Factorum ac dictorum memorabilium libri IX

From The Art and Popular Culture Encyclopedia

"Idem praedicatum de pietate Perus existimetur, quae patrem suum Mycona consimili fortuna adfectum parique custodiae traditum iam ultimae senectutis uelut infantem pectori suo admotum aluit. haerent ac stupent hominum oculi, cum huius facti pictam imaginem uident…"

English:

"The same consideration should apply to the dutiful actions of Pero. Her father, Mycon, when he was a very old man, suffered the same misfortune [ sentenced to death by starvation] and was likewise sent to jail. Pero took his head to her breast and nursed him, as if he were a baby. When people look at a painting of this deed, they are amazed and cannot take their eyes away…"

--Factorum ac dictorum memorabilium libri IX (1st century AD) by Valerius Maximus, English tr. by Henry John Walker, 2004

{{Template}} Nine Books of Memorable Deeds and Sayings by Valerius Maximus is a collection of stories of Roman history, loosely and irregularly arranged, each book being divided into sections, and each section bearing as its title the topic, most commonly some virtue or vice, or some merit or demerit, which the stories in the section are intended to illustrate.

Most of the tales are from Roman history, but each section has an appendix consisting of extracts from the annals of other peoples, principally the Greeks. The exposition exhibits strongly the two currents of feeling which are intermingled by almost every Roman writer of the empire--the feeling that the Romans of the writer's own day are degenerate creatures when confronted with their own republican predecessors, and the feeling that, however degenerate, the latter-day Romans still tower above the other peoples of the world, and in particular are morally superior to the Greeks.

The author's chief sources are Cicero, Livy, Sallust and Pompeius Trogus, especially the first two. Valerius's treatment of his material is careless and unintelligent in the extreme; but in spite of his contusions, contradictions and anachronisms, the excerpts are apt illustrations, from the rhetorician's point of view, of the circumstance or quality they were intended to illustrate. And even on the historical side we owe something to Valerius. He often used sources now lost, and where he touches on his own time he affords us some glimpses of the much debated and very imperfectly recorded reign of Tiberius.

[edit]

Overview

Factorum ac dictorum memorabilium libri IX ("nine books of memorable deeds and sayings", also known as De factis dictisque memorabilibus or Facta et dicta memorabilia) by Valerius Maximus (c. 20 BCE – c. CE 50) was written around CE 30 or 31. is a collection of approximately a thousand short stories that Valerius wrote during the reign of Tiberius (42 BCE – CE 37). The stories are a variety of anecdotes illustrating how the ancient Romans lived. While the majority of the stories are of Roman life, he does have some foreign stories at the end of some chapters. Most of these are of Greek life and most of those are about Greek philosophers or famous kings.

Several of the stories relate to moral subjects that parallel those in the Old Testament and New Testament. Valerius refers to his moral stories as "examples" that were to be used as moral guidance. Valerius' work on the preservation of moral values of the Roman Republic of the past was widely popular through the Age of Enlightenment, a literary life-span of some 1,700 years. People read Valerius' work for practical guidance in their everyday tasks for living a moral life. This work was especially used as a reference by writers and professional orators.

It is estimated that Valerius's work on these nine books took over a decade. He obtained material from Cicero, and from Livy, Sallust, Pompeius Trogus, Marcus Terentius Varro and other ancient historians. Each of the nine books has several chapters. Each chapter is outlined and grouped thematically and contains several stories illustrating that theme. This work is the earliest known use of a hierarchical organization system for topics of a book. There are a total of 91 chapters covering a wide variety of subjects drawn from Roman life. Valerius arranges his chapters focused on particular virtues, moral and immoral habits, religious practices, superstitions and ancient traditions. There is a thematic guide at the end of the work.

[edit]

Full Latin text

PRAEFATIO. Jimend^atio exemplorum Valerii Maximi, scriptoris ob adfectatnm dicendi geniis liaud raro obscurioris, ex duobus potissimum libris pendet, illo quo lulius Paris iu epitoma sua concinnandausus est, et codiceBernensi, qui olim Petri Danielis fuerat. Ac Paridi quidem librum ad manum fuisse qui omnibus qui ad aetatem nostramperuenerunt et integritate et bonitate longe praestaret, um alii intellexerunt , tum ipse accuratius milii deonstrasse uideor in emendationibus Valerianis ante (s decem annos Monacbii editis. Quo autem maioru toritas Paridis epitomae ad Valerii Maximi libros

3cte emendandos concedenda est, eo magis excusatumbre confido, quod nouam exemplorum editionem emit3re nolui, nisi illaadiuncta, praesertim cum iam dudumiigna fuerit, quae ex scriptorum ueterum noua colectione ab Angelo Mai e codicibus Vaticanis edita

eparatim publicaretur. Quae quod nostra cura multo •mendatior prodit quam exstat in exemplo Romano,eius rei maxima laus debetur Batauo G. N. du Rieu,[ui cum codicem Vaticanum iterum legeret, permultos j;ravissimosque errores, quos A. Mai in epitoma describenda commiserat, diligenter correxit ; cf. eius Sched. Vat. (Lugd. Bat. 1860) p. 164 sqq. Ne quid autem in cura nostra desideraretur, alteram quoque epitomam, quae lanuarii Nepotiani nomen fert, ad calcem libri adiunximus. Est misellus ille quidem scriptor, sed IV PRAEFATIO. Valerii exempla emendaturo non spernendus, quamquam pars, quae in codice Vaticano num. 1321 seruataest, foedissimis omnis generis uitiis scatet. Hunc quoque librum Du Rieu iterum excussit et triginta locis, utipse 1. c. p. 260 scribit, codice denuo examinato lucemattulit: ego in tanta mendorum copia ne eius quidemcura adquiescendum ratus ab Augusto Wilmannsfacile inpetraui ut, cum nuper Romam adiisset, codicemmea gratia iterum legeret: quem non actam rem egissequiuis Inbenter mecum concedet qui lectiones ab eoexscriptas cum lectionum supplementis a docto Batauodatis conferre uoluerit. Sed ut ad codices accedamus, quibus ipsa Valeriiexempla quamquam non integra seruata sunt, inter eosBernensem, ut ceteris uetustate antecedit, ita lectionumquoque praestantia inter omnes qui exstant locum principem obtinere bodie in confesso est. Quem quamquamiam Carolus Kempfius accurate descripsit, tamenmihi quoque pauca de uniuersa libri forma exponendasunt; nam proprietates quasdam habet, quae criticodiligenter adtendendae sunt, Codex ipse exeunte sae-culo nono scriptus uidetur: sed praeter librarium, quitotum exarauit, tres fere aliae manus, scripturae generenon multum inter se distantes omnesque magnam uetustatem prae se ferentes, in libro conspiciuntur. Harumprima et antiquissima complures errores, quos scriptorprimarius in describendo admiserat, correxit et aliquotlocis uerba singula totosue uersus ab illo omissos exipso, ut uidetul", exemplari, ex quo Bernensis descriptusest, partim in contextu uerborum, partim in marginibussuppleuit: quaedam tamen ipse quoque praetermisit \quae cum in deterioribus suis locis legantur, iam Kempfius p. 87 recte monu^t, quamquam omnes codices adunum fontem commii^em redeant, deteriorum tamen^ ^* Locis quos protulit Kempfius addendus est 4, 7, Ext. 1, ubi in Bernensi uerba eidem caput suum suhiecerat post kahueratomissa sunt. PRAEFATIO. Vfamiliam, quae nusquam fere nisi paucissimis locis meliores lectiones quam Bernensis habet, non ex hocfluxisse apparere. Alter deinde scriptor ad codicememendandum Paridis epitomam adhibuit, ex cuius scriptura multos locos partim in contextu uerborum immutauit, partim lectiones diuersas ad marginem adscripsit, quibus fere semper aliqua nota, aut /. P., i. e. lulius Paris, aut br., i. e. breuialor, aut u., i. e. uetus, adiecta e^t; cf. Kempf. p. 79. Idem scriptor ex Paridecaput quoque de praenominibus, quod, cum Valerii Hberdecimus intercidisset, nescio quo pacto ad nouem superstites adhaesit, partim in extremo folio Bernensis descriptumadiunxit, partiin in schedulis adiectis, in quibusetiam epitomam capitum libri primi, quae uno, ut uidetur, quaternione archetypi deperdito in omnibus Valeriicodicibus nunc desunt, descripserat, sed harum scheduiarum hodie non supersunt nisi duae et tertia maximaex parte dilacerata , in qua tantum pauca Paridis uerbaseruata sunt. Codex epitomae, qua emendator Bernensis usus est, simillimus erat Vaticani nec tamen idem,ut ex paucis lectionibus discrepantibus , quas Paridisexemplo addita nota B subiunximus, apparet. Ceterumhunc scriptorem diuersum ab illo, qui aliquot uersus alibrario primario omissos in margine suppleuit, eundemque posteriorem fuisse, praeter scripturae geniis indeelucet, quod in uno horum additamentorum 1, 1, 4 in nomine P. Cloelii Siculi pristina scriptura erasa eiusloco nomen Siculus in litura ex- Paride scriptum est. Praeter has manus emendatrices tertia corruptrix, sedea quoque uetusta in Bernensi deprehenditur, quaemultas lectiones prauas aut interpolatas ex libris deterioribus intulit, sed ita ut saltem haud paucis locis quae prima manus scripserat adhuc dispici possint: inaliis tamen primae manus scripturae prorsus perierunt,cum tres scriptores , qui codici nostro emendando autdeprauando operam nauarunt, quamquam libris pretioadmodum diuersis usi sunt, in una tamen re inter seconsenserint. nam nescio quo elegantiae sensu ducti VI PRAEFATIO. sedulo caiiebant ne, id quod perraro factum est, uerbamutanda aut addenda super uersus adscriberent, aut siquaeijoces delendaeuiderentur lineolassubducerent, sedplerumque compluribus uerbis aut totis uersibus erasisnouam lectionem inferebant , litteris ita aut diductis autcompressis, ut spatium uacuum noua lectione plene expleretur. Cuius rei luculentissimum exemplum iam Kempfius (p. 79 n. 1) ex loco 2, 10, 8 attulit, ubi quattuoruersus Martialis, ipsius poetaenomineaddito, inarchetypuminculcatierant, quos cumcorrectorBernensis spuriosesse intellexisset, sed simpliciter inducere nollet, nouemuersus litteris admodum diductis et extentis de integroscripsit. Hinc factum est ut in codice saepe integriuersus aut complura uerba erasa appareant, ubi exaliorum codicum testimoniis elucet a manu emendatricenihil nisi singulas litteras alicui vocabulo additasaut demptas esse. In talibus locis cum ad pristinumspatium explendum litterarum deductione opus erat, inadnotatione critica, ut breuitati consulerem, uerba dequibus quoque loco agitur in rasura maiore scripta essesignificabam. Quamquam autem magno opere dolendumest saepe ignorari quae primae manus scriptura in Bernensi fuerit, interpolationibus tamen recentioribus, quaepessimae esse solent, intactus permansit; nam praetertrium librariorum posteriorum manus, de quibus mododisputauimus, nusquam fere recentior in codice deprehenditur, uno loco eoque insigni excepto, in quo ipsoKempfius scripturam a reliquis plane diuersam non adtendit. In exemplo enim postremo, quod 1, 1, Ext. 4 antemagnam la-cunam, quani omnes Valerii libri habent,legitur, sic fere uulgatur: Excepta namque in frelo a ciui-hus suis piraticam exerceniihus magni potideris aurea cratera^quajn Romani Pythio Apollini decimarum nomine dicauerant,incitato ad eam pat^tiendam populo, iit comperii (Timasitheus Liparitanorum princeps), eam Delphos perferendamcuraiiit. Extrema sententia in codicibus, quibus Pighiususus est, multo plenior sic exstat : ut comperit a Roma?iisPythio Apollini decimarum nomitie dicafam, manibus iienun- PRAEFATIO. VIIdantium ey^epiam deo DelpJios perferendam curauit: quaescriptura quamquaminterpolationis speciem praese fert, eo tamen nomine lectioni uulgari praeferenda uidetur,quod obiecto ad uu. ul comperit addito saltem manifestumorationis uitium sublatum est. Quodsi quaeras c[uid-inBernensi scriptum sit, si Kempfium audimus, liber praestantissimus eam scripturam habere fertur, quam inmagna lectionum diuersitate facile omnium pessimamesse iudices ; adfirmat enim in eo eam delphis (sic) porlandam curauit ita scriptum esse , ut alia manu nihil nisiperferendam correctum sit. Non uidit Kempfius ueteremmanum nihil habere nisi hunc uersum mancum: incitaioad eam par\iienda populo ui comperii, quae autem seqnuntura manu XIII uel XIIII saeculi adiecta esse, cuius additamento sententiam imperfectam non recte expletamesse, ex uerbis iit comperit quasi in nudo aere pendentibus satis elucet. Hinc factum est ut ille , qui librumBernensem ad Paridis epitomam correxit et suppleuit,perspecto magnam lacunam iam a medio hoc exemploinitium capere, in schedulis quas adiecit primum exemplum non sequens de Milesia Cerere^ sed hoc ipsum deTimasitheo ppneret (u. Kempf. p. 79), quoniam imperfectum in Bernensi inuenerat. Futuri igitur editoresmecum scribent ui co?nperit * *: ex Liuii autem loco V,28, 4, quem Valerius compilauit, facile quiuis meliusquam in libris interpolatis factum est, sententiam imperfectam resarcire poterit. Ex his quae adhuc disputauimus iam intellegiturcodicem Bernensem a me ipso examinatum esse. Cumenim a librariis honestissimis inuitatus essem ut exemplorum Valerii Maximi edendorum curam susciperem,utile ac fere necessarium ratus ut uerborum contextuilectiones discrepantes codicis optimi, praeter quem re-liquorum usus est perexiguus , subiungerentur, Bernamme contuli, ut codice iterum perlustrato cognoscerem,utrum lectionibus a Kempfio exscriptis fides haberiposset an liber denuo excutiendus esset. Vellem laboretotius codicis iterum conferendi supersedere potuissem: VIII PRAEFATIO. sed profitendum est Kempfii curam, ut in aliis partibusmulta habet quae tollere aut emendare uelis , id quodmihi cum in emendationibus Valerianis, tum in^censuraeius libri nuntiis literariis Monacensibus a. 1854 I, p.233 sqq. inserta comprobasse uideor, ita in hae quoqueparte mancam et neglegentem uideri. Nam non solummultas optimas aut memorabiles lectiones praeteruidit,sed etiam aliquot errores in codice conferendo commisit^qui inscitiae potius quam neglegentiae adscribendi ui-•dentur. Neglegentiae autem suae graues poenas ipse dedit; nam haud paucas optimas lectiones, quas praeterBernensem alii quoque libri habent, quamquam' ueritateipsa commendari uidebantur, ob nullam aliam causamspreuit, quam quod in Bernensi, cui se totum emancipauerat, non exstarent. Quod iudicium ne iniquius esseuideatur, ex praetermissis ab eo lectionibus alias breuiterenumerabo, de aliis paulo copiosius disseram. Ac rectequidem habet B 1, 1, 13 extr. expicmda esset, 1, 1,Ext. 1 se ipsa . . defeiidit, quo in loco Kempfius se ipsainuitis libris (at u. Torren.) reuocasse scribit; 1, 5, Ext.2adsigtiariint ; 1, 6, 6 nihilq. eo (non nihilq. in eo\ 1, 6, 7calamiiatium, ut in em. Val. p. 4 ex Paride emendandumfuisse monui; 1, 6, hl a primo pilo (cf. 6, 1,10. 9,^,6),quam eandem lectionem Mai quoque in Paride praetermisit; 1, 7, Ext. 10 se ad hospilem contulit, ut Paris quoque habet; 1, 8, Ext. 5 et 5, 4, 7 genetricis; 2, 2, 5 in seipsiim conuexum stahilimentum , quam lectionem iamColerus, qui alioqui multas falsas aut a se ipso inuentaslectiones e Bernensi protulit, attulerat recteque uideturexplicasse; 2, 3, 1 dilectus (sic B pr. m.), 2, 4, 7 datumest, ubi Kempfius falso dicit e siue est secunda demummanu additum esse; 2, 6, 10 animas hominum immortalesesse; 2,9,1 B id ipsum habet quod Kempfius ex suaconiectura scripsitctlw interim consumpti sunt anniueslri;1, 10, 2 tamquam aliquam religiosissimam aram; 3, 2, 1ne telis quidem, 3, 2, 3 sua potissimum dextera, 3, Q, 6quod Liber paier, quo in loco Kempfius compendio uoc.quod non intellecto sine causa qimiiam scripsit; 3, 7, PRAEFATIO. IXExt. 1 postulante ui populo; 3, 7, Ext. 6 a/ii tu inquit^ i. e. ain tuinquit ante rasuram; 3, 8, 2 saepe eliani speciebene gerendae rei oblata, cf. Pigh. : 4, 3, 7 B pr. m. nonhabet qua tunc consul noti erubuit, ut Kempfiiis spretaoptima uulg. q. t. consul uti no?i erubuit perperam edidit, sed consulti non e., addita u super ulti; 4, 4, 6 inercennarium; 4, 5 scripsit Kempfius otnni loco, omni tempore fauorabilempraese ferens uultum, neglecta rasura in B omni*tempore, i. e. omniq. tempore; 4, 6, 1 crudelis et diiri facti; 4, 7, 4 B pr. m. liabet atitonia atires, i. e. Antoni aures^ut 5, 3, 2 s. f. uoluntaria hala, i. e. uohmtari: Ahala; 4, 7, 5B pr. m. paria enim inclitu amicitiae auso par gloriae portio adserenda esf, qua scriptura palmaris Andr. Schottiemendatio iti cidtu amicitiae, quam Kempfius ne commemorauit quidem, confirmatur; 4, 7, Ext. 1 damon et pinthias, ut Paris quoque habet; ibid. B non habet constituta^ eam, sed distincte constituta ^^eam, qua rasuramagna auctoritas accedit egregiaeFoertschii coniecturaeconst. ueniam; 4, 8, Ext. 1 ut eos religione motos mimificentia (sine sua) uti cogeret; 5, 1, Ext. 3 percontabatiu\cf. 5, 10, E. 2 et 8, 14, E. 4; ibid. tdnum ?ios defecisset^ ut Paris habet, quo loco propter lectionem librorunidett. tdnumnobis defecisset aNipperdeio correctio u.nobisdefuisset frustra tentata est; 5, 1, E. 5 materiem saeuiendiy5, 1, E. 6 m agro bruttio; 5, 4, 7 quaerens quidnam esset quo tam diu sustentaretur, 5, 6, E. 4 praecucurrerunt, utParis; 5, 7, E. 1 B non habet ad introitu^, quae miraesset rasura, sed introilu + sine ad; 5, 10, 2 extr. iiigemescerem; 6, 1, 2 B non habet, ut inepte scripsit Kempfius,filiae eius uirginis, sed idrgini, i. e. Vergini; 6, 1, 6 stuprise crimitie, ut Paris; 6, 1, E. 1 extr. B pr. m. efficit, quodiamPerizonius, de cuius sententiaKempfius tacet, uerumesse perspexit; 6, 2 si salubri modo se temperduit, quaoptima lectione neglecta Kempfius etiam in contrariasententia prauam mutationem profuderit propagauit;6, 2,

aeque eocperta patientem est, quam egregiam emendationem iam Pighius ex cod. Atrebatensi protulerat etsano iudicio probarat; in eadem § ait Kempfius uerba X PRAEFATIO. ^ ab uno ilerum et paulo post ipsius iii B deesse, quorumiiullum in eo clesicleratur; G, 3, 7 ifitra domus; 6, 5, 3falsum est quod dicit Kempfius praenomen P. a»te Popilius in B deesse; immo erasum et eius loco m in maig.adscriptum est, quia in loco inferiore codex ex meraeiusdem litterae repetitione liabet causae diclione?n m.popilius (pro diclionem popilius) rernisil: nullam autemaliam litteram nisi ]) erasam esse ex ductus uestigioapparet; 6, 5, 7 ex atramento elucet in scriptura lamlitteram / ex correctione esse et hic quoque Valeriumpro sua in transitu ad aliud exemplum consuetudinenam scripsisse , quam coniunctionem in tali transitumanus tertia nusquam fere intactam reliquit; 6, 7, 1B non liabet (partim in litura) mens ei, sed recte 7nefis. ci: , i. e. eius; 6, 8, 4 Kempfius in adnotatione hoc habet:'laminis A [i. e. Bern.]^ non lamis, iit dixi ad III, 3, exi. 5' utrumque falsum est; nam codex hic quoque distinctelamminis habet; 6, 8, 4 tu profecto tunc diue iuli; 6, 9,E. 7 extr. B quoque, ut EFf, habet aynariludine , qualectione praetermissa Kempfius interpolatam deteriorumscripturam amariludinem desiderio 5«^/ repetiuit ; 7, 2, E.1nos aulem plerumque id uotis expeteremus , ut V quoquehabet, quae optima lectio uel ex coniectura recipiendaerat; 7, 2, E. 7 B quoque habet atheniensium pericJen,non athejiiensem p., unde fere patet bene in V atheniensiumducemp. siue correctum siue ex pleniore codice proditumesse; 7, 3^ 5 B pr. m. habet facti idx pudenti, quascriptura certo confirmatur emendatio a me in em. Val.proposita facti uix pudendi; in loco corrupto 7, 3, 8 Bpr. m. habet omnis, ut est in C, unde maior auctoritasaccedit facilHmae emendationi o ?ii?nis, quam a Kempfionon esse receptam fere incredibile uidetur; 7, 5, 1 Bpr. m. ciiius rei deformitas sic homines offendit (cum eiusloco quod est o?n?ies et om?iis in cod. constanter scriptumsit oms, eomagis mirere quod optima lectioaKempfio neglecta est). 7, 6, 1 B pr. m. distincte habet adusti??ipropuIsa?idorum hosliwn, et demum a secunda adusu??i, i. e.aduersum, atramento ita diuerso, ut linea primo aspectu PRAEFATIO. XIalia manu addita intellegatur; cf. de Iocg em. Val. p. 14;7, 7, 1 amicorum domum sibi clausam ; 7, 8, 2 Kempfiusrepetiuit errorem Coleri, quiin cod. Danielis uigintinummum (jiutmlm Colerus) legi tradiderat, sed B clare liabetXX' nummum, addito signo millenario ; 8, 1, 9 B nonhabet atilium, sed a. atilium; 8, 5, 6, ubi dett. habent persummam inler paironorum pariter et accusatorum admiratio7iem , lis inter homines litteratos exorta est, utra praepositio esset delenda: poterat eam dirimere Kempfius;nam a Bernensi ex interpolatione adiecta per abest, cf. em. Val. p. 29; 8, 7, Ext. 8 et quantula Socrati accessioilla futura scientia (male B corr. scientiae^ erat, cf. em.Val. p. 30; 8, 13, Ext. 6 Hellaiiicus uero ail quosdam exgente Epiorum . . ducenos explere annos, quam lectionema Kempfio non memoratam editio quoque princeps etcodd. Pighii exhibent; 8, 14 m conte??iplandis eius modirebus; 9, 1, 1 ut nulla ta?n saeua tempestas inciderit, quaelectio nondum ex alio cod. prolata est; 9, 1, 5 cum j)raesetHi??i ace?^ri??ius hostis, Serlorius, Romanorum exerciluumoculos Lusita?iis ielis prestri?igeret (sic cod. plenis lit- teris), ut scribendum esse docui in em. Val. p. 32;9, 2, 1 extr. ex quibus actis feliciiatis nomen adsequendumputauit; 9, 2, 4 extr. diuinis opibus uaecordi pertinaciaresistebat; 9, 4, Ext. 4 B non habet semiramis corr. e semarrat?iis , sed samiratnis corr. e samar?^amis, ut optimiquoque libri Solini habent; 9, 11, Ext. 4 trasi??ie?ifiu?n lacu?n; 9, 12, 1 cui et accip>ere lucem et reddere placideco?iti?igit; 9, 12, 2 ad ipsam porlam facla obuia, ut Parisquoque habet (cf. 1, 7, 5), unde uerisimile fit etiam 7, 3, Ext. 1 obuium factw?i corrigendum esse; 9, 15, 2 extr.Kempfius male scripsit affixus eius loco quod ratiogrammatica requirit adfxus est\ in Bernensi, in quomaior pars huius folii non iam legi potest aut prorsusperiit, saltem quattuor extremae litterae s estclarae sunt. In exigua quoque parte, quae in B excapite de praenominibus superest, Kempfius memorabilem lectionem praetermisit ; nam ille quoque confirmatscripturam Fertorem Resiwn, cuius nominis in codice XII PRAEFATIO. nihil superest nisi prima littera F, in qiia ipsa summarei uertitur. Lectionem Fertorem, quam codex quoqueVaticanus Pariclis habet, a Kempfio immerito spretamesse ex inscriptione nuper reperta cognitum est. Sed ut ad alios locos accedamus, de quibus pauloplura dicenda sunt , cum Kempfius in praefatione exMeursii coniectura abillustrihns electa auctoribus digerereconstitui xGciQViidiQSiiux scripsisse, ne illud quidempraetermittendum erat in B pr. m. scriptum exstare diligere,non deligere. — 1, 6, 1, ubi Kempfius male edidit flammam emicuisse domestici oculi ad?iotauerimt, incredibileuidetur qui in adnot. crit. scribere potuerit: "^domestic (?)aut domestico pr. A [i. e, Bern.J , domesticorum BFetriimcorr. A ' ; nam in B distincte sic scriptum est : domestico ocidi^ nec quidquam in syllaba co obscuratum aut cor-rectum. — 1, 8, 5 uulgo legitur: cuius rei pro argumentomiraculum adicitur, ingens repente uox e proxima siluaArsia,quae ore Siluani in hunc paene modum missa traditur : unoplus Etrusci cadent, Roma7ius exercitus uictor ahibit.In hoc loco manifestum orationis uitium iii uerbis unoplus Etrusci cadent propterea nondum correctum est, quodneque primae manus lectio iiiParidis epitoma nota eratnec scriptura codicis Bernensis. Cum enim ilie habeat,ut Du Rieu monuit, uno plus etuscis cadet, Bernensisautem uno plus erusci cadent, utraque lectione coniunctafacillima prodit emendatio : ufio plus e Tuscis cadefit;cf. Liu. 2, 7, 2 ufio plus Tuscorum cecidisse ifi acie. —2, 7, Ext. 2 Valerius soloece sic scripsisse fertur: idquea duce praecipi non mirabantur materfiarum blanditiarufnmemores, quae iis [quaeis B) exituris ad proeUafidummonebant ut etc. Sed cum in B extrema syllaba ur uerbimotiebafit erasa sit, qua de re tacet Kempfius, iam nemodubitabit ueram habere lectionem codicis f: quibus exituri ad pr. mofiebantur. — 3, 1, 2, ubi codd. uulgareshabent tenero ergo animo Cato totius curiae grauitatem percepit, Perizonius cognito percepit ineptum esse acute coniecit : afiimo . . praecepit: egregia emendatio, quam Kempfius ne commemorauit quidem, scriptura in B confir- PRAEFATIO. Xinmatur, in quo per m. 2 iii litura, quae spatium habetquattuor litterarum, scriptum est. — Addimus locum,de quo nihil noui ex B adferre possumus, sed propriedisputandum est simulque docendum boni codicis easquoque scripturas, quae primo adspectu pessimae uidentur, critico saepe meliorem usum praebere quam libroruminterpolatorum lectiones quadam ueritatis specie fallentes. 3, 2, 7, ubi Valerius Maximus de Gallorum ex-pugnatione urbis Komanae agit, haec leguntur: defimcticnim honoribus apertis ianuis in curulibus sellis cum insignibus magistratuum quos gesserani . . consederunt , ut et ipsi in occasu suo spletidorem et ornamenta praeteritae uitae re- tinerent et plebi ad fo?'tius sustinendos casus suos * . Lacuna in aliis codd. aliter expleta est,^ sed ita ut facile app"areat haec tentamina esse recentiorum, archetypumipsum iam mancum fuisse. Quo autem casu singularidefectus exortus sit, ex aliis quidem libris non cognoscitur, sed ex scripturaBernensis intellegi potest, in quoextrema sententia sic scripta exstat : ut et ipsi in occasusuo splendore et ornamenta praeteriteuitae retinerent et plebe(corr. ex plebi) ad (et jjlebe ad in litura est) fortium susti?iendos casus (extrema 5 m. 2 addita uidetur) suo* splendore^ et of^amenta praeteritae uitae retinerent. Apparetex hac scriptura librarium aliquem sententiam posteriorem ita continuasse, ut ad~superiorem aberraret et liac ex parte repetita enuntiatum terminaret. Ex libris autVm dett. alii nihil habent nisi et plebi (uel plebem) adfortium (fortius) sustinetidos casus suos , in aliis sententiaimperfecta uariis modis expleta est. Quodsi uerba, quaein melioribus libris ex deteriorum classe sola supersunt{plebi ad fortius sustinendos casus suos) accuratius inspicimus, tria in his paucis offensionem habent. nam primumcum per se parum uerisimile est Valerium dixisse, seneshonoribus defunctos tum soli plebi animos addereuoluisse, tum ex eo quod plebi in B in litura scriptumest probabile fit hic aliud uocabulum locum tenuisse,uelut ceteros uel iuniores uel obsessos etc. deinde fortius aliquid sustinere nec bona est locutio nec lectio a melio- XIV PRAEFATIO. ribiis libris prodita, in qiiibus quod legitur fortium exhostiiim corruptum uidetur. denique parum aptum estquod ab illis senibus iuuiores uel obsessi adcasussuosforti animo sustinendos incitati esse feruntur; nampotius exspectares eos ad liostes acriter depellendosinflammatos esse. Pars horum incommodorum aufertur,si cogitaris non recte perspectum uideri, unde repetitioin cod. archetypo initium ceperit. Si enim haec uerbaconsideraueris : iit et ipsi in occasu suo splendorem et orna-menta praeteritae uitae retinerent et plebi ad fortium sus-iinendos fcasu suo spletidorem et ortiamenta praeteritae uitaeretifieretiij, uix dubium uidebitur quin uerba a nobis inclusa ut male repetita seckidenda sint. Sententia autemimperfecta ob eam causam probabili ratione non iampotest resarciri, quoniam ignoratur quid eius loco quodB in ras. habet plebi in archetypo scriptum fuerit, sedexspectatur talis fere sententia: iit et ipsi in occasusuo splendorem et o. p. u. retitterenl ei fobsessisj ad hosiiutnsusiinetidos fincursus atiimos adderenij. De uerbis 3, 2, 21 Q. Occius . . Q. Metello consuielegatus iti Hispaniatn profecius in em. Val. p. 7 hoc monueram: 'non possum adduci ut credam scripturam Mcielloconsule ueram esse, qui etiam illud dubitem uerene coti-sule plenis litteris scriptum in codicibus exstet. ut-cumque est, lectio constde ex compendio cos. praue intellecto orta uidetur; nam certa dicendi consuetudo hocflagitat: Q. Meiello consuli legatus in H. profecius, cf. 5,5, 1 et 5, 7, 1.' Codex Bernensis re uera non cotisule,sed cons. habet. Cuius scriptor cum eodem compendioetiam in uoc. consulaius uti soleat, ne iUud quidem neglegendum erat Bernensem 8, 6, 3, ubi uulgatur petetidiconsulatum potesias, habere peiendi cons. poiestas; rectiusenim scribetur pelendi cotisulalus potestas. SimiUs estcausa loci 4, 2, 5 {P. Pulcher . . in animum induxit, etiudicem et praetorem et Vesiae aedem iniuens, amicum Letiiulo agere) , de quo haec in censura ed. Kempf. p. 253adnotaueram: *Hier war die Verbesserung iudices st.iudicetn ausD unabweislich, weilnicht von einem Gericht PRAEFATIO. XVdie Recle ist, in welchem ein Einzelnrichter in Thatigkeit war. Auch konnte man zweifeln, ob im Bern. wirklich iudicem steht und nicht vielmehr dieAbbreviatur iud., wie sie aus dem Vindob. richtig angemerkt ist.

Hoc recte diuinaui; nam B non habet iiidicem, sed iult., ut item 6, 2, 4 pro iudices scriptum est. — 3, 3, Ext. 1 Kempfius hoc edidit: Est et illa uehemeiis et consians atiimi militia, lilterispollens, uenerabilium doctri?iae sacrortim antistes phiiosophia quae iibi peclore recepla est, [hominem] inhonesto atque inutili adfectu dispulso , iotum iti solidae iiir- tutis munimento cotifirmat etc. De huius loci scriptura constituenda propterea non recte K. iudicauit, quodlectiones primae et secundae manus in B inter se commutauit: quodsi sciuisset in B pr. m. exstare homini idque male in hominem correctum esse, uix, opinor, dubitasset optimam Perizonii coniecturam, quae iam in ali- quot codd. tentata est, omni inhonesto . . adfeciu dispulso recipere. — 3, 7, Ext. 4 Kempfius lectione uulg. rehcta satis audacterscripsitAwmr/^ae fabricauere manus, VRtus primae manus in B lectionem esse fabrice, sed cum haec distincte habeat fabrice, consultius uidebitur fabricfatje manus [s ] emendare, praesertim cum idem uitiorum genus persaepe in Bernensi deprehendatur. — 3, 8, Ext. 3 Kempfius ad uerba auctorem ascriberet hoc adnotauit: ^auctorem ^.' In eundem errorem, quemhic commisit, saepius incidit. Quodsi adtendisset cor- rectoremBernensis sexcentis fere locis syllabas litterasue, quae ei male diuulsae uidebantur, ex sua mente seiunxisse, omisisset hic quidquam in commentario critico adnotare. quod enim prima manus scripserat auctorem ads criberet secunda deletis litteris ads ita mutauit : au- ctorem+++| ascriberet. Addimus unum eiusdem erroris exemplum ob eam solam causam, ne silentium in talibus locis, de quibus nihil prorsus in commentario critico adnotandum erat, in crimen neglegentiae nobis uertatur. 7, 4, 1 hoc habet Kempfius in adn. crit. : ^ cui : + opera {sed illud -. a corr.) ^ ' : at non intellexit primum librarium sic scripsisse: cui\us opera, unde manu 2. hoc factum XVf PMEFATIO. €st: ctii: (i. e. ctiius) \ * + opera, — 4, 1, 12 s. f. B nonliabet ut reliqui plerique ^ iibi illa tot in curia iurgia? ubitam multae pro rostris altercationes?', sed tibi iot multae . . altercatio?ies, quaelectio ob eam causam non eratpraetermittenda, quod erunt qui multae ex interpolatione additum esse censeant. — 4, 3, 6, ubi uulgatur Luscimisho?ioribus et auctoritate omni ciuitate temporibus suis maiornon omittendum erat in B quoque ciuitati exstare, cumadraodum dubium esse uideatur num in aliis libris cm?Ya?grecte correctum sit. — De loco nondum emendato 5, 3,Ext. 3, quem Kempfius ita edidit ^ quia dandi et accipiendibeneficii co^mnercium , sine quo uix uita hominum f experstollit guisquis bene merito parem referre gratiam Jieglegit \optime meruit coniectando adiectiuum uitalis inter uix et««Yrtuideriintercidisse. Poterat facile emendationem suamconsummare, si scripturam in B recte exscripsisset : quodenim posuit in adnot. crit. "^hominem extar extollit {litt.extar ex in rasura) A\ tantum ex parte uerum est: namBneque habet ex (post extar), sed et, neque baec syllaba excorrectione, sed ab ipsa manu prima scripta est. Acceditquod non tacendum erat spatium liturae, in quo ex^ar admodum anguste et minute scriptum est, non maius essequam trium fere litterarum: iam cum manus prima hochabeat ^ hominum ^f ^ ^ el tollil', recepto Kempfii supplemento et tribus litteris additis optima exit sententia:sine quo uix uitalis uita hominum esset. Apparet autemfacile fieri potuisse ut adiectiuo uitalis semel intermissoesset in extaret mutaretur. — In narratiuncula de Xenophonte (6, 10, Ext. 2), qui sacris operatus Grylli fiUimorte audita coronam deposuisse contentus sacrificiumnon omisit , Valerius hanc exclamationem narrationisuae subiecit: alius remouisset hostiam, abiecisset alta?ia,lacrimis respersa tura disiecisset : Xenophontis corpus religio?ieimmobile steiit etc. Quale sit corpus quod religione immobile steterit, alii mecum interrogabunt ; nec tamen,si optimum Bernensem audimus, sicValerium scripsissecredemus, sed religio?ii, i. e. rei sacrae faciendae. —7, 3, Ext. 1 Kempfius parum caute edidit : su7?ima in hoc PRAEFATIO. XVII ^(Alexandro) mcmsnetudo , in aUerius regis (Darii) equisoiie calHditas; melius saltem in hoc epiphonemate edd. uul- -gares habent: summa quoque in alterius regis equiso?ie calUdilas. Hic quoque Kempfius in fraudem inductus est lectione Bernensis non accurate exscripta; nam quod ait ^ add. summa quoque corr. ^', tantum ex parte uerum est; nam addita sunt illa quidem uerba, sed addita in litura, unde sequitur aliud m. pr. scriptum extitisse, nou nihil. Ex spatio autem apparet non plures quam sex septemue litteras erasas esse, cum manus secunda, ue quid extra uersum iscriberet, sic illa addiderit: snmaqq. Quod cum ita sit, a Kempfio aut supplementum manus secundae admittendum aut lacuna indicanda erat. —Locum 7, 7, 1, in quo quid scripserit Valerius admodum dubium uidetur, sic Kempfius edidit ^Atque [itaj iit ea ordine, quoproposui, exequar\ nulla ex B adscripta lectionis discrepantia. Videtur eius scriptura deterior esse quam reliquorum, cum habeat ila ut ea orditie qiia p., ac tamen haec quoque aliquem usum praebet; intellegitur enim librarium genus commutasse {ea ordine qua\ non ea pro neutro pluralis habuisse. — Ad 7, 7, 2 (p. 583, 14 ed. K.) Kempfius haec in commentario critico adscripsit

'in] in rasura D, om. CEF, u. cu margo A.^ Quid ille, qui hoc in margine ad uoc. in adscripsisse fertur, uoluerit nemo diuinabit, quamquam res simplicissima est. Scilicet in marg. ad uoc. ce?iiumuiros , ut in ipso codice signo indicatur, adscriptum est: ^ u. cu.\ i. e. uetus (Paris) habet cm, ut item paulo supra (p. 583, 9 ed. K.), id quod Kempfius omisit, ad idem uocabulum adscriptum est et in codice quoque Vaticano Paridis utroque loco legitur. — 8, 1, Damn. 2 edidit Kempfius: ^Ac Scipioni quidem maximus forttmae fulgor, Gaio autem Deciano , spectatae iniegritatis uiro, uox sua exitiu?n aitulit', nulla ex B adiecta lectionis diuersitate. At cum ex scriptura in B, cuius prima manus ^mrt^jm'**, correcta maxm ' habet, intellegatur extremae syllabae lectionem mutatam esse, erunt, opinor, qui mecum maximae forlu?iae fulgor legere malint. — Grauior error notandus est in loco 8, 2, 1, VALEK. MAX. ' b XVIII PRAEFATIO. qni adhnc in omnibus Valerii exemplaribus misere cor-ruptus erat. Hic edidit Kempfius ^A quibus Calpiirnhisdemoliri clomum coactus M. Porcium Catonem^ incliti Catonispatrem, arbitrum cum Claudio adduxit, 1= * * formulam daret,quidquid sibi dare facere oporteret ex fide bona ', addiditque in adnotatione subiecta, primariam quam posuissetlibri Danielini scripturam haud dubie archetypi codicistestimonium continere. At non uidit primae manusscripturam hanc potius esse : arbitrum cum claudio adduxitformidam \ quidquid sibi dare facere oporteret exfide bona:ea secunda manu, adsumpto ex ipsa formula uerbo dare,ita correcta est: adduxit ut formuln daret ] quicquidsibi facere oporteret ex f b. Ni fallimur, ex lectionelibri optimi non interpolata haec certa ac facilis emendatio loci , qui pro conclamato habebatur, petenda est,arbitrum cum Claudio adduxit in formidam, quidquid etc.Cf. de uerbo adducendi 8, 2, 2 et em. Val. p. 29 not. —8, 7, Ext. 3, ubi uulgo inepte legitur ^Aegyptum (Plato)peragrauit , dum a sacerdotibus eius gentis geometriae midtiplices numeros .. percipit\ cum B pr. m. habeat percepitet in eodem dum in litura scriptum sit, satis apparet re-cepta codicis D lectione ubi scribendum esse: Aegyptumperagrauit, ubi . . percepit , ut iam in em. Val. p. 29 proposui. — 8, 8 adhuc sic uulgabatur : Otium, quod industriaeet studio maxime contrarium uidetur^ praecipue subnectidebet , non quo euanescit uirtus, sed quo recreatur. alterwnenim etiam inertibus uitandum, alterum strenuis quoque interdum adpetendum est, illis ne proprie uitam inertemexigant, his, ut tempesiiua laboris intermissione ad laborandum fiajit uegetiores. Ad uerba ^ne proprie etc' adnotauit Kempfius : ^propriae A || inermem jor. A, ineruem\immo eneruem] corr. A.' Hic locus si quis alius docet,nihil prorsus, quod codex primarius habet, praesertimcum agitur de loco corrupto, critico omittendum esse

B enim non habet propriae, sed propriae. Cum uirgulaaddita, quae primo adspectu plane inutilis atque ineptauidebatur, me aduertisset, mox intellexi eam non alienam, sed loco suo motam esse; nam apparet primo PRAEFATIO. XIX scriptum fuisse propna, i. e. pro pafria, et compendionon intellecto litteram e additam esse, ut saltem uocabulum adesset uerborum structuram non impediens, quamiiis esset ineptum in hac sententiae conformatione. Hacscriptura recte intellecta fere manifestum uidetur Vaierium non ita contra leges logicae peccasse ut scriberet ^alterum enim (otium) etiam ineriibus uitandum . . . fie uitam inertem exiganl^, sed alteram quoque emendationem ex B pr. m. recipiendam esse: ne pro pairiauitam inermem exigant. Plane eandem abbreuiationem B in uo c. patrimonium habet, quod 4, 4, 10 sic scriptum estpmnium; similis illa quoque uoc. prouincia est, quodsic scriptum est 2, 9, 3 piia (de quo loco Kempfiuserrauit) et 3, 7, 1 piiae, sed rectius 4, 1, 14: piia et 2, 10, 1 pronae. — 8, 8, 1, ubi edi solet ^ animi quoque remissioni communiler adquiescebant "^ (Scipio et Laelius), inB ante msiiY^m remissiofiis scriptum erat, quaescriptura non ex remissioni, cum ablatiuus requiratur, corrupta est, sed , ut Paridis epitoma docet, ex remissiotiibus. —Adnerba sacrae arae 8, 12, Ext. 1 haec Kempfius adnotauit: '^ sacrae arae] uiae sacrae i?i rasura A, add, sic u unus (?) au sacrae arae margo A\ Adnotatio, quam hic margohabet, admodum est memorabilis, sed secundum Kempfii relationem, qui unam uocem legere nesciuit, non potest intellegi quid significatum sit ; uere autem hoc scriptum est: ^" sic u. nouus au sacrae arae '. His uerbis significauit qui hoc scripsit, in contextu uerborum ex uelere, i. e. ex Paride, uiae sacrae positum esse, cum nouus, i. e. exemplum Valerii Bernense, sacrae arae haberet. Est hic locus solus in toto codice, quo librarius, qui exemplum ex Paride correxit, ipse lectionem a se erasam prodidit. — 8, 13 in uu. 7ie, cui deorum immortalium praecipua indulgentia adfuit , nosira ornata meniio defuisse exisiimetur, locutio ornata mentio nobis quidem ualde mira uidetur, quae num a Valerio profecta sit est quod dubites, praesertim cum B pr. m. non ornata, sed otiata habeat, quoddeprauatum uidetur ex honorata mentio; cf. 3, 8, 6 ho7iorata 77iet7ioria. Vt Kempfius hanc lectionem praetermisit, b * XX PRAEFATIO. sic 8, 15, 3 illud tacuit, in uerbis ' Verum specimen honoris^a Scipione quoque Nasica oboritur' praepositionem a incodice non legi: quod cum omisisset, illud quoque nonadtendit in margine in m. secunda suppletum esse, quae,ut iam alii dudum intellexerunt, uera loci emendatio est.Eiusdem generis uitium admisit 9, 3, Ext. 3, ubi adbucparum accommodate sic legebatnr: JE quibus Hamnbalmature adeo patria uestigia subsecutus est , ut eo exercitumin Hispaniam traiecturo et ob id sacrificante nouem annorumnatu altaria tenens iuraret se, cum primum per aetatempotuisset, acerrimum hostem populi Bofna?ii futurum, ut pertinacissimis precibus instafitis belli cottimilitium exprimeret.Cum in extremo periodi membro coniunctio ut in Bmanu alia adiecta sit, nobis quidem uerisimillimum uidetur Valerium non ut . . exprimeret , sed et . . exprimeretscripsisse. — 9, 5, 2 edidit Kempfius: parui etiim habuit(M. Drusus trib. pl.) L. Philippum constdem . . in carcerempraecipitetn egii>se etc. Quamquam iam Cortius ad Sallustii lug. 31, 9 docuerat in ea sententia, ut aliquis ali-quid fecisse non satis putauisse dicatur, ueteres nondixisse parui habere, sed parum habere {&\m\\\B est locutioparum est alicui, ut in Sall. lug. 31, 22 illis parum estimpune inale fecisse), tamen Kempfius non ausus est manifestum orationis uitium tollere, quia sibi persuaserat incodice Bern. illud ipsum patnii habuit exstare. At nonadtendit in eo parui ita scriptum esse ut littera t in fineerasa sit, ut C quoque paruii habet. Hoc autem pariuvexortum uidetur aut ex pat^uii , littera u male duplicata,aut ex parutn, uno ductu litterae m abiecto. His exemplis mihi demonstrasse uideor me nonfrustra codicem Bernensem iterum perlegisse, confidoque fore ut in omnibus illis locis, in quibus in commentario nostro critico aliud traditur quam apud Kempfiuminuenitur, nostrae relationi maior fides quam illius liabeatur ; nam in eius commentario eandem neglegentiamin rebus minoribus quam in grauioribus deprehendi,uno saltem exemplo adhuc docendum est. Lectionesenim, quas in una pagina 361 (ad Val. 4,7) e B ex- PRAEFATIO. XXI scripsit, sic corrigendae sunt: 4 quicquid^ {jionBcorr.) | 5 beniuolentia B \ 9 solaiii B {culd. c eadem m.) \ 11 potestatis B, sed posteritatis margo ^ | 17 duae B pr. m. iit est in C I 17 soldadicium B pr. m. sedlittera 1 expuncla {sic sine rasiira post sol) | 18 experimento B pr. m. {satis distificte!), expedimento B corr. Quod autem mihi licuit lectiones codicis, qui propter multa quae in eo correcta aut in lituris scripta sunt haud facilis est ad legendum, multo accuratius quam a Kempfio factum est exscribere, beneficio praefectorum bibliothecae Bernensis effectum est, qui mihi roganti facile concesserunt, ut codicem primarium Monachium perferrem et dum liber typis ex- pressus esset domi haberem. Ceterum ne nimis apparatus critici moles adcresceret , pauca leuiora et manifesta primae manus menda, quae aha manu iam recte in B correcta sunt, mihi omittenda existimaui, cum satis uidereturtalia, quae quiuis facile emendare posset, semel in editione Kempfiana relata exstare. In rebus quas uocant orthographicis paucis exceptis diligenter retinui scripturas Paridis et primae manus Bernensis, sed semper scripsi Stdla pro sylla, incohimis et incohmitas (cuius loco B pr. m. plerumque incolomis et incolomitas habet, nec tamen semper, ut ex Kempfii commentario conicias, uelut 2, 10, 3 et 5, 1, 4 recte habet incohimem, 8, 12 extr. incohimitatem, et in leui uitio 8, 5, 10 incohwi pro incohim^) , deinde ce7ia, quae uox in B et ce?ia et cena scripta est, sed nusquam coena; denique in formis perfectorum malui secundam manum, quae plerumque petiit, rediit et similia correxit, sequi quam primam , quae plerumque formam contractam habet. His solis exceptis si quid in his rebus contra Bernensis testimonium mutandum putaui, in commentario critico adnotatum est. Restat ut Rumpfio, qui aliquot Valerii emendationes per litteras mecum communicauit , losephoStangero, qui exempli sui, in cuius marginibus multa hiculenter emendauit, copiam mihi fecit, denique collegae famiharissimo , Gulielmo Christ, qui in cor- XXII PRAEFATIO. ruptissima Nepotiani epitome emendanda, in qua amplius centum locis ab exemploRoraano decedendum erat,me egregie adiuuit, ut par est gratias agam maximas.Scribebam Monachii mense Decembri a. 1864. Carolus Halm. INDEX NOTARVM. oP = Paridis epitoma B = cocTex Bernensis b = manus secunda uel tertia Bernensis C == cod. Berolinensis n. 48 \ s B = cod. Berolinensis n. 46 / 2 §E = cod. Wolfenbuttelanus ap. Ebert. n. 892 f g^tpiF = cod. Wolfenbuttelanus n. 892 L ^BV = cod. Vindobonensis ap. Endl. n. 169 1 « »5T = cod. abbreuiatus Wolfenbuttelanus saec. XII / <» ^m = editio princeps Moguntiaca a. 1471. Librorum C B E F V T m raro mentionem fecimus. In Paridis autem epitome codicem Vaticanum littera Vsignificauimus. VALERI MAXIMI FACTORVM ET DICTORVM MEMORABILIVM LIBEI NOVEM.

VALERI MAXIMI rACTORVM ET DICTORVM MEMORABILIVM LIBER PRIMVS. VVbis Romae exterarumque gentium facta s imul ac clicta memoratu digna; quae apud alios latius diffusa sunt quam ut breuiter cognosci possint; ab inlustribus electa auctoribus digerere constitui; ut documenta sumere uolentibus longae inquisitionis labor 5 absit. nec mihi cuncta conplectendi cupido incessit: quis enim omnis aeui gesta modico uoluminum nu- mero conprehenderit, aut quis compos mentis domesticae peregrinaeque historiae seriem, felici su- periorum stilo conditam , uel adtentiore cura uel 10 praestantiore facundia traditurum se sperauerit? te igitur huic coepto ; penes quem hominum deorumque consensus maris ac terrae regimen esse uoluit^ cer- tissima sakis patriae^ Caesar, inuoco^ cuius caelesti prouidentia uirtutes, de quibus dicturus sum^ beni- 15 gnissime fouentur, uitia seuerissime uindicantur. nam si prisci oratores ab loue optimo maximo bene orsi sunt, si excellentissimi uates a numine aliquo principia traxerunt;, mea paruitas eo iustius ad fauorem tuum decucurrerit, quo cetera diuinitas opinione 2acoliigitur^ tua praesenti fide paterno auitoque sideri par uidetur, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclitae claritatis accessit: reliquos 4 digerere Meursius: diligere B, deligere b 9 superiorura dett. pauci: superiori B 11 praestanciori B 23 claritatis E: alacritatis B VAL. MAX. 1

2 LIB. I. enim deos accepimus; Caesares dedimus. et quoniamimtium a ciiltu aeorum p^ereTn~limi5rorest ; de condicione eius summatim disseram. I. DE RELIGIONE SERVATA. 5 1. Maiores statas sollemnesque caerimonias pontiiicum scientia, bene gerendarum rerum auctoritatesaugurum obseruatione, Apollinis praedictiones uatumlibris, portentorum depulsiones Etrusca disciplinaexplicari uoluerunt. prisco etiam instituto rebus di10 uinis opera datur , cum aliquid commendandumest^precatione, cum exposcendum^ uotO; cum soluendum,gratulatione, cum inquirendum uel extis uel sortibus,inpetritO; cum soUemni ritu peragendum, sacrificio,quo etiam ostentorum ac fulgurum denuntiationes15 procurantur. Tantum autem studium antiquis non solum ser-uandae sed etiam amplificandae religionis fuit, utflorentissima tum et opulentissima ciuitate decemprincipum filii senatus consulto singulis Etruriae po20 pulis percipiendae sacrorum disciplinae gratia traPar. ' IVLII PARIDIS EPITOMA. luliusPans Licinio Cyriaco suo salulem. Exemplorumcoiiquisitionem cum scirem esse nou minus disputantibus quam(leclamantibus necessariam, decem Valeiii iMaximi libros diclo25 rum et factorum memorabilium ad unum uolumen epilomaecoegi : quod tibi misi , ut et facilius inuenires si quando quidquaereres, et apta semper materiis exempla subiungeres. 1. DE RELIGIONE SERVATA, Decem principum filiisenatus auctoritate singiilis Etruriae populis percipiendae di30 sciplinae gratia traditi sunt. — Cereri , quam more Graeco2 conditione eius sumatim B 3 deseram B' 4 DE RELIGIONE uulgo, om,B, ex P SERVATA addidimus 6 auctoritHteB7 appollinis praedicatione (-dictione corr^ B 8 depulsis B,eni. Vorstius 11 soiuendae gratulationes B 12 inpertito Bjenu Merula 28 SERVATA AVT NEGLECTA V CAP. I, § 1 —3. 3derentur, Cereriqne, quam more Graeco uenerari instituerant; sacerdotem a Velia; cum id oppidumnondum ciuitatis accepisset nomen^ Calliphanam peterent [uel y ut alii dicunt , Calliphoenam] , ne deaeuetustis ritibus perita deesset antistes. sCuius cum in urbe pulcherrimum temphim haberent, Gmcchano tumultu moniti Sibyllinis Hbris ut uetustissimam Cererem placarent, Hennam^ quoniamsacra eius inde orta credebantur, XVuiros ad eampropitiandam miserunt. item Matri deum saepe nu- iomero imperatores nostri conpotes uictoriarum sus- cepta uota Pessinuntem profecti sohierunt. 2. Metellus uero pontifex maximus Postumiumconsulem eundemque flaminem Martialem ad belhimgerendum Africam petentem, ne a sacris discederet, i5multa dicta urbem egredi passus non est, religioniqiie summum imperium cessit, quod tuto se Postumius Martio certamini conmissurus non uidebaturcaerimoniis Martis desertis. 3. Laudabile duodecim fascium religiosum ob- 20sequium: laudabiUor quatuor et uiginti in consimili re oboedientia. a Tiberio enim Graccho ad collegium augurum Ktteris ex prouincia missis, quibus signiiicabat se^ cum hbros ad sacra populi pertiuenerari instituerant, sacerdotera Calliphanam p. c. a Velia 25oppido petierunt, quod nondum in ciuitatemRomanam receperant. — Tumultu Gracchano ex lih|:is Sibyllinis Hennam decem uiri missi Cererem propitiauerunt. 2. Metellus ponlifex maxi- mus Postumium cos. eundemque flaminem Martialem ad bel- lum gerendum proficiscentem urbe egredi passus »on est, ne 3ocaerimoniis Martis desertis inauspicato bellum committeretur. 3. Figulus et Scipio Nasica consulatu se abdicauerunt, quod Ti. Gracchus animaduertisse se dixerat comitiis consularibus 3 calcitanam B et rell. jl uel — Call. ind. Kempf 7 gracch. tumultu ex libris sibyllinis [om. moniti) B in litura habet cor- rectum ex Paride 9 credebantur ^'^an^er; credebant ^ 1] Xiii- ros P. ut est in Cic. Verr. IV., § 108, sed codex quoque Nepotiani XV hahet 16 urbe P 17 quo tuto B' 22 gracco B' 25 uela V 27 bennam V 4 LIB. I. nentes legeret, animaduertisse uitio tabernaculumcaptum comitiis consularibus ^ quae ipse fecisset,eaque re ab auguribus ad senatum relata, iussu eiusC. Figulus e Gallia; Scipio Nasica e Corsica Romam5 redierunt et se consulatu abdicauerunt. 4. Consimili ratione P, Cloelius Siculus, M. Cornelius Cethegus, ^C. Claudius propter exta parumcuriose admota deorum immortalium aris temporibusbellisque diuersis flaminio abire iussi sunt coactique10 etiam. 5. At Q. Sulpicio inter sacrificandum e capiteapex prolapsus idem sacerdotium abstulit, occen-tusque soricis auditus Fabio Maximo dictaturam,C. Flaminio magisterium equitum deponendi causam15 praebuit. 6. Adiciendum his quod P. Licinio pontificimaximo uirgo VestaliS; quia quadam nocte parumdiligens ignis aeterni custos fuisset, digna uisa estquae flagro admoneretur. 20 7. Maximae uero uirginis Aemiliae discipulamextincto igne tutam ab omni reprehensione VestaePar. iiitio tabernacukim captum. 4. P. Cloelius Siculus M. Cornelius Cethegus C. Claudius propter exta parum curiose aris admota flaminio abierunt. 5. Q. Sulpicius inter sacrificandum25 e capite sibi apiq^e delapso sacerdotium deposuit. Fabius Maximus dictaturam, C. Flaminius magisterium equitum dimiseruiit , occentu soricis auditOo 6. P. Licinius p. m. uirginemVestalem per iictorem flagro admonuit, quod quadam nocteparum diligens ignis aeterni custos fuisset. 7. Aemiliae uir30 ginis Vestalis discipula, extincto igne, cum adorasset Vestam,carbasum foco superiecit, ex quo subitus ignis emicuit.5 abdicauerunt — cornelius B in mg. hahet aniiqua manusuppleta 6 p' coelius B \\ sieulus B in litura, 07n. dett. aliguot8 deorura — diuersis 07n. B \\ aris Stanger: uariis lihri, aris•aariis Ke77ipf 11 Q. addidi ex P 12 eidem B, em. Slanger 13fabio B 14 gaio flaminio B 16 qd*p* B (d in ras.) 20 maxime h 22 coe*Iius (g- erasa) V 24 flamonio V 26 flamonius V\ omiserunt V corr. 27 audito Mai: audito per lictorem V CAP. l, § 3—9. 5numen praestitit. qua adorante; cum carbasum;quem optimum habebat; foculo inposuisset, subitoignis emicuit. 8. Non mirum igitur, si pro eo imperio augendocustodiendoque pertinax eorum indulgentia deorum5semper excubuit, quo tam scrupulosa cura paruulaquoque momenta religionis examinari uidentur, quianumquam remotos ab exactissimo cultu caerimoniarum oculos habuisse nostra ciuitas existimanda est. in qua cum M. Marcellus quintum consulatum gerenslotemplum Honori et Virtuti; Clastidio prius, deindeSyracusis potitus, nuncupatis debitum uotis consecrare uellet^ a collegio pontificum inpeditus est; ne-gante unam cellam duobus diis recte dicari. futurumenim, si quid prodigii in ea accidisset, ne dinoscere-15tur utri rem diuinam fieri oporteret : nec duobus nisi certis diis una sacrificari solere. ea pontificum admonitione effectum est ut Marcellus separatis aedibusHonoris ac Virtutis simulacra statueret, neque autcollegio pontificum auctoritas amplissimi uiri aut20Marcello adiectio inpensae inpedimento fuit quo minus religionibus suus tenor suaque obseruatio redderetur. 9. Obruitur tot et tam inlustribus consulatibusL. Furius Bibaculus^ exemplique locum uix poslilsMarcellum inuenit; sed pii simul ac religiosi animilaude fraudandus non est. qui praetor^ a patre suocollegii Saliorum magistro iussus, sex lictoribus praecedentibus arma ancilia tulit, quamuis uacatio8 Honoris ac Virtutis simulacra M. Marcellus separatis aedibus 3ostatuit, a collegio pontificum impeditus quominus unam cel- lam duobus deis dicaret : fiiturum enim, si quid prodigii in ea accidisset, ne dinosceretur, utri rem diuinam fieri oporteret. 9. L. Furius Bibaculus cum esset praetor, sex lictoribus praecedentibus ancilia tulit , quamuis uacationem huius officii ho- 351 qua adorata b, quam adoranti Periz. 6 quod tam B^ em. \Kempf^ 10 M. addidi ex P 24 tot etiam inl. consularibus i?, em. Lipsius 28 iussus ex B 6 LIB. 1. nem liuius officii honoris beneficio haberet. omnianamque post religionem ponenda semper nostra ciuitas duxit; etiam in quibus summae maiestatis conspici decus uoluit. quapropter non dubitauerunt sa5 cris imperia seruirC; ita se humanarum rerum futuraregimen existimantia, si diuinae potentiae bene at-que constanter fuissent famulata. 10. Quod animi iudicium in priuatorum quoquepectoribus uersatum est. urbe enim a Gallis capta,,10 cum flamen Quirinalis uirginesque Vestales sacraonere partito ferrent, easque pontem sublicium transgressas et cliuum, qui ducit ad laniculum, escendereincipientes L. Albanius^ plaustro coniugem et libe-ros uehens, aspexisset; propior publicae religioni15 quam priuatae caritati, suis ut plaustro descenderent inperauit, atque in id uirgines et sacra inpositaomisso coepto itinere Caere oppidum peruexit, ubicum summa ueneratione recepta. grata memoria adhoc usque tempus hospitalem humanitatem testatur.20 inde enim institutum est sacra caerimonias uocari,quia Caeretani ea infracto rei publicae statu perindeac florente sancte coluerunt. quorum agreste ilhid etsordidius plaustrum tempestiue capax cuiuslibet fulgentissimi triumphahs currus uel aequauerit gloriam^o^uel antecesserit. Par. noris beneficio haberet. 10. Vrbe a Gallis capla, cum flamenQuirinalis uirginesque Vestales sacra onere partito ferrent,L. Albauius plaustro domesticos uehens, conspecto flaminedescendere suos iussit receptisque sacris uirgines Caere per30 uexit: el quia summam uenerationem Caeretani praesliterahl,8 indicium B 9 agellis B' 12 deseendere B, em. Lipsius,ascendere a/. 13 albanius /'6; aluanius i5, albinius, albinus,atinius codd. Livii 5, 40, 9, fort. Atinius , ut codex quoque FloriBamh. I, 7 {13} § 12 hahet 15 sui B 16 ad id B, add. i sup. ad17 caere B in litura ex P: ceretem uel cerete dett. , Caere inPeriz., Caerete in Torrenius 18 malim recepta sunt 19 ** humanitatem B \\ testatur B : Vbi cum s. uen. recepta grata memoria — testantur edd. 21 ceretanl B \\ proinde B' 22 flo-rentes ante B, em. I. Vossius [j quarum B' GAP. I, § 9—13. 7 11. Eadem rei publicae tempestate C. FabiusDorsuo memorabile exemplum seruatae religionis dedit. namque Gallis Capitolium obsidentibus , nestatum Fabiae gentis sacrificium interrumperetur; gabino ritu cinctus , manibus umerisque sacra ge- 5 rens, per medias hostiinn stationes in Quirinalemcollem peruenit : ubi omnibus sollemni more peractis, in Capitolium propter diuinam uenerationem uictricium armorum perinde ac uictor rediit. 12. Magna conseruandae religionis etiam P. Cor- lonelio Baebio Tamphilo consulibus apud maiores nostros acta cura est. si quidem in agro L. Petilli scribae sub laniculo cultoribus terram altius uersantibus, duabus arcis lapideis repertis, quarum in altera scriptura indicabat corpus Numae Pompili fuisse, in i5altera libri reconditi erant Latini septem de iure pontificum totidemque Graeci de disciplina sapientiae, Latinos magna diligentia adseruandos curauerunt; Graecos^ quia aliqua ex parte ad soluendamreligionem pertinere existimabantur , Q. Petillius 20praetor urbanus ex auctoritate senatus per uictimarios facto igni in conspectu populi cremauit. noluerunt enim prisci uiri quidquam in hac adseruari ciuitate, quo animi hominum a deorum cultu auocarentur. 2513. Tarquinius autem rex M. Atilium duumuirum^ quod librum secreta ciuilium sacrorum continentem, custodiae suae conmissum, corruptus Petronio Sabino describendum dedisset, culleo iusutum in cautum ut sacra caerimoniae dicerentur. 11. C. Fabius Dorsuo 30Capitolium obsidenlibus Gallis, ne statum Fabiae gentis sacri- ^"^'ficium interrumperetur, gabino cinctus per medias hoslium stationes in Quirinalem collem peruenit, atque inde sacrificio ^dorso suo B , dorssuo b 5 ritu om. P 8 propter] popB', pp B corr,, f. (t. e. fort.) post B mg. 9 ac om. B, ut Z) || redit B' 11 pampbilo B 12 luci petili B 20 q* petilius B22 conspecto B 23 quicquam .Z> 26 tullium B, at it.Nepot. et Diomjs. Hal. 4, 62 27 secretarium B 28 corruptii B 32 interrumperet V\\ an ciuctu? 8 LIB. I. mare abici iussit; idque supplicii genus multo postparricidis lege im'ogatum est, iustissime quidem^quia pari uindicta parentum ac deorum uiolatio ex-pianda esset. 5 14. Sed quae ad custodiam religionis adtinent^nescio an omnes M. Atilius Regulus praecesserit, quiex uictore speciosissimo insidiis Hasdrubalis et Xantippi Lacedaemonii ducis ad miserabilem captiui fortunam deductus ac missus ad senatum populumque10 Romanum legatus , ut se et uno et sene conpluresPoenorum iuuenes pensarentur; in contrarium datoconsilio Karthaginem petiit; non quidem ignarus adquam crudeles quamque merito sibi infestos [deos]reuerteretur, uerum quia iis iurauerat, si captiui eo15 rum redditi non forent , ad eos sese rediturum. potuerunt profecto dii inmortales efferatam mitigaresaeuitiam. ceterum^ quo clarior esset Atilii gloria^Karthaginienses moribus suis uti passi simt^ tertioPunico bello religiosissimi spiritus tam crudeliter20 uexati urbis eorum interitu iusta exacturi piacula.15. Quanto nostrae ciuitatis senatus uenerabilio4' in deos! qui post Cannensem cladem decreuit nematronae ultra tricesimum diem luctus suos extenderent, uti ab his sacra Cereris peragi possent, quia25 maiore paene Romanarum uirium parte in execrabili ac diro solo iacente nullius penates maeroris expertes erant. Itaque matres ac filiae coniugesqueetPar. peracto in Capitolium rediit admirantibus Gallis. 15. PostCannensem cladem decreuit senatus, ne matronae ultra tricen30 simum diem luctus extenderent, ut ab his sacra Cereris peragipossent. 4 esset B : est deit. 5 quod — adtinet Stanger 6 attiliusB 7 asdrubalis B' || xanctippi B 10 ut ex se B, em. Lipsius11 poenarum B' 12 chartaginem h. l. B et aliquotiens tn hoccap.., sed alias constanter pr. m. Kartago et Kartaginiensis, sedita ut semper Karthago etc. correctum sit \\ petit B, repetiit edd.uett., an rediit? [J quidem Kempf: qd [erasa lineola sup. qd) B\\ ad qua B corr. ex atq. 13 quaq. B in ras. {ex atq.?) |1 deos det,Gui/etus , hostes E haud scio aii recte 14 his B CAP. I, § 13—18. 9 sorores nuper interfectorum abstersis lacrimis depositisque doloris insignibus candidam induere uestem et aris tura dare coactae sunt. qua quidem constantia optinendae religionis magnus caelestibus iniectus est rubor ulterius aduersus '"eam saeuiendi gentem, 5quae ne iniuriarum quidem acerbitate ab eorum cultu absterreri potuerit. BE NEGLECTA RELIGIONE, 16. Creditum est Varronem consulem apud Cannas cum Karthaginiensibus tam infeliciter dimicasse laob iramlunonis; quod, cum ludos circenses aedilis faceret; in louis optimi maximi tensa eximia facie puerum histrionem ad exuuias tenendas posuisset. quod factum post aliquot annos memoria repetitum sacrificiis expiatum est. 1517. Hercules quoque detractae religionis suae et grauem et manifestam poenam exegisse traditur. namcum Potitii sacrorum eius ritum, quem pro donogenti eorum ab ipso adsignatum uelut hereditarium optinuerant; auctore Appio censore ad humile seruo- aarum ministerium transtuUssent, omnes^ qui erant numero super triginta, puberes intra annum extincti sunt, nomenque Potitium in duodecim familias diuisum prope interiit, Appius uero luminibus captus est. 18. Acer etiam sui numinis uindex Apollo , qui 25Karthagine a Romanis oppressa ueste aurea nudatus16. DE CONTEMPTA RELIGIONE. Varro cos. apud Par,Cannas cum Carthaginiensibus infeliciter conflixit ob iram lu- nonis, quia cum ludos circenses aedilis ederet, in louis tensa exuniae formae puerum ad exuuias tenendas imposuerat 30[Ambiuium histrionem]. 17. Potitiorum familiam Hercules inlra annum interemit, quod impuisu Appii Claudii morem sacro- rum seruos pubiicos edocuisset. Appius luminibus captus est. 18. Apollo, Carthagine a Romanis oppressa, ueste aurea nuda3 qiiae R' 12 tensa P: templo B 13 excubias B, cf. Fest. p. 365 M. 26 carthag-ine B in ras. habet 31 Ambiuium histrionem Potitiorum familiarem (familiae corr.) V, em. Kempfjj. 751 sq. 32 interiit V 10 LIB. I. id egitf ut sacrilegae manus inter fragmenta eius abscisae inuenirentur. 19. Nec minus eflicax ultor contemptae religionisfilius quoque eius Aesculapius, qui consecratum5 templo suo lucum a Turullio, praefecto Antonii, adnaues ei faciendas magna ex parte succisum + +, inter ipsum nefarium ministerium deuictis partibusAntonii^ imperio Caesaris morti destinatum Turullium manifestis numinis sui uiribus in eum lucum,10 quem uiolauerat^ traxit , effecitque ut ibi potissimuma militibus Caesarianis occisus, eodem exitio et euersis iam arboribus poenas lueret et adhuc superantibus inmunitatem consimilis iniuriae pareret; suamque uenerationem, quam apud colentes maximam15 semper habuerat^ f dismultiplicauit. 20. Q. autem Fuluius Flaccus inpune non tulit,quod in censura tegulas marmoreas ex lunonis Laciniae templo in aedem Fortunae equestris, quamRomae faciebat, transtulit: negatur enim post hoc20 factum mente constitisse. quin etiam per summamaegritudinem animi expirauit^ cum ex duobus filiisPar. tus id egit ut sacrilegae manus inter fragmenta eius abscisaeinuenirentur. 19. Aesculapius cum templum in consecratosibi luco haberet, effecit ut Caruilius praefectus M. Antoniiin25 luco ipsius a Caesaris mijitibus occideretur, quod is ad nauesM. Antonio faciendas lucum succiderat, 20. Q. Fuluius Flac-cus cum in censura tegulas marmoreas ex templo Laciniaelunonis sublalas in aedem Fortunae equestris transtulisset,mentis factus est dubiae: cuius casu motus senatus tegulas2 inuenirentur] sequitur in edd. exemplum de BrennoexParide inlaium, quod cum ad exierna periineai, in fine huius capitis conlocauimus 5 caruilius B mg. e P, Turulus habet Nepotianus 6 succisum dolens deit. et m, inique ferens uel indignatus suppl. Kempf, ipse malim s. ulturus 9 locum B, em. Pighius;cf. Par. ei Nepoi. 13 inpunitatem B , em. Mitalerius 15 dismultiplicauit (diis corr.) B, deus multipl. deii., deus del. censuitPeriz.j fort. sic {j.iel deus sic) multipL 16 flac (sic) B 23 sequitur in Paride et Nepoiiano exemplum de Brenno;ii^supra ]| templum] contemptum V 27 censum V CAP. I, § 19. 20. Ext. 1. 2. 11 in Illyrico militantibus alterum decessisse; alterum grauiter audisset adfectum. cuius casu motus senatus tegulas Locros reportandas curauit, decretique circumspectissima sanctitate inpium opus censoris retexuit: 21. tam me hercule quam Plemini, legati 5 Scipionis^ in tbesauro Proserpinae spoliando sceleratam auaritiam iusta animaduersione uindicauit. cumenim eum uinctum Romam pertrabi iussisset, ante causae dictionem in carcere taeterrimo genere morbi consumptus est. pecuniam dea elusdem senatus in- lo perio et quidem summam dupKcando recuperauit. Exi. 1. Quae, quod ad Plemini facinus pertinuit, bene a patribus conscriptis uindicata, quod ad uiolentas regis Pyrri sordes attinuerat, se ipsa potenter atque efficaciter defendit. coactis enim Locrensibus is ex thesauro eius magnam illi pecuniam dare, cumonustus nefaria praeda nauigaret^ ui subitae tempestatis tota cum classe uicinis deae litoribus inlisus est, in quibus pecunia incolumis reperta sanctissimi thesauri custodiae restituta est. 20 2. At noD siTTijlitftr Mf|,?^jii j§sa rex. cuius cum praefectus classis Melitam appulisset et aeque ex fano lunonis dentes eburneos eximiae magnitudinis Locris reponendas curauit. 21. Pleminius legatus Scipionls Par.cum thesaurum Proserpinae spoliasset, iussus ab ea Romam 25 pertrahi in carcere taeterrimo morhi genere consumptus est: pecunia senatus consuito remissa. 1. Pyrrhus, coactis Locrensihus ex Ihesauro Proserpinae pecuniam sihi dare, cum onustus nauigaret, suhita tempestate tota cum classe uicinis deae litorihus inlisus est, et ita pecu- 30 nia recepta est. 2. -|- Amsinus Masinissa rex cum a praefecto classis suae dentes ehoreos eximiae magnitudinis accepisset 1 yllirico B 3 locros B, locis P, loco suo Gudius 5 •p-jlemini^ (sed ^inras.) 6 Scipionis — sceleratum om. B, s.l. add. scipionis ex P ut uideiur 8 enim in B erasum [j ante] qui ante B 11 quidem] quod B 12 q (=quae)^; om. b \\ publii lemini^ 14 ipsa B: ipsam dett. cf. Fr. Modii N. lectt. 54 17 honustus B' 24 Locris Mai: locis V 25 thes|nsaurnm V del. ns 31 At non similiter Mas. coni. Mai 12 LIB. I. sublatos ad eum pro dono attulisset; ut conperit undeessent aduecti, quinqueremi reportandos Melitaminque templo lunonis conlocandos curauit, insculptosgentis suae litteris; significantibus regem ignoran5 tem eos accepisse , libenter deae reddidisse. factumMasinissae animo quam Punico sanguini conueniens ! 3. Quamquam quid attinet mores natione perpendi? in media barbaria ortus sacrilegium alienum10 rescidit. Syracusis genitus Dionysius tot sacrilegiasua, quot iam recognoscimus, iocosis dictis prosequiuoluptatis loco duxit. fano enim Proserpinae spoliato Locris; cum per altum secundo uento classeueheretur, ridens amicis ^uidetisne' ait '^quam bona15 nauigatio ab ipsis diis inmortalibus sacrilegis tribuatur?' detracto etiam loui Olympio magni ponderisaureo amiculo, quo eum tyrannus Gelo e manubiisKarthaginiensium ornauerat, iniectoque ei laneo pallio dixit aestate graue esse aureum amiculum, hieme2ofrigidum, laneum autem ad utrumque tempus anniaptius. idem Epidauri Aesculapio barbam aureamdemi iussit, quod adfirmaret non conuenire patremApoUinem inberbem, ipsum barbatum conspici. idemmensas argenteas atque aureas e fanis sustulit, quod25 sublatos e teraplo lunonis ex insula Melita , cognito sacrilegio^^^' deae remisit. 3. Dionysius Siciliae tyrannus, fano ProserpinaeLocris spoliato, cum secundo uento nauigaret, uidelisne, in-quit, amici, quam bona nauigatio sacrilegis detur? Idemdetracto loui Olympio amiculo aureo, quo eum Hiero tyrannus30 ornauerat, impositoque laneo pallio dixit, aestate aurumgraue, hieme frigidum esse: lanam ad utrumque tempus aptio-rem. Idem Epidauri Aesculapio barbam auream demi iiissitdicens, turpe id ei, cum pater eius leuis conspiciatur. Idemmensas argenteas et aureas e fanis tollens, quod erat more5 reddidisset B' 6 quam B corr. e qd, plus {uel magis)quam dett. aliquot 6 fort. conuenientius 11 an recognoscemus? 17 gelo B : Hiero P, at u. Cic. de deor. nat. III ^ § 8319 grauem B 21 epidauriae B 27 locri V 32 aescolapio V CAP. I, Ext. g 2—5. 13 que in his more Graeciae scriptum erat bonorvm deoRVM; uti se bonitate eorum praedicauit. idem Victorias aureas et pateras et coronas, quae simulacrorum porrectis manibus sustinebantur , tollebat et eas se accipere, non auferre dicebat^ perquam stultum esse 5 argumentando , a quibus bona precamur, ab his porrigentibus nolle sumere. qui tametsi debita supplicia non exsoluit^ dedecore tamen filii mortuus poenas rependit, quas uiuus effugerat. lento enim gradu ad uindictam sui diuina procedit ira tarditatemque sup- lo plicii grauitate pensat. 4. In quam ne incideret Timasitheus, Liparitanorum princeps, consilio sibi pariter atque uniuersae patriae utili prouidit [exemplo]. excepta namque in freto a ciuibus suis piraticam exercentibus magni i5 ponderis aurea cratera^ quam Romani Pythio Apollini decimarum nomine dicauerant, incitato ad eam partiendam populo, ut comperit * * Graecorura inscriptum deorvm bonorvm, uti se bonitate /*«r.eorum praedicabat. Idem Victorias aureas et pateras et coro- 20 nas, quae simulacrorum porrectis manibus sustinebantur, tollens accipere se, non auferre dicebat. 4. Timasitheus Liparensis crateram, quam Romani Pythio Apoilini miserant, interceptam a piratis curauit Delphos perferendam. • EX IVLIO PARIDE ET lANVARIO NEPOTIANO. 25 5. Milesia Ceres Mileto ab Alexandro capta milites, qui Par.templum spoliaturi inruperant, flamma obiecta priuauit oculis. 5. Alexander Magnus Miletum cepit. cum milites etiam Nep.Cereris templum introissent, excaecali sunt, ne inspicerent '«ecrela tantum feminis cognita. 30 1 bonarum B' H deorura P ei Cic. l. cit. § 84: deorum eas esse B 8 dedecore * B 12 thimasitheus B 13 pariter codd. Pighii: aliter B 14 exemplo inclusinius 16 quem B |] pithio B18 ut comperit B . additum manu admodum recenti: eam delpbis portandam {corr. perferendam) curauit; cf. praef. p. Vlsq. 22 hoc exemplum usque «c? Athenienses protagoram (p, 14, 3) B quoque habet 23 creteram B, creterram V 14 LIB. I. Par. 6. Persae, mille nauium numero Delum compulsi, temploApollinis religiosas potius manus quam rapaces adhibuerunt.7. Athenienses Protagoram philosophum pepulerunt, quiascribere ausus fuerat, primum ignorare se an di essent, deinde,5 si sint, quales. iidem Socratem damnauerunt, quOd nouamreligionem introduc^ere^^uIdeLatur. licKem FliKlTanr~tti+efuiit,quam diu marmore potllis qiiam ebore Mineruam fieri deberedicebat, quod diutius nitor esset mansurus, sed ut adiecit ^etuilius', tacere iusseruut. 10 8. Diomedon unus e decem ducibus, quibus Argennusaeeadem pugna et uictoriam et damnationem pepererunt, cumad immeritum supplicium duceretur, nihil aliud locutus estquam ut uota pro incolumitate exercitus ab ipso nuncupatasoluerentur. 15 9. BrenmisjGaHQruinjk^ lempium iii-gressus, dei uoluntatejnse manus uerlit.^" — -—. Nep. 6. Persae mille nauibus inpleuere Delum, et cum diuitiaein praedas possent allicere uictores, omnibus spoliis temperatum est in dei honorem. 20 7. Protagoras phiiosophus ab Atheniensibus pulsus estlibrique eius publice exusti, quod scripserat ignorari andiessent, ac si essent, quales essent non posse sciri. —Socrates in eadem urbe damnatus est, quod contra religiones non-nunquam disputaret. — Phidias ibidem, eboris scalptor , ait25 sumptu minore marmore quam ebore diis simulacra fieri, quodaspernati ex ebore Athenienses iusserunt. 8. Apud eosdem Diomedon unus de decem ducibus, cumpost uictoriam ad supplicium pergeret, rogauit ut nuncupatauota pro exercitu soluerentur. 30 9. Brennus rex Gallorum uictoriis Delphos usque peruene1 Prensae V, Prensa* B \\ copulsi B : conpulsi complexiV5 an si essent? 7 quamuis V' 8 nitorem mansurum V 12 adiam meritum V, em. Kempf 15 Brennus] ti. ad p. lO^ 2 17 naues appulere Mai., nauibus appulere Kempf 20 Pythagoras C (= cod. Vat.) 21 quos C, quia Mai [] ignorari andiscripsi: ignorandi C, ignorare se an dii Mai 22 non possentC24 Fidias C 25 quam ebore Foertsch (II,4)i incipere C 26aspernati Christ: ipseratii C, ipsi irati Mai \\ ateniense C27 diomedes imus C 29 pro] p C 30 iinmo dux J] defos C [] perueniat C, peruenit Du Rieu CAP. I, Ext. § 6—9. JI, § 1—5. 15 11. BE SIMVLATA RELIGIOI^E. 1. Numa Pompilius, ut populum Roraanum sacris obli- />ar.garet, uolebat uideri sibi cum dea Aegeria congressus esse nocturnos, eiusque monitu se, quae acceptissima deis immortalibus sacra forent, instituere. 52. Scipio Africanus non ante ad negotia priuata uel publica ibat, quam in cella louis Capilolini moratus fuisset, et ideo loue genitus credebatur. 3. L. Sulla, quotiens proelium committere destinabal, paruum Apoliinis signum Delpliis sublatum in conspectu mili- lotum conplexus orabat uti promissa maturaret. 4. Q. Sertorius per asperosLusitaniae colles ceruam albam trahebat, ab ea se quaenam aut agenda aut uitanda essent praedicans admoneri. rat. cumque iam humanae uires resistere ei omnino non pos- i5sent culloresque loci ad Apollinem confugissent, respondit -|- ^^'deos secum et candidas puellas Gallis pugnaluras. t um niui-,^ bus cum omni exercitu Brennus oppressus est. QVI RELIGIONEM SIMVLAVERVNT. 1. Numa Pompilius, cum efferatos assiduis bellis Romanos 20 aduerteret, docuit eos cujlum deorum : atque idem, ut facilius mansuescerent, Egeriaiii nympham in consuetudine se habere praeceptricem sibi confinxit, quo maior apud feroces esset auctorilas. 2. Scipio Africanus neque publica neque priuata prius um- 25quam attigit quam in cella louis Capitolini diutissime morare* lur, antequam uideretur a quoquam. 3. Sulla proelialurus simulacrum ApoIIinis Delphis ablatum suppliciter orabat in conspectu militum ut promissa praestaret, uidebaturque mire ad bellum fretus. 30 4. Syram mulierem Marius in castris habebat sacricolam, ex cuius se auctoritale asserebat omnia aggredi. 5. Sertorius in exercitu Hispano aibam ceruam habuit, quan;) persuasit barbaris monitricem sibi esse. 16 cufugissent C 17 deos secum] dei sacerdos Christ \\ /brf. cumGallis 20popiliusC 21 animaduerteretilfai 22consuetudine C 23 confixit C 30 ad bellum nos: bellum C, iWo Mai 16 LIB. I. Par. Ext. 1. Minos Cretensium rex nono anno in quendampraeallum et uetusta religione consecratura specum secederesolebat, et in eo moratus tamquam ah loue, quo se ortumfe-rebat, traditas leges perrogabat. 5 2. Pisistratus in reciperanda tyrannide, quam amiserat,simulatione reducentis se in arcem Mineruae est usus, cumper ostentationem ignotae mulieris, quae Pliye uocabatur, for-matae ad habitum deae, Athenienses deciperet. 3. Lycurgus consilio ApoIIinis grauissimae ciuitati Lace10 daemoniorum leges compositas ferre se persuasit. 4. Zaleucus sub nomine ]\Jineruae apud Locrenses prudentissimus habitus est. CAP. III. 1. Bacchanalium sacrorum mos nouus institutus, cumad15 perniciosam uaesaniam iret, suhlatus est. 2. Lutatius Cerco, qui primum Punicum bellum confeci^a senalu prohibitus est sortes l<'orlunae~Pnreneslmae~adire:Nep. 3. DE SVPERSTITIONIBVS. 1 et 3. Bacchanalium mysteria fuere Romae. sed cum20 tcmporibus nocturnis uiri ac feminae pariter essent furerentque, multo colentium sanguine peregrina sacra abolita sunt.Ciialdaeos igitur Cornelius Hispalus urbe expulit et intra de-cem dies Italia abire iussit, ne peregrinam scientiam uenditarent. ludaeos quoque, qui Romanis tradere sacra sua conali25 erant, idem Hispalus urbe exterminauit arasque priuatas e publicis locis abiecit. 2. Lutatium Cerconem, confectorem primi Punici belli,fama extitit uelle ad Praenestinam Fortunam -}- sortes mitteresiue colligere. lioc cognito senatus inhibuit extraria responsa7 fye V 9 grauissimae V, sed ae ex corr., an grauissimas? 11 Za*leucus V 16 cereo F, em. Kempf 17 sortes —abire (§ 3) hahet B 19 Bachanalius C 21 sanguine fe|et peregrina C 22 hippalus C, item infra 25 priuatos C 27 Lutantium circonemC28 ad Praenestinae Fortunae (sic Mai contra codicem) sortesmittere qui consulerent Foertsch 1, 4 (mittere si deberet confli-gere Kcm\if)\ fort. ad Praenestinam Fortunam mittere, sortesqui coUigerent; adtendas enim quod sequilur : responsa consultorum disquiri CAP. II, Ext. § 1—4. III, § 1 —4. mi, g 1. 2. 17 auspiciis enim palriis, non alienigenis rem publicam admini- />«,..slrari iudicabant oportere. 3. Cn. Cornelius Hispalus praetor peregrinus M. Popilio Laenate L. Calpurnio coss. edicto Chaldaeos intra decimumdiem abire ex urbe atque Italia iussit, leuibus et ineptis inge- 5 niis fallaci siderum interpretatione quaestuosam mendaeiis suis caliginem inicientes. idem ludaeos, qui Sabazi louis cultu Romanos inficere mores conati erant, repetere domos suas coegit. 4. L, Aemilius Paulus consul, cum senatus Isi^is et Sera- lopis fana diruenda censuisset eaque nemo opificum adtingere auderet, posita praetexta securem arripuit templique eius fo- ribus inflixit. IIII. DE AVSPICIO. 1. L. Tarquinius rex centuriis equitum, quas Romulus au- 15spicato conscripserat, alias adicere cupiens, cum ab Atto Nauio augure prohiberetur , oflensus interrogauit an id fieri posset quod animo cogitaret. eo, augurio capto, posse fieri consultorum disquiri. iussum legatis est aediiibusque in haec ^-•P'raissis, ul si consuluisset, ad supplicium Romam reduceretur. 20denique adeo profuit factum, ut ex incertis ei Romana auspicia fuerint. nam ab allaribus patriis profectus Aegates, opulentissimas insulas, in conspectu Carthaginis populatus est. 1. Vrbem Romam auspiciis conditam certum est. itaque Remus prior sex uultures auspicatus, postea Romulus duode- 25cim, potior Remo fuit, quod Remus prioribus auspiciis niteretur, Romulus pluribus. 2. L. Tarquinius rex cum cenluriis a Romulo constitutis alias adicere disponeret, Attus Nauius augur dixit prius deos consuli oportere. rex iussit sciscitari an quod in animo ha- 30beret fieri posset. post consultationem posse respondit. 'no3 GN. B 11 pompilio BV 4 intra nos: circa. BF, citra C. Lachmann 7 sabazi jB; sabzi V', zabazi V corr. 18 possit V, em. Kempf 20 ut] et C 21 ex incerta C, pro incertis Mai 22 patris C II egadas C 24 auspiciorum auspiciis C; uidetur in u. auspiciorum titulus capitis latere 26 potior remulo C 27 romolus C29 attius C 30 citari C, em. Mai\\ an nos: con C, num Mai ^ VAL. MAX. 2 18 LIB. I. Par. docente iussit nouacula cotem discindi. qua Attus adiata, administrato incredibili facto , effectum suae professionis oculisregiis subiecit. 2. Ti. Gracchus, cum ad res nouas moliendas pararetur,5 auspicia domi prima luce petiit, quae illi perquam tristia re-sponderunt: et ianua egressus ita pedem offendit, ut digitus eidecuteretur. tres deinde corui in eum aduersum occinentespartem tegulae decussam ante ipsum propulerunt. quibusomnibus contemptis a Scipione Nasica pontifice maximo de10 cussus Capitolio, fragmento subsellii ictus procubuit. 3. P. Claudius bello Punico primo, cum proelium naualecommiltere ueliet auspiciaque more maiorum petisset et pullarius non exire cauea pulios nuntiasset, abici eos in mareiussit dicens: 'quia.e^sejip.lujjl,Jiiba»t '^ ^" 15 4. L. lunius, P. Claudii collega, neglectis auspiciis clas-sem tempestate amisit damnationisque ignominiam uoluntariamorte praeuenit. Ncp. uacula' inquit Tarquinius ' cotem te scindere uolo.' nil cunctatus augur scidit. exin magna fides et auctoritas Romae20 augurum mansit. Nauio cum cote et nouacula constituta eststatua. 3. Ti. Gracchus tribunatum adepturus puliarium domiconsuluit ab eoque ire in campum prohibitus est. sed cumpertinaciler pergeret, sic illisit mox extra ianuam pedem, ut25 cius excuteretur articulus. deinde tres corui prodeunti ei cum uocibus aduersis inuolauerunt et compugnantes tegulamante pedes eius deiecerunt. cumque in Capitolio consuleret,similia auspicia liabuit. male igitur tribunatu gesto occisusest a Scipione Nasica. primo ictus fragmento subsellii, postea30 claua expirauit. corpus eius cum his, qui pariter occisi erant,Lucretius aedilis plebi inhumatum in Tiberim abici iussit. 4. P. Claudius praeceps animi primo bello Punico pulla-, rium consuluit. qui cum dixisset non uesci pullos, quod maj lum omen est, "^bibant' inquit et in mare prpici iussit. mox2 perfectionis V, em. Mai 9 ominibus Rinkes 10 uictus F18 te add. Kempf\\ cunctatus Kempf: conciatus (sic) C 20nauo C 22 Titus C 25 excideretur C, em. Kempf 28 ^esta C31 in om. C 33 qui condixisset C 34 proici] pliici C CAP.TV^ § 2—7. 19 5. Gum Metellus p. m. Tusculanum petens iret, corui duo Par,in os eius aduersum ueluti iter inpedientes aduolauerunt uixque extuderunt ut domum rediret. insequenti nocte aedis Vestae arsit.' quo incendio Metellus inter ipsos ignis raptum Palladium incolume seruauit. 5 6. M. Ciceroni mors inminens auspicio praedicta est. cum enim in uilla Caietana esset, coruus in conspectu eius horologii ferrum loco motum excussit et protinus ad ipsum tetendit ac laciniam togae eo usque morsu tenuit, donec seruus milites ad eum occidendum ue^isse nuntiaret. lo7. M. Brutus cum reliquias exercitus sui aduersus Caesa- rem et Antonium eduxisset, duae aquilae ex diuersis castris aduolauerunt, et edita inter se pugna ea, quae a parte Bruti fuerat, male mulcata fugit. Ext. 1. Cum rex Alexander urbem in Aegypto constituere i5cln&sp.m apud Aegates insulas cum multo reijpul). darano et Nep.suo exitio amisit. ^ ~~"~" "" ^-5. Metello pontifici maximo proficiscenti in agrum Tusculanum corui duo euidenter obstiterunt, sed neglecto augurio ire contendit. inter se aues unguibus laniare coeperunt et 20roslris dare ictus. mirans Metellus Romam rediit. sequenti nocte ex incendio Palladium rapuit. 6. M. Tullius Cicero cum in agro Caietano proscriptus lateret insectante Antonio , coruus uirgulam ferream, qua di- stinguebantur horae, sic conscidit rostro, ut eam excuteret, 25togamque Tullii apprehendit et traxit. sub momento_ad^ giim percussores irruerunt. 7. M. Brutus, collega Cassii, de exitu belli est ciuilis ammonitus. nam duae aquiiae aduolantes super eum campum, in quo pugnauit, ex diuersis castris conuenientes inter se 30conflixerunt. uictrix profecta ad Caesarem est Augustum , fugit illa quae ex Bruti aduolauerat parte. 7 caletana V 9 laociniam V' 16 egadas C, em. Kempf 21 roma C 23 Cicero] iir {i. e. noster) C|] saletano C 25 sic c.onscidit nos: sicce scidit C, sic rescidit Mai 30 conuenientes Mai: conuenire C [] inter se] in se C, om. Mai 31 Augustum om. Mai \\ fugat C 32 brucia di- luxerat C, em. Du Rieu, B. aduenerat Mai \\ porte C 9* 20 LIB. 1. Par. uellet , architectus Dinocrales cum cretam non haberet polentaque futurae urbis liniamenta deduxisset, ingens auium multitudo proximo lacu emersa polentam depasta est, quod sacer-dotes Aegyptiorum interpretati sunt, conuenarum frequentiae<5 alimentis suffecturam urbem. 2. Deiotaro uero regi, omnia fere auspicato gerenti, salutaris aquilae conspectus fuit, qua uisa abstinuit se ab eius tecti usu, quod nocte insequentiruina solo aequatum est. 10 V. DE OMINIBVS. 1. Ominum etiam obseruatio aliquo contactu re-ligioni innexa est, quoniam non fortuito motu seddiuina prouidentia constare creditur. quae effecit uturbe a Gallis disiecta, deliberantibus patribus con15 scriptis utrum Veios migrarent an sua moenia restituerent; forte eo tempore e praesidio cohortibus re-deuntibus , centurio in comitio exclamaret * signifer^statue signum, hic optime^n|asneiuj3m&i^ entm uoceaudita senatus accipere se omen respondit e uesti20 gioque Veios transeundi consilium omisit. quampaucis uerbis de domicilio futuri summi imperii con-firmata est condicio ! credo indignum diis existimaniibus prosperrimis auspiciis Romanum nomen ortumJ*^^' 2. Deiotarus aquila conspecta abstinuit se eius tecti usu,25 quod insequenti nocte corruit. 1. DE OMINE. Vrbe a Gallis disiecta, cum Veios p. c.deliberarent transire, forte centurio , cohorlibus redeuntibus,in comitio exclamauit: 'signifer, statue signa: hic optimemanebimus*. accepto omine senatus omisit consihum Veios30 transeundi. 2. Camillus cum esset precatus, ut si cui deorumnimia felicitas p. R. uideretur, in ipsius incommodum caderet,1 dimocrates V, em.^Pighius 3 proximo Pighius: primo V6 DE OMINIBVS. Deiotarus B, sed titmus hic erasus etmanu recent. suo loco posiius est \\ auspicatu gerentis B 11 contractu b || religionis By e.m. Guyetus 14 agellis B' 15 utrum]uti B 16 e B s.l. 30 si qui F CAP. IV, Ext. § 2. V, § 1—4. 21Veientanae urbis appellatione mutari inclitaeque uictoriae decus modo abiectae urbis ruinis infundi. 2. Huius tam praeclari operis auctor Camillus, cum esset precatus ut, si cui deorum nimia felicitas populi Romani uideretur , eius inuidia suo aliquo in- 5commodo satiaretur, subito lapso decidit. quod omenad damnationem, qua postea oppressus est, pertinuisse uisum est. merito autem de laude inter se uictoria et pia precatio amplissimi uiri certauerint. aeque enim uirtutis est et bona patriae auxisse et ift mala in se transferre uoluisse. 3. Quid illud; quod L. Paulo consuli euenit; quammemorabile! cum ei sorte euenisset ut bellum cumrege Perse gereret, et domum e curia regressus filio- lam suam nomine Tertiam, quae tum erat admodumisparuula, osculatus tristem animaduerteret , interrogauit quid ita eo uultu esset. quae respondit Persamperisse. decesserat autem catellus^ quem puella in deliciis habuerat, nomine Persa. arripuit igitur omenPaulus exque fortuito dicto quasi certam spem cla- ^orissimi triumphi animo praesumpsit. 4. At Caecilia Metelli, dum sororis filiae, adultae aetatis uirgini , more prisco nocte concubia nuptiale petit omen, ipsa fecit. nam cum in sacello quodameius rei gratia aliquamdiu persedisset nec [aliqua] "^5 subito procidit lapsu. 3. L. Paulus consul, cum ei sorte ob- Par.uenisset ut bellum cum rege Perse gereret, domum regressus, filiam nomine Tertiam osculans tristem animaduertit. interrogauit quid ita eo uultu esset. quae respondit Persam perisse: decesserat autem catellus hoc nomine, quem puella in 30deliciis habuerat. 4. Caecilia Metelli, dum sororis filiae adullae aetatis nupbiaie petit omen, ipsa fecit, namque puella mora standi fessa rogauit materleram ut sibi loco cederet. 6 procidit P, sed firmat decidit Nepoi. 13 obuenisset P, quod praeferendum uidetur (cf. 6, 3, 3, 6, 9, 6), praesertim cum euenlt antecedat, sed Nepot. quoque sorte euenit habet 14 persa B 23 niaptialia B , em. e P; illud tuetur Foertsch 11, 4 25 ali- qua inducendum esse uidit Vahlen in mus. rhen. X/, 594 22 LIB. I. ulla uox proposito congruens esset atidita; fessalonga standi mora puella rogauit materteram ut sibipaulisper locum residendi adcommodaret. cui illa^ego uero'; inquit, '"libenter tibi meam sedem cedo'..5 quod dictum ab indulgentia profectum ad certi ominis processit euentum, quoniam Metellus non itamulto post mortua Caecilia uirginem, de qua loquor,in matrimonium duxit-- 5. C. autem Mario obseruatio ominis procul du10 bio saluti fuit, quo tempore hostis a senatu iudicatusin domum Fanniae Minturnis custodiae causa deductus est. animaduertit enim asellum; cum ei pabulum obiceretur, neglecto eo ad aquam procurrentem.quo spectaculo deorum prouidentia quod sequeretur15 oblatum ratus, alioquin etiam interpretandarum religionum peritissimus , a multitudine, quae ad opemilli ferendam confluxerat, inpetrauit ut ad mare perduceretur. ac protinus nauiculam conscendit eaquein Africam peruectus arma Sullae uictricia effugit. 20 6. Pompeius uero Magnus in acie Pharsalicauictus a CaesarC; fuga quaerens salutem^ cursu in insulam Cyprum , ut aliquid in ea uirium contraheret,classem direxit^ adpeliensque ad oppidum Paphumconspexit in litore speciosum aedificium gubernato25 remque interrogauit quod ei nomen esset: qui re-spondit KatG)^a0ikeia uocari. quae uox spem eiusPar. ciii illa 'ego uero' inquit Mibenter tibi mea sede cedo', quodaccidit: non multo enim post defuncta Caecilia Metellus puellam duxit. 5. Marius a senatu hostis iudicatus animaduertit30 asellum, cum ei pabulum adponeretur, neglecto eo ad aquamprocurrentem. quo spectaculo motus accepta a Minturnensibus naue Africam petit. 6. Pompeius Magnus uictus a Caesareet in insulam Cyprum transuectus animaduertit in litore spe4 mea sede Pb; ai cf. 1, 5, 8. 4, 1,. 7. 4, 1, E. 7. 5, 7, E.1et 2. 7, 3, 3. (concedo meas sedes Cic. de diuin. I, § 104) 6 itaoni. b 22 in ea B 24 littore B' 25 KATO) ^asilea B, em.Kempf 26 sede secedo V et Mai 31 a om. V CAP. V, §4—9. 23quantulamcumque conminuit, neque id dissimulantertulit. auertit enim oculos ab illis tectis ac dolorem,quem ex diro omine ceperat; gemitu patefecit. 7. M. etiam Bruti dignus admisso parricidioeuentus omine designatus est; si quidem post illud 5nefarium opus natalem suum celebrans, cum Graecum uersum expromere uellet, ad illud potissimumHomericum referendum animo tetendit: dXXd ^£ Molq' oAo») kkI Arjtovs SKtavev viog, qui deus Philippensi acie a Caesare et Antonio signoloaatus in eum tela conuertit. 8. Consentaneo uocis iactu C. Cassii auremfortuna peruellit, quem orantibus Rhodiis ne ab eocunctis deorum simulacris spoliarentur , Solem a se relinqui respondere uoluit; ut rapacissimi uictoris i5insolentiam dicti tumore protraheret, abiectumqueMacedonica pugna non effigiem Solis, quam tantummodo supplicibus cesserat; sed ipsum solem re uerarelinquere cogeret. 9. Adnotatu dignum illud quoque omen, sub quo20Petillius consul in Liguria bellum gerens occiderit. !Nam cum montem, cui Leto cognomen erat, oppugnaret interque adhortationem militum dixisset *hociosum aedificium gubernatoremque interrogauit , quod ei Par.nomen esset. qui respondit Karco^cialkeia , quae uox spem25eius quantulamcunque minuit. 7. M. Brutus post parricidium in Caesarem admissum natalem suum celebrans, cum Graecum uersum uellet expromere, hunc potissimum dixit: cclkcc fie MoiQ oXorj noil Arjxovg eKTccvev vtoq. eo autem die, quo periit, in castris Caesaris miiitibus signum Apollinis est 30datum. 9. Petillius cons. in Liguria bellum gerens, cum mon1 quae quantulumcuq. restabat B, eni. Kempf e P, recie monens quae restabat ad explicandum ilhid quantulamcumque a lihrario quodam s. l. addituni uideri 9 AMOA MEMOfPOAOHKAIA I HTOYC6KTAN6NOYIOT B 13 peruellitq. morantibus B' 16 dicti B corr. e uicti 21 petilius B<i }] occidit edd. uett. 22 laeto B', iieyn infra 25 KATOOBACIAHA V 29 KATAHTOYC V H autem V:enim B 30 periit B: perit V 31 Peti*lius V 24 LIB. I. die ego Letum utique capiam', inconsideratius proeliando fortuitum iactum uocis leto suo confirmauit. . ExL 1. Adici nostris duo eiusdem generis alienigena exempla non absurde possunt. Sami Prienensi5 bus auxilium aduersus Caras inplorantibus , adrogantia instincti; pro classe et exercitu sibullam eisderisus ' gratia miserunt. quam illi uelut diuinitusdatum praesidium interpretati , libenter receptamuera fatorum praedictione uictoriae ducem habue10 runt. 2. Ne Apolloniatae quidem paenitentiam egerunt^quod, cum bello Illyrico pressi Epidamnios ut sibiopem ferrent orassent, atque illi flumen uicinummoenibus suis nomine Aeantem in adiutorium eorum15 sese mittere dixissent, ^accipimus quod da^UJL^ re-sponderunt , eique primum in acie locum perinde acduci adsignarunt. ex insperato enim superatis hostibus, successum suum omini acceptum referentes, ettunc Aeanti ut deo immolauerunt et deinceps omni-'20 bus proeliis duce uti instituerunt. P»r. tem nomine Letum obpugnaret, inter adhortalionem militumdixit 'Jiodie ego Letum capiam'. nec longius processit omen:inconsideralius enim proeliando fortuitum uocis prolatum JetOb suo confirmauit. 1. Samii Prienensibus auxiJium aduersus Cares pelentibus25 in derisum sibylJam miserunt, hanc pro exercitu ac cJasse ofTe- rentes. qua duce usi Prienenses Iiellum consummauerunt..2. ApoJIoniatae bello lllyrico pressi Epidamnios ut sibi opemferrent orauerunt, qui fluuium Aeantem se eis in adiutoriummissuros dixerunt. omine accepto ApoIIoniatae deo uelutr30 duce praesenti usi uicerunt. 4 Samii P& Ij parienensibus B' 6 symbulam B, em. e P7 nelud B' 11 apolliniatae B 14 eant. (sic) B 17 adsignarunt B: adsignauerunt edd. 18 omenin B 19 eanti B 20duce b [] uti om. B, sed aliquot litterae sup. duce erasae sunt 22 letam F 25 derisu V et Mai \\ ac] ad V 28 a*eante V^Aeanta Mai 30 praesenti usi Kempf: praesentius V CAP. V. Ext. S 1. 2. VI, § 1-3. 25VI. BE PRODIGTIS. Prodigiorum quoque, quae aut secunda aut ad- uersa acciderunt, debita proposito nostro relatio est. 1. Seruio Tullio, etiam tum puerulo , dormienti circa caput flammam emicuisse domesticorum oculi 5 adnotauerunt. quod prodigium Anci regis Marciuxor Tanaquil admirata^ serua natum in modumiilii educauit et ad regium fastigium euexit. 2. Aeque felicis euentus illa flamma, quae ex L. Marci, ducis duorum exercituum, quos interitus loPubli et Gnaei Scipionum in Hispania debilitauerat, capite contionantis eluxit. namque eius aspectu pauidi adhuc milites pristinam recuperare fortitudinem admoniti, octo et triginta milibus hostium caesis magnoque numero in potestatem redacto, bina ca- i5stra Punicis opibus referta ceperunt. 3. Item cum bello acri et diutino Veientes a Romanis intra moenia conpulsi capi non possent^ eaquemora non minus obsidentibus quam obsessis intolerabilis uideretur; exoptatae uictoriae iter miro pro- 20digio di immortales patefecerunt. subito enim Albanus lacuS; neque caelestibus auctus imbribus nequeinundatione ullius amnis adiutus , solitum stagni modum excessit. cuius rei explorandae gratia legati adDelphicum oraculum missi rettulerunt praecipi sor- 25tibus ut aquam eius lacus emissam per agros diifun1. DE PRODIQIIS. Cum Ser. TuIIio caput ardere ui- Par,sum esset, Tanaquil admirata et ut filium educauit et ad re- gium fastigium euexit. 2. L. Marcii ducis cum in Hispania capite ignis contionantis eluxisset post mortem duorum Scipio- 30num Publii et Gnaei, resumptis animis miles ita prospere pugnauit, ut uictor exsisteret. 3. Obsidenlibus Romanis Veientes lacus Albanus subito solitum stagni modum excessit, datumque responsum fore ut is uinceret, qui aquam emissam 5 domesticoru b: domestico B , domestici deti. et c, 6 ancii B 11 gnei B ]] hispaniam B 12 elu+xit B, efluxit mg. B18 possint B 30 fluxisset V 26 LIB. I. . derent : sic enim Veios in potestatem populi Romaniueniuros. quod priusquam legati renuntiarent ; aru-spex Veientium a milite nostrO; quia domestici interpretes deerant, raptus et in castra perlatus futurum5 dixerat. ergo senatus duplici praedictione monituseodem paene tempore et religioni paruit et hostiumurbe potitus est. 4. Nec parum prosperi successus quod sequitur.L. Sulla consul sociali bello ; cum in agro Nolano10 ante praetorium immolaret^ subito ab ima parte araeprolapsam anguem prospexit. qua uisa Postumi aruspicis hortatu continuo exercitum in expeditionemeduxit ac fortissima Samnitium castra cepit. quaeuictoria futurae eius amplissimae potentiae gradus15 et fundamentum extitit. 5. Praecipuae admirationis etiam illa prodigia,quae C. Volumnio Ser. Sulpicio consulibus in urbenostra inter initia motusque bellorum acciderunt.bos namque mugitu suo in sermonem humanumcon-•20 uerso nouitate monstri audientium animos exterruit.carnis quoque in modum nimbi dissipatae partes ce-ciderunt; quarum maiorem numerum praepetes diripuerunt aues , reliquum humi per aliquot dies nequeodore taetro neque deformi aspectu mutatum iacuit.25 Eiusdem generis monstra alio tumultu creditasunt: puerum infantem semenstrem in foro boarioPar. per agros diffudisset. quod quia idem Veientium haruspexamihte Romano captus praedixerat, congruente sorte uaticinio,emissus a Romanis lacus causa Veientanae captiuitatis fuit.30 4. L. Sulla inter sacra uisa serpente, Postumii haruspicis monitu exercitu educto Samnites fudit fugauitque. 5. Secundo Punico bello Cn. Domitii bos locutus fertur: 'caue tibi, Romane'.1 populi r. ^, add. s. l. m. 2 fore, futuros B mg. , uenturosin edd. uett. recte suppletum uidetur 4 captus P 9 proconsulPighius 13 firmissima Sianger 17 C, B: L. Nepot.^ P. fastia. 293 19 suo et 24 taetro B in ras. 25 prebita B ^ sed p e^be corr. 26 semenstrem B corr. e semenstrum (puero infantesemenstri b m. 3) 29 causa Mai: casus V CAP. VI, § 3—7. 27 triumphum clamasse, alium cum elephantino capite natum^ in Piceno lapidibus pluisse^ in Galiia lupumuigili e uagina gladium abstuHsse^ in Sardinia scuta duo sanguinem sudasse, Antii metentibus cruentas spicas in corbem decidisse , Caerites aquas sanguine 5 mixtas fluxisse. bello etiam Punico secundo constitit Cn. Domiti bouem dixisse ^cauetibi, Roma'. 6. C. autem Flaminius inauspicato consuTcreatus, cum apud lacum Trasymennum cum Hannibale conflicturus conuelli signa iussisset, lapso equo super 10caput eius humi prostratus est, nihilque eo prodigio inhibitus, signiferis negantibus signa moueri sua sede possC; mahim, ni ea continuo effodissent; minatus est. uerum huius temeritatis utinam sua tantum, non etiam populi Romani maxima clade poenas pe- i5 pendisset! in ea namque acie 3[v Romanorum caesa^ VI capta, X fugata sunt. consulis obtruncati cor- pus ad funerandum ab Hannibale quaesitum; qui quantum in ipso fuerat, Romanum sepelierat imperium. 207. Flamini autem praecipitem audaciam C. Hostilius Mancinus uaesana perseuerantia subsequitur. cui consuli in Hispaniam ituro haec prodigia acciderunt. cum Lauinii sacrificium facere uellet, puUicauea emissi in proximam siluam fugerunt summa-25que diligentia quaesiti reperiri nequiuerunt: cum ab6. C. Flaminius inauspicato cousul creatus, cura apud lacum Par.Thrasimenum cum Hanniijaie conflicturus esset, conuelii signa iussit , et lapso equo super caput eius ipse prostratus est. itaque pugnae eius exitus saeuissimus fuit. 7. C. Mancino 30cos. in Hispaniam ituro pulli e cauea pullari auolauerunt. 1 clamasse add. b s. l. (infans — triumphum clamauit quieaitque JSepot.) \\ alio — nato h 2 nato B 3 Sardinia Nepot.: sicilia B; Nepotianus paragraphum totam hahet ., dictione paulum mutata, ex qua facile apparet eum non Liuium ipsum (22, i, 8) ob bculos habuisse 4 Antii {uel apud Antium) Pighius

etiam i?, apud Antiura AV/?. 5 coruem ^ 7 romane P6, at u. Liv^35, 21, 5 9 trasymenura (thr. corr.) B j] confecturus B' ^17 X Nepot. (ut est apud Liu. 22., 7, 2): xx B 26 repperiri B' . 28 LIB. I. Herculis portu, quo pedibus peruenerat, nauem conscenderet, talis^uox sine ullo auctore ad aures eiusperuenit: 'Mancine; mane'. qua territus cum itinereconuerso Genuam petisset et ibi scapham esset in5 gressus, anguis eximiae magnitudinis uisus e con-spectu abiit. ergo prodigiorum numerum numerocalamitatium aequauit, infelici pugna, turpi foedere,deditione funesta. 8. Minus miram in homine parum considerato10 temeritatem Ti. Gracchi, grauissimi ciuis, tristis exitus et prodigio denuntiatus nec euitatus consilio facit. consul enim cum in Lucanis sacrificasset, anguesduae ex occulto prolapsae repente hostiae, quam immolauerat, adeso iocinere in easdem se latebras ret15 tulerunt. ob id deinde factum instaurato sacrificioidem prodigii euenit. tertia quoque caesa uictimadiligentiusque adseruatis extis neque adlapsus ser-pentium arceri neque fuga inpediri potuit. Quodquamuis aruspices ad salutem imperatoris pertinere20 dixissent, Gracchus tamen non cauit ne perfidi hospitis sui Flaui insidiis in eum locum deductus, inquo Poenorum dux Mago cum armata manu delituerat, inermis occideretur^ Par. item uox audiU ab HercuHs portu talis ^Mancine, mane'. qua25 territus cum itinere Genuam petisset et ibi scapham esset in-gressus, in ea anguis eximia magnitudine uisa e conspectuabiit. itaque numerum prodigiorum calamilatium numeroaequauit, infelici pugna, lurpi foedere, deditione funesta.8. Ti. Gracclius cos. cuin in Lucania sacrificaret, duae angues30 prolapsae adeso hostiae iocinere abierunl : quod cum ter fecis-sent, lamen Gracchus non cauit, ne perfidi hospitis Flaui insidiis in eum locum deduceretur, in quo Poenorum dux Mago4 Genuam P et in ras. B : ianuam dett. |j ingressurus Slanger 5 uis' B: uisa P; cf. Kempf \\ e conspectu —^numerumprodigiorum (hoc ordine ex P) B in ras. 7 calamitatium BP:calamitatum edd, 9 hominem B' 12 sacrificaret P recie, utuideiur 14 iocinore B ; ai cf. 3, 7, E. 6 22 poenarum B' 30 ter fecissent A. Kellerbauer: perfecissent V CAP. VI, § 7—10. 29 9. Et consulatus collegium et erroris societas et par genus mortis a Ti. Graccho ad M. Marcelli memoriam me trahit. is captarum Syracusarum et Hannibalis ante Nolana moenia a se primum fugere coacti gloria inflammatus, cum summo studio niteretur ut 5 Poenorum exercitum aut in Italia prosterneret aut Italia pelleret; sollemnique sacrificio uoluntates deorum exploraret , quae prima hostia ante foculum cecidit, eius iecur sine capite inuentum est, proxima caput iocineris duplex habuit. quibus inspectis aru- lo spex tristi uultu non placere sibi exta, quia prima trunca; secundanimis laeta apparuissent, respondit. ita monitus M. Marcellus ne quid temere conaretur, insequenti nocte speculandi gratia cum paucis egredi ausus, a multitudine hostium in Bruttis circumuen- 15 tus , aeque magnum dolorem ac detrimentum patriae interitu suo attulit. 10. Nam Octauius consul dirum omen quemadmodum timuit, ita uitare non potuit. e simulacro «nim Apollinis . per se abrupto capite et ita infixo 20 humi ut auelli nequiret, armis cum collega suo dissidens Cinna, praesumpsit animo ea re significari exitium suum, in f quem metus augurium tristi fine uitae incidit. ac tum demum immobile dei caput terra refigi potuit. 25 'cum armata manu delituerat. 9. M. Marcellus Syracusarum Par,captiuitate et Hannibalis ab urbe Noia fuga clarus, cum in hostia prima iecur sine capite inuenisset, in secunda biceps, tamen sibi non cauit: nam cum paucis egredi ausus speculalor, circumuentus periit. 10. Octauius cos. dirum omen quem- 30 admodum timuit, ita uitare non potuit. e simulacro enim Apollinis per se abrupto capite et ita infixo humo, ut auelU 2 M. P: om. B 3 me trahit is enim captarum B in ras.

enim nullus alius codex uidetur habere 10 iocinoris Bi? 11 pla- cere — nimis B in ras. hahet cum lectione truncata , cf. Liv. 27, 26, 14 18 lam B corr. e Nam 23 in quem metus augurium B, in quod metu augurii Pighius, in quem metum augurii Periz.j fort. inque maestum augurium 29 speculatura coni. Mai • 30 LIB. I. 11. Non sinit nos M. Crassus, inter grauissimasRomani imperii iacturas numerandus hoc loco desesilentium agere, plurimis et euidentissimis ante tantam ruinam monstrorum pulsatus ictibus. ducturus5 erat a Carris aduersus Parthos exercitum. pullumei traditum est paludamentum , cum in proeliumexeuntibus album aut purpureum dari soleat. maestiet taciti milites ad principia conuenerunt; qui uetereinstituto cum clamore alacri adcurrere debebant.10 aquilarum altera uix conuelli a primo pilo potuit, altera aegerrime extracta in contrariam ac ferebatur^partem se ipsa conuertit. magna haec prodigia; sedillae clades aliquanto maiores^ tot pulcherrimarumlegionum interitus , tam multa signa hostilibus inter15 cepta manibus , tantum Romanae militiae decus barbarorum obtritum equitatu^ optimae indolis filiicruore paterni respersi oculi; corpus imperatoris inter promiscuas cadauerum strues auium ferarumquelaniatibus obiectum. uellem quidem placidiuS; sed20 quod relatum uerum est. sic deorum spreti monitusexcandescunt; sic humana consilia castigantur, ubise caelestibus praeferunt. 12. Gnaeum etiam Pompeium luppiter omnipotens abunde monuerat ne cum C. Caesare ultimam25 belli fortunam experiri contenderet; egresso a Dyrrachio aduersa agmini eius fulmina iacienS; examinibus apium signa obscurando^ subita tristitia imPar. nequiret, armis cum collega suo dissidens Cinna, praesumpsitanimo ea re significari exitium suum. 11. M. Crasso ducturo30 a Cliarris aduersus Parthos exercitum paludamentum pullumtraditum est pro albo aut purpureo: milites taciti ad principia conuenerunt: aquilarum altera uix conuelii a primo pilopotuit, altera aegerrime extracta in contrariam ac ferebaturpartem se ipsa conuertit. 12. Cn. Pompeio •ultimam belli ciui5 Charris Ph 10 primo pilo B: primipilo edd. 12 sedTE: sed et B 14 hostibus B' corr. pr. m. 16 aequitatu* B[non equitatu* in) 20 relatu B , em. Torrenius 27 apum dett.32 primipilo V c.orr. CAP. VI. § 11 — 13. 31 plicatis militum animis; nocturnis totius exercitus terroribus, ab ipsis altaribus hostiarum fuga. sed inuictae leges neeeBsitudinis pectus alioquin procul amentia remotum prodigia ista iusta aestimatione perpendere passae non sunt. itaque dum illa eleuat, 5 auctoritatem amplissimam et opes priuato fastigio excelsiores omniaque ornamenta, quae ab ineunte adulescentia ad inuidiam usque contraxerat; spatio unius diei confregit. quo constat in delubris deumsua sponte signa conuersa, militarem clamorem stre- lo pitumque armorum adeo magnum Antiochiae et Ptolemaide auditum, ut in nmros concurreretur ^ sonumtympanorum Pergami abditis delubri editum, palmam uiridem Trallibus in aede Victoriae sub Caesaris statua inter coagmenta lapidum iustae magnitu- i5 dinis enatam. quibus apparet caelestium numen et Caesaris gloriae fauisse et Pompei errorem inhibere uoluisse. 13. Tuas aras tuaque sanctissima templa^ diue luli , ueneratus oro ut propitio ac fauenti numine 20 tantorum casus uirorum sub tui exempli praesidio ac tutela delitescere patiaris. te enim accepimus eo die^ quo purpurea ueste uelatus aurea in sella consedisti, ne maximo studio senatus exquisitum et delatum honorem spreuisse uidereris^ priusquam exopta- 25 tum ciuium oculis conspectum tui offerres; cultui religionis; in quam mox eras transiturus, uacasse lis forlunam experiri proponenti aduersa agmini eius fulmina Patceciderunt, apium examinibus signa obscurata, ab ipsis altari- bus hostiarum fuga facta. — Belli ciuilis die, quod inter 30 C. Caesarem ac Pompeium fuit, in delubris deorum sua sponle signa conuersa sunt, miiitaris clamor strepitusque armorum magnus Antiochiae et Plolemaide auditus, sonus tympanorum 2 fug-a facta P 3 necessitatis Pighius ex uno cod. suo 5 ille B , em. Periz. 9 quod B, fort. quo die 11 ptolemaidae (dae in ras.) B 13 delubris^, em. Lipsius («adytis delubri Gudius, at u. Caes. h. ciu. 3, 105, 4) 16,appareret B' \\ caelestum B 28 fort. proponente 29 apum F corr. 33 ptolomaidae F

32 LIB. I. mactatoque opimo boue cor in extis non repperisse,ac responsum tibi ab Spurinna aruspice pertinere idsignum ad uitam et consilium tuum, quod utraquehaec corde continerentur. erupit deinde eorum par5 ricidium , qui , dum te hominum numero subtrahereuolunt, deorum concilio adiecerunt. Ext, 1. Claudatur hoc exemplo talium ostentorum domestica relatio, ne, si ulterius Romana adprehendero ; e caelesti templo ad priuatas domos nonio consentaneos usus transtulisse uidear. attingam igitur externa, quae Latinis litteris inserta ut auctoritatis minus habent, ita aliquid gratae uarietatis adferre possunt. In exercitu Xerxis, quem aduersus prouinciam15 Graeciam contraxerat, equae partu leporem editumconstat: quo genere monstri tanti apparatus significatus est euentus. Nam qui mare classibus, terrampedestri **+ et fugax animal pauido regressu regnumsuum repetere est coactus. 20 Eodem montem Athon uix tandem transgresso,priusquam Athenas deleret, Lacedaemonis inuadendae consilium agitanti admirabile inter cenam prodigium incidit. infusum namque paterae eius uinumin sanguinem^ nec semel sed iterum et tertio conuer25 sum est. qua de re consulti magi monuerunt ut seab incepto proposito abstirkeret. et si quod uestigiumPar. Pergami editus , palma uiridis Trallibus in aede Vicloriae subCaesaris statua inter coagmenta lapidum enata. 1. In exercitu Xerxis equae parlu leporem editum constat,30 ut dissirailis exitus initiis portenderetur. — Xerxes montemAthon transgressus inter conuiuia infusum paterae uinum in7 ostentatorum B 10 uisus coni^ Lipsius 15 contaxerat B 11 equae partu leporem B in ras. 17 classibus] add. in Bs. l, m. 2 uenerat 11 terra 6 18 pedestre B^ pedestri exercituoperuerat suppletum in cod. Reginensi (qui m. classibus terruerat, pedestre et fugax Foertsch II, 55) 20 Eidem Periz. \\ athon iuxta indem B , em. in codd, dett. 21 lacaedemoniis Ballera i punctata 22 caeuam B 27 tralis F CAP. V(, Ext. § 1—3. VII. ^ 1. 33 in uaecordi pectore sensiis fiiisset; ahstinuisset, ante a Leonida et a CCC eius Spartanis abunde monitus. 2. Midae uero^ cuius imperio Plirygia fuit subiecta, puero dormienti formicae in os grana tritici congesserunt. parentibus deinde eius quorsus prodi- 5 gium tenderet explorantibus augures respondernnt omnium illum mortalium futurum ditissimum. nec uana praedictio extitit: nam Midas cunctorum paene regum opes abundantia pecuniae antecessit^ infantiaeque incunabula utili deorum munere donata onu- lo stis auro atque argento gazis pensauit. 3. Formicis Midae iure meritoque apes Platonis praetulerira: illae enim caducae ac fragilis; hae so- lidae et aeternae felicitatis indices extiterunt, dormientis in cunis paruuli labellis mel inserendo. qua i5 re audita prodigiorum interpretes singularem eloquii suauitatem ore eius emanaturam dixerunt. ac mihi quidem illae apes non montem Hymettum thymi flore redolentem, sed Musarum Heliconios colles omni genere doctrinae uirentis dearum instinetu depastae 20 maximo ingenio dulcissima summae eloquentiae instillasse uidentur alimenta. VII. DE SOMNIIS. ] . Sed quoniam diuitias Midae disertumque Plasanguinem iiersum imaginalus est. 2. Midae dormienti adhuc 25 puero formicae in os tritici grana congesserunt. itaque au- "' gures feruntur respondfsse, omnium illum mortalium futurum diuitissimum. 3. Platonis dormientis adhuc paruoli os apes melle impleuerant: qua re audita prodigiorum interpretes singularem eloquii suauitalem ore eius manaturam dixerunt. 3o 1. DE SOMNIIS. Diui Augusti medicus uidit in somnis, 1 fuissent B' [] abstinuisset suppleuimiis ; fecisset mauoU Foertsch \\ ante — monitiis Torrenius (sed sine a anle ccc): ante de leonida et a caesare spartanis abunde monitum B5 corsus B , quorsum b 8 praedicatio B' 13 ille B [j fragiles B' 18 hymetium tymi B 19 peliconios B, sed p deleta 28 diutissimum V' 30 imino emanaturam • VAL. MA.X. 3 34 LIB. I. tonis somnum adtigi, referam quam certis imaginibus multorum quies adumbrata sit. quem locum undepotius ordiar quam a diui Augusti sacratissima memoria? Eius medico Artorio somnum capienti nocte,5 quam dies insecutus est, quo in campis PhilippiisKomani inter se exercitus concurrerunt, Mineruaespecies oborta praecepit ut illum graui morbo implicitum moneret ne propter aduersam ualitudinem proximo proelio non interesset. quod cum Caesar au10 disset; lectica se in aciem deferri iussit: ubi dumsupra uires corporis pro adipiscenda uictoria excubat, castra eius a Bruto capta sunt. quid ergo aliudputamus quam diuino numine effectum ne destinatum iam immortalitati caput indignam caelesti spi15 ritu fortunae uiolentiam sentiret? 2. Augustum uero praeter naturalem animiinomnibus rebus subtiliter perspiciendis uigorem etiamrecens et domesticum exemplum ut Artori somnioobtemperaret admonuit. audiuerat enim diui luli20 patris sui uxorem Calpurniam nocte , quam is ultimam in terris egit, in quiete uidisse multis eum con-fectum uulneribus in suo sinu iacentem, somniqueatrocitate uehementer exterritam rogare non destitisse ut proximo die curia se abstineret: at illum, ne25 muliebri somnio motus id fecisse existimaretur, se-natum^ in quo ei parricidarum manus adlatae sunt,habere contendisse. non est inter patrem et filiumullius rei conparationem fieri praesertim diuinitatisfastigio iunctos, sed iam alter operibus suis adi30 tum sibi ad caelum instruxerat; alteri longus adhucterrestrium uirtutum orbis restabat. quapropter abP(ir. uti Augustus quamuis aeger in bellum ahiret: fuisse autemeam quae iusserit, Mineruam. itaque lectica delatus in bellumpericulum, quod passurus fuerat, eflugit. illo enim bello castra1 somnium codd. Torr. 5 philipphis B 18 artoris B19ammonuit B' 20 nocte B^ ea nocte {uel n. ea) Sianger coll.3, 2, 15 27 habere dett. aliquot: haberi B, adire al. cf. 5, 10, 330 struxerat Kellerbauer coll. Tac. Hist. 3, 49 31 ab B corr. ex ad CAP. VII. § 1—4. 35 lioc tantummodo inpendentem mutationem status co- gnosci; ab illo etiam differri di immortales uoluerunt; ut aliud caelo decus daretur^ aliud promitteretur. 3. IUud etiam somnium qt magnae admirationis et clari exitus ^ quod eadem nocte duo consules P. 5 Decius Mus et T. Manlius Torquatus Latino bello, graui ac periculoso^ non procul a Vesuui montis ra- dicibus positis castris uiderunt. utrique enim quaedam per quietem species praedixit ex altera acie imperatoreni; ex altera exercitum diis Manibus ma-lo trique Terrae deberi: utrius autem dux copias liostium superque eassese ipsum deuouisset^ uictricem abituram. id luce proxima consulibus sacrificio uel expiaturis , si posset auerti , uel , si certum deorumetiam monitu uisum foret^ exsecuturis; hostiarum i5 exta somnio congruerunt^ conuenitque inter eos, cuius cornu prius laborare coepisset; ut is capite suo fata patriae lueret. quae neutro reformidante Decium depoposcerunt. 4. Sequitur aeque ad publicam religionem perti- 2unens somnium. cum plebeis quidam ludis pater familias per circum Flaminium, priusquam pompa induceretur^ seruum suum uerberibus mulcatum sub furca ad supplicium egisset^ T. Latinio; homini explebe, luppiter in quiete praecepit ut coiisulibus di- 25eiusaBruto capta sunt. S.P.DeciusetT.ManliusTorquatus coss. /^"^idem somnium uiderunt, ut cuius exercitus laboraret in bello, sese pro eo deuoueret. itaque accidit, ut Decii Muris cornu pulsum ab hostibus cederet. tum somnio satis facturus dux pro exercitu se deuouit, et cum ipse perisset, exercitui causa so uictoriae fuit. 4. T. Latinius e plebe iussus in somnis a loue senatui nuntiare, ut coss. ludos instaurarent, quod non rite 1 pendentem B add. m. 2 im sup. p 6 T. P et B in ras. maiore: om. dett. |1 manilius B || bello ac periculo suo graui (sed suo m. 2 in ras.) B 7 uesubii B in litura 8 quaedam (eadem?) per quietem s^ecies Slanger : quidam per quietis speciem B, sed etis in ras. corr. ex equietem ut uidetur, quaedam p. quietis speciem C; cf. Liu. 8, 6, 9 24 T. Latinio P (et opti?niLiuii2, 36, 2) latino B, Ti. Atinio Lactantius d. inst. II, S • 3* 36 LlK. I. ceret sibi praesultorem ludis circensibus proximisnon placuisse: quae res nisi adtenta hidorum instauratione expiata esset, secuturum non mediocre urbispericulum. ille ueritus ne cum aliquo incommodo5 suo religione summum implicaret imperium , silentium egit, e uestigioque filius eius subita ui morbicorreptus interiit. ipse etiam per quietem ab eodemdeo interrogatus an satis jnagnam poenam neglectiimperii sui pependisset, in proposito perseuerans10 debilitate corporis solutus est, ac tum demumexconsilio amicorum lecticula ad tribunal consulumetinde ad senatum perlatus, ordine totius casus sui ex-posito/ magna cum omnium admiratione recuperatamembrorum firmitate pedibus domum rediit. 15 5. Ac ne illud quidem inuoluendum silentio. Inimicorum conspiratiorie urbe pulsus M. CicerO; cumin uilla quadam campi Atinatis deuersaretur^ animoin somnum profuso per loca deserta et inuias regio-nes uaganti sibi C. Marium, consulatus ornatum in2u signibus^ putauit obuium factum, interrogantem eumquid ita tam tristi uultu incerto itinere ferretur. audito deinde casU; quo conflictabatur^ conprehendissedexteram suam ac se proximo hctori in monumentum ipsius ducendum tradidisse^ quod diceret ibi25 esse ei laetioris status spem repositam. nec ahterPar. esseiit peracli: ante pompae enim inductionem per circum adoraino seruum in crucem actum: dubitans, subila filii morleoppressus, deinde corporis sui totius ualetudine, cotidie paen^monitu louis perseuerante, tandem delatus in lectica senatui;h' somnium rettulit, et protinus pedibus suis curiam egressusesl. 5. Cicero inuidia inimicorum in exilium pulsus in somnisC. Marium obuium sibi factum putauit, ducentem se arreplamanu in suum monumentum dicentemque ibi esse spem sta-tus Jaetioris. nec aliter eucnit: nam in aede louis Mariana7 corvuptus B' 9 pependisset, set in Kellerhauer 14 redigit B, sed corr. 1 m. 17 denersaretis B, diuersaretnr D, detiersaretur is g 24 deducendum 2 codd. Torr., nt Cic. de Diiiw.I, § 59 25 lactiorem B, em. e P CAP. VII, %-i -. 37euenit: nam in aede louis Mariana senatus consultum de reditu est eius faetum. 6. Gaio autem Graccho inminentis casus atrocitas palam atque aperte per quietem denuntiata est. somno enim pressus Tiberii [Gracchi] fratris effigiem 5 uidit, dicentis sibi nuUa ratione eum uitare posse neeo fato periret, quo ipse occidisset. id ex Gracchoprius quam tribunatum, in quo fraternum exitum habuit, iniret multi audierunt. Caelius etiam, certus Romanae historiae auctor^ sermonem de ea re adlosuas aures illo adhuc uiuo peruenisse scribit. 7. Vincit huiusce somni dirum aspectum quodinsequitur. Apud Actium M. Antonii fractis opibusCassius ParmensiS; qui partes eius secutus fuerat, Athenas confugit. ubi concubia nocte cum sollicitu- i5dinibus et curis mente sopita in lectulo iaceret, existimauit ad se uenire hominem ingentis magnitudinis, coloris nigri, squalidum barba et capillo inmisso, interrogatumque quisnam esset respondisse KaxovdaL^ovcc, perterritus deinde taetro uisu et nomine20horrendo seruos inclamauit sciscitatusque est ecquemtalis habitus aut intrantem cubiculum aut exeuntemuidissent. quibus adfirmantibus neminem illuc acs. c. factura est de rcuocando eo.. 6. C. Graccho inminenlis Par.casus atrocilas palam per quietem denuntiata est. somno25enim pressus Tiberii fratris effigiem uidit dicentem nullo modoposse eum uitare ne eo fato periret, quo ipse propuisus a Capitolio occidisset. 7. Cassius Parmensis apud Actium Anlonii fractis opibus, cum esset partium eius, Atlienas confugit. ibi somno pressus existimauit ad se uenire hominem3oingenlis magnitudinis, coloris nigri, squalidum : interrogatum quisnam essct respondisse yMnov dcci^ova. hoc eadem nocte 1 aedem B corr. ex eaedem 2 est QinsBCV: eius est <5 5 [Gracchi] Kellerbauer 6 dicentem P 7 periret P et B in ras. maiore : non periret codd. plerique 9.inirent B' 12 somnii b 13 nunc sequitur coni. Torr. 19 respondisse fc ultima in ras.) B II KAKLON AEMONA B 20 tetro m, iterato B in ras., tam tetro dett. pauci \\ homine b, an omine? 21 inclamauit (amauit in ras.) B 11 ecquem T: et quem B , an quem b 23 uidessent B* 38 LIB. I. cessisse, iterum se quieti et somno dedit^ atque ea-dem animo eius obuersata species est. itaque fugatosomno lumen intro ferri iussit puerosque a se discedere uetuit. inter hanc noctem et supplicium capitis,5 quo eum Caesar adfecit, paruulum admodum temporis intercessit. 8. Propiqribus tamen^ ut ita dicam^ lineis HateriiRufi equitis Romani somnium certo euentu admonitum est. qui^ cum gladiatorium munus Syracusis10 ederetur, inter quietem retiari se manu confodi uidit, idque postero die in spectaculo consessoribusnarrauit. incidit deinde ut proximo ab equite locoretiarius cum murmillone introduceretur. cmius cumfaciem uidisset^ idem dixit ab illo retiario trucidariisputasse, protinusque inde^discedere uoluit. illi ser-**'mone suo metu eius discusso causam exitii miseroattulerunt. retiarius enim in eum locum conpulsomurmillone et abiecto , dum iacentem ferire conatur^traiectum gladio Haterium interemit. 20 Ext. 1. Hannibalis quoque ut detestandum Romano sanguini, ita certae praedictionis somnium,cuius non uigiliae tantum sed etiam ipsa quies hostilis imperio nostro fuit. hausit enim proposito etuotis suis conuenientem imaginem, existimauitque25 cum ter somniasset, praesens hahuit: nam inler hanc noclemet supplicium capitis, quo eum Caesar adfecit, paruum temporis interfuit. 8. Cum gJadialorium munus Syracusis ederetur,Halurius Rufus in quiete retiari se manu confodi uidit, quodel accidit. spectatum enim cum abisset, a reliario in podiumbo deiecto myrmillone, spectans adteulins [^i.idio ferienlis iacentem percussus inleriit. I. Hannihal exislimatur in somiiis uidisse iuuenem aloue missum ad se auctoremque faclum ac ducera inuadundae1 se quieti B corr. e sequenti 5 paruulum B: paululum(lett, et g; at ti. Foertsch II, 5 7 proprioribus B [j haterii ueiaterii dett., haturii B in ras. ex P, iteni infra 8 aduentu B11 spectaculum B 14 illo se 6 21 praedicationis B' 24 ex-timauitque B 25 cum persomniasset V 27 gladiatorum V CAP. Vil, g 7. 8. E\l. 1. 2. 39missum sibi ab loiie mortali specie excelsiorem iuuenem inuadendae Italiae ducem. cuius monituprimo uestigia nullam in partem deflexis secutus oculis , mox humani ingenii prona uoluntate uetita scru- tandi pone respiciens, animaduertit inmensae magni-o tudinis serpentem concitato impetu omne^ quidquidobuium fuerat, proterentem, postque eam magnocum caeli fragore erumpentes nimbos lucemque caliginosis inuolutam tenebris. adtonitus deinde quidnam id esset monstri et quid portenderet interro- logauit. ^Iiic_,d\i;^,!liali5ia-ai^ proinde'sile et cetera tacitis permitte fatis'. 2. Quam bene Macedoniae rex Alexander perquietem uisa imagine praemonitus erat ut uitae suae custos esset diligentior, si eum cauendi etiam peri- 15culi consilio fortuna instruere uoluisset. namqueCassandri pestiferam sibi dexteram somnio prius co- gnouit quam exitu sensit: existimauit enim ab illo se interfici, cum eum numquam uidisset. interposito deinde tempore postquam in conspectum uenit, no- 20cturni metus patefacta imagine , ut Antipatri filium esse cognouit, adiecto Uersu Oraeco, qui fidem so- mniorum eleuat, praeparati iam aduersus caput suumueneficii; quo occidisse Cassandri manu creditur, su- spicionem animo retudit. 25Ilaliae. post paulo immensum conspexisse serpentem conci- p,i tato impetu omne quicquid obuium fuerat proterentem. alto- nitum (ielnde quicinam id esset monstri interrogasse iuuenem, eumque respondere: Mtaliae uides uastitatem: proinde sile et cetera tacitis permilte fatis'. 2. Alexander dux Macedoniae 30per quietem uisa imagine praemonitus est ul uilae suae custos esset: nam Cassandri pestiferam sibi dextram somnio prius 3 deflexis add. Vorstius e Liu. 21,22,6 || secutis B' 5 pene B' 6 quicquid B 8 nymbos B 10 id addidi ex P; cf. Cic. de Dinin. I, § 49 quodnam illud esset tale monstruni ; Liuiiis l. c. quidne prodigii esset 12 tacitus Periz. 13 rex B: dux P18 exitu suo Stanger 25 retudit Kempf: retulit B, repnlit dett. pauci 29 sile et V coi^. e sit ee

40 iJli. [. 3. Longe indulgentius dii in poeta Simonide,cuius salutareni inter quietem admonitionem consiliifirmitate roborarunt. Is enim cum ad litus nauemappulisset inhumatumque corpus iacens sepulturae5 mandasset; admonitus ab eo ne proximo die nauigaret; in terra remansit. qui inde soluerant, fluctibuset procellis in conspectu eius obruti sunt: ipse laetatus est quod uitam suam somnio quam naui crederemaluisset. memor autem beneficii elegantissimo car10 mine aeternitati consecrauit; melius illi et diuturniusin animis hominum sepulcrum constituens quamindesertis et ignotis harenis struxerat. 4. Efficax et illa quietis imago, quae Croesi regisanimum maximo prius metu, deinde etiam dolore15 confecit. nam e duobus filiis et ingeni agilitate etcorporis dotibus praestantiorem imperiique successioni destinatum Atyn existimauit ferro sibi ereptum.itaque quidquid ad euitandam denuntiatae cladisacerbitatem pertinebat; nulla ex parte patria cura:.'o cessauit auertere. solitus erat iuuenis ad bella gerenda mitti^ domi retentus est: habebat armamentarium omnis generis telorum copia refertum^ id quoque amoueri iussit : gladio cinctis comitibus utebatur^uetiti sunt propius accedere. necessitas tamen adi25 tum luctui dedit. cum enim ingentis magnitudinisaper Oiympi montis culta crebra cum agrestiumFar. cognouit. erat aulem Antipatri filius Cassander, ignotus atl-huc Alexandro. 3. Simonides cum ad litus nauigans appuiissetinliumatumque corpus iacens sepulturae dedisset , admonitus30 est al) eo ne proximo die nauigaret: futuram enim tempestutem, quod et accidit. 4. Croesus cum duos liiios haberet,uisus est in somnis Atyn filium ferro sibi ereptum. itaquecum adseruaret iuuenem, accidit ut ingentis magnitudinis aperOlympi montis culla crebra cum agrestium strage uastaret.9 memoriam Giidius [| eum carmine ecl. Gryph. , sed potiusid cogiiatione snpplendum est 11 saepulchrum B h expuncta15 ingenti B, em. 1. Fr. Gron. 17 atyn P: atym B 18 quicquid ad euitandum B 19 aceruitatem B' ut fere semper 32 acyn V" 33 adseueraret V CAP. Vll, Ext. g 3—G. 41strage uastaret inusitatoque malo regium inploratumesset auxilium^ filius a patre extorsit ut ad eum opprimendum mitteretur^ eo quidem facilius, quod nondentis sed ferri saeuitia in metu reponebatur. uerumdum acri studio interficiendi suem omnes sunt in- 5 tenti; pertinax casus inminentis uiolentiae lanceampetendae ferae gratia missam in eum detorsit, et quidem eam potissimum dextram nefariae caedis crimine uoluit aspergi , cui tutela filii a patre mandata erat; quamque Croesus inprudentis homicidii losanguine uiolatam, hospitalis ueritus deos, supplicem sacrificio expiauerat. 5. Ne Cyrus quidem superior inuictae fatorumnecessitatis paruukim argumentum est. cuius ortus ad imperium totius Asiae spectantis maternus auuslaAstyages duo praenuntios somnii frustra discutere temptauit; Mandanen filiani suam^ quod in quiete uiderat urinam eius omnes Asiaticas gentes inundasse , non Medorum exceilentissimo , ne in eius familiam regni decus transferretur , sed Persarum mo-20dicae fortunae uiro conlocando, natumque Cyrumexponi iubendo, quia similiter quietis temporibusexistimauerat genitali parte Mandanes enatam uitemeo usque creuisse, donec cunctas dominationis suae partes inumbraret. frustratus est enim se ipse, ne- -^5 potis felicitatem^ caelestium iudicio destinatam, humanis consiliis inpedire conando. 6. Intra priuatum autem habitum Dionysio Syracusano adhuc se continente, Himeraea quaedamimpetrauit ergo a Croeso filiiis ut ad eum opprimemlum mit- soteretur: set cum acri sUuiio inlerficiendi suem omnes essent Intenti, pertinax casus inminentis uiolentiae lanceam , petendae ferae gralia emissam, in eum detorsit. 6. Intra priiiatum 1 foTt. inuisitatoque 7 emissam Pb 10 inpudentis B' 12 expiaret b 16 duos b \\ discurrere B' 17 in .quietem B, inter qu. b 18 urina B, urina — inundatas coni. .Torrenius 23 enatam edd, uetl.: natam B; cf. lust. 1, 4, 1 28 Inter B29 himere B, liimera Pb, em. Pighius 31 set KeHerhaner: ei V ' * 42 U\l f. non obscuri generis feinina inter qnietem opinionesua caelum conscendit, atque ibidem deorum omniumlustratis sedibus animaduertit praeualentem uirumflaui coloris^ lentiginosi oris, ferreis catenis uinctum^r. louis solio pedibusque subiectum , interrogatoque iuuene, quo considerandi caeli duce fuerat usa, quisnam esset^ audiit ilium Siciliae atque Italiae dirumesse fatum, solutumque uinculis multis urbibus exitio futurum: quod somnium postero die sermone10 uulgauit. postquam deinde Dionysium inimica Syracusarum libertati capitibusque insontium infesta fortuna caelesti custodia liberatum uelut fulmen aliquodotio ac tranquillitati iniecit, Himeraeorum moeniainter effusam ad officium et spectaculum eius tur15 bam intrantem ut aspexit; hunc esse, quem in quieteuiderat, uociferata est. id cognitum tyranno causamtollendae mulieris dedit. 7. Tutioris somni mater eiusdem Dionysi. quaecum eum conceptum utero haberet; parere uisa est20 Satyriscum, consuitoque prodigiorum interprete clarissimum ac potentissimum Grai sanguinis futurumcerto cum euentu cognouit. 8. At Karthaginiensium dux Hamilcar, cum obsi-'. se habilum adliuc Dionysio conlinenle, Ilimeraea quaedam non'5 oJjscuri generis mulier ascendisse sihi caelum uisa est et ibiconspexisse praeualenlem uirum flaui coloris, lenliginosi oris,ferreis catenis uincium, louis solio pedibusque subieclum.eadem cum interrogasset quisnam esset, cognonisse Siciliaeadque Italiae dirum fatum. itaque postmodum Dionysius pul-:50 sus Syracusis cum Himoram pelisset, muliere clamante haceadem ne reciperetur, quae uiderat somnium. receplus tyrannidem exercuit. 7. Mater Dionysii cum eum adhuc uteroconceptum haberet, parere uisa est satyriscum, consultoque prodigiorum interprete clarissimum eum fore cognouit..')8. Ilamilcar dux Carthaginiensium cum Syracusas obsideret,2 ascendit P 13 himera eorum B 11 effn.sa B 15 aspexit (pexit in i-as.) B 16 causam Focrtsch II, 5: curamB18 eius idem B' 19 cum eo B 23 amilcar B' 24 himera V ?A qnae uidernt somniuni filossa iiirlelur CAP. VII. Ext. § G— 10. 43 (leret Syracnsas^ inter somnum exaudisse iiocem cre- didit mmtiantem futurum ut proximo die in ea urbe cenaret. laetus igitur perinde ac diuinitus promissa uictoria exercitum pugnae conparabat: in quo inter Siculos et Poenos orta dissensionC; castris eius Syra- 5 cusani subita inruptione oppressis ipsum intra moenia sua uinctum pertraxerunt. ita magis spe quamsomnio deceptus cenauit Syracusis captiuus , non, ut animo praesumpserat, uictor. 9. Alcibiades quoque niTserabilem exitum suum10 haud fallaci nocturna imagine speculatus est. quo enim pallio amicae suae dormiens opertum se uiderat; interfectus et insepultus iacens contectus est. 10. Proximum somnium etsi paulo est longius, propter nimiam tamen euidentiam ne omittatur im- 15petrat. Duo familiares Arcades iter una facientes Megaram uenerunt, quorum alter se ad hospitem ; cantulit , alter in tabernam meritoriam deuertit. is qui in hospitio erat uidit in somnis comitem suumorantem ut sibi coponis insidiis circumuento subue- -0 niret: posse enim celeri eius adcursu se inminenti periculo subtrahi. quo uisu excitatus prosihiit taberper somnuin exaudisse uisus esl nunliantem 'cras Syracusls Par.ccnabis^ itaque laetus spe uicloriae, irruptione facta Syracusanorum, expugnatis castris Syracusas uinctus perductus est. 25 9. Alcibiades miserabilem exitum suum dicitur nocturna imagine praeuidisse: quo enim pallio amicae suae dormiens op(!rtum se uiderat, eodem interfectus et insepultus iacens contectus est. 10. Duo familiares Arcades iter una facienles Megara uenerunt, quorum alter se ad hospitem contulit, alter 30in tabernam meritoriam deuertit. is qui in bospitio erat uidit 1 siracuiiJas B \\ somnium dett. 13 eodem interfectus Pb, eo interf. edd. uett. 16 uno B' 17 megarum B', megara /*; megaram, ut est in h, pbri quoque Ciceronis de diuin. /, § 57 || se ad hosp. BF: ad hosp. se dett. et g 20 coponis BJP: cauponis 6, sed infra B bis caup. 22 suptrahi B' \\ uisu P: uiso B(perterritum somnio Cic.) cf. 1,7,7 perterritus taetro uisu, Liu. Periocha lib. 2 T. Latinius . . in uisu admonitus !1 prosi-» liuit B 44 LIB. 1. namqiie, iii qua is deuersabatiir, petere conatus est.pestiiero deinde £ato eius humanissimum propositum tamquam superuacuum damnauit et lectum acsomnum repetiit. tunc idem ei saucius oblatus ob5 secrauit ut, quoniam uitae suae auxiiium ferre neglexisset, neci saltem ultionem non negaret: corpusenim suum a copone trucidatum tum maxime plaustro ferri ad portam stercore coopertum. tam constantibus familiaris precibus conpuisus protinus ad10 portam cucurrit et plaustrum^ quod in quiete demonstratum erat, conprehendit coponemque ad capitalesupplicium perduxit. VIII. DE MIRACVLIS. Multa etiam interdiu et uigilantibus acciderunt15 perinde ac tenebrarum somnique nube inuoluta : quaequia unde manauerint aut qua ratione constiterintdinoscere arduum est; merito miracula uocentur.quorum e magno aceruo in primis ilkid occurrit. 1. Cum apud lacum Regilhim A. Postumius dicta20 tor et Tusculanorum dux Mamilius Octauius magnisuiribus inter se concurrerent ac neutra acies ali-quamdiu pedem referret, Castor ac Pollux, RomanaP„r. in somuis corailem suum oranlem ut sibi coponis insidiis cir-cumuento subueniret. quo uisu excitatus prosiiuit et iit ad25 tabernam. cum omnia circa eam quiela uidisset, lectum acsomnum repeliit. tunc idem saucius obortus petiit ut saltemmortis suae ultor exsisteret: corpus enim suum a coponetrucidatum tum maxime ferri exlra portam stercore adopertum. molus liis iuuenis protinus ad portam cucurrit, et sce30 lere deprenso coponem ad capitale suppliciura duxit. 1. DE VISIS. Cum apud lacum Regilium A. Postumiusdictator et duxTusculanorumMamiliusOctauius magnis uiribus1 diuersabatur B 4 repetit B' {] oborsus P 8 extra portam st. adopertum P 15 somniique B, altera i pu7ictata, somniique edd. 19 aulus B 22 romanorum B 25 eum V 26 oborsus V, em. Kellerbauer 28 tumj cumV32 manilius V CAP. VII, Ext. § 10. VIII, S 1. 2. 45 rum partmni propugnatores uisi, hostiles copias penitus fuclerunt. Item bello Macedonico P. VatiniuS; Reatinae praefecturae uir, noctu urbem petens existimauit duos iuuenes excellentis formaO; albis equis residen- 5 tes, obuios sibi factos nuntiare dic; qui praeterierat, Persen regem a Paulo captum. quod cum senatui indicasset; tamquam maiestatis eius et amplitudinis uano sermone contemptor in carcerem coniectus, postquam Pauli litteris illo die Persen captum appa- 10 ruit; et custodia liberatus et insuper agro ac uacatione donatus est. Castorem uero et Pollucem etiam illo tempore pro imperio populi Romani excubuisse cognitum est^ quo ad lacum luturnae suum equorumque sudorem abluentes uisi sunt , iunctaque fonti 15 aedis eorum nullius hominum manu reserata patuit. 2. Sed ut ceterorum quoque deorum propensum huic urbi numen exequamur, ti'iennio continuo ue- xata pestilentia' ciuitas nostra, cum finem tanti et tam diutini mali neque diuina misericordia neque -20 humano auxilio inponi uideret; cura sacerdotum inspectis Sibyllinis libris animaduertit non aliter pristinam recuperari sahibritatem posse quam si ab Epidauro Aesculapius esset accersitus. itaque eo legatis missis unicam fatalis remedii opem auctoritate sua, 25 inter se concurrerent, Castor ac Polliix Romanarum partium i>«rpropugnatores uisi sunt Iiostiles copias fudisse. — P. Vatinius bello Macedonico, Pieatinae praefecturae uir, urbem noctu petens existimauit duos iuuenes cum equis albis obuios sibi factos nuntiare, die qui praetierit Persen a Paulo captum : 30 quod cum senatui nuntiasset, in custodia habitus est, donec a Paulo indices euentus litterae mitterentur. 2. Ob pestilentiam continuam ab Epidauro Aesculapius accersitus, cum immensae 3 p. ^ in ras. [] uacienus Nep., uatienus codd. Cic. de deor. nat. II, % 6 et III, § 11 6 praeterierit P 7 persam B , em. e P 10 persem B 15 abluentis B 16 aedes b 22 sybillinis B' 2-1 aescolapius B' et sic semper in hac §. . 31 quos V* 46 1^115 I. quae iam in terris erat amplissima; impetratiiramsecredidit. neque eam opinio decepit. pari namque studiopetitum ac promissum est praesidium, e uestigioqueEpidauri Eomanorum iegatos in templum Aesculapii^5 quod ab eorum urbe v passuum distat^ perductosutquidquid inde salubre patriae laturos se existimassent pro suo iure sumerent benignissime inuitauerunt. quorum tam promtam indulgentiam numenipsius dei subsecutum uerba mortalium caelesti ob10 sequio comprobauit: si quidem is anguis ^ quem Epidauri raro^ sed numquam sine magno ipsorum bonouisum in modum Aesculapii uenerati fuerunt, perurbis celeberrimas partes mitibus oculis et leni tractulabi coepit; triduoque inter religiosam omnium ad15 mirationein conspectus haud dubiam prae se adpetitae clarioris sedis alacritatem ferens^ ad trirememRomanam perrexit, pauentibusque inusitato spectaculo nautis eo conscendit, ubi Q. Ogulni legati tabernaculum erat, inque multiplicem o^'bem per sum20 mam quietem est conuolutus. tum legati perindeatque exoptatae rei conpotes, expleta gratiarumactione cultuque anguis a peritis excepto laeti indesoluerunt; ac prosperam emensi nauigationem postquam Antium appulerunt; anguis, qui ubique in25 nauigio remanserat; prolapsus in uestibulo aedisAesculapii murto frequentibus ramis diffusae superimminentem excelsae altitudinis pahnam circumdedit, perque tres dies, positis quibus uesci solebat^non sine magno metu legatorum ne inde in triremem30 reuerti nollet Antiensis templi hospitio usus^ urbi senostrae aduehendum restituit; atque in ripam Tiberis egressis iegatis in insulam, ubi templum dicatummagniludinis serpens legatorum nauem intrasset, Roraam pro(leo aduectus in ripam Tiberis egressus est, et in insuia coii4 epidauro B 6 quicquid h 12 fuerant u. l. in mg. B17inuisitato Klokkius 18 Q.] q. ti B (.nmiliter saepius in B legilurr. ni, i. e. romani, et similia cf. ad II, 7, 15) H ogulini B 22 anpercepto? 23 amensi ^' 25 remanserat|lap8us ^ 26 mirto/> i].\v. Vii!, .^ i — :>. 47 est, tranauit, aduentuqiie suo tempestatem, cui re- medio quaesitus erat^ dispulit. 3. ^ec minus uoluntarius in urbem nostram lunonis transitus. captis a Furio Camillo Veis milites iussu inperatoris simulacrum lunonis Monetae, quod•"' ibi praecipua religione cultum erat, in urbem translaturi sede sua mouere conabantur. quorum ab unoperiocum interrogata dea an Romam> migrare uellely ^^ ueHe' se""r espond it . hac uoce audita lusus in admiratTonem uersus e.st, iamque non simulacrum sed ipsami»caelo lunonem petitam portare se credentes laeti in ea parte montis Auentini, in qua nunc templum eius cernimus j collocauerunt. 4. Fortunae etiam Muliebris simulacrum, quodest Latina uia ad quartum miliarium, eo temporeiscum aede sua consecratum, quo Coriolanum ab excidio urbis maternae preces reppulerunt, non semel sed bis locutum constitit priscis his uerbis : Vite me,matronaC; dedistis riteque dedicastis'. 5. Valerio autem Publicola consulc; qui post ex- 20actos reges belhim cum Veientibus et Etruscis gessit; illis Tarquinio pristinum imperium restituere, Romanis nuper partam libertatem retinere cupientibuS; Etruscis et Tarquinio in cornu dextro proelio tinenti dicatus iliic numen suum posuit. 3. Cajjtis a Furio 25Camillo Veis lunonis Monetae simuiacrum conpertum, cum a miiite interrogatum esset an Romam ueliet transferri, uelle se respondit. 4. Fortunae simulacrum, quod est uia Latina ad quartum miliarium constitutum a matre Coriolani, locutum ferlur: rite me, matronae, dedistis riteque dicastis. 5. Belio, su quo Valerius Pophcola cos. aduersus reges Tarquinios dimi14 muliebre B 16 euriolanum B 17 repulerunt B, secl corr. 1 VI. 18 sed bis om. Lactantms I. D. II, 8, sed liabet August. de ciu. dei 4, 19: dixisse (simulacrum) non semel, sed iterum, quod eam rite matronae dedicauerint I| ^riscis scripsi: prius B , del. Torr. 19 dedistis riteque dicastis P et mg. B, uidistis r, dedicatis B , nouistis r. dedicastis Aldus 20 publicolae B 21 ueihentibtis B 26 an coopertum? 48 LIB. I. superioribus tantus terror subito incessit , ut nonsolum uictores ipsi profugerent sed etiam pauoris suiconsortes secum Veientes traherent. cuius rei proargumento miraculum adicitur; ingens repente uoxer> proxima silua Arsia^ quae ore Siluani in hunc paenemodum missa traditur: 'uno pkis e Tuscis cadent,Komanus exercjiJJLg^ictor abibit'. miram dicti lidemdigesta numero cadauera exhibuere. 6. Quid? Martis auxiliuni; quo uictoriam Koma10 norum adiuuit^ nonne memoria celebrandum est?Cum Bruttii atque Lucani odio, incitatissimo maximisque uiribus Thurinae urbis peterent excidium acpraecipuo studio incolumitatem C. Fabricius Luscinus consul protegeret resque ancipiti euentu conlatis1") unum in locum utriusque partis copiis gereretur,non audentibus Romanis proelium ingredi, eximiaemagnitudinis iuuenis primum eos hortari ad capessendam fortitudinem coepit: deindc; ubi tardioresanimaduertit, arreptis scalis per mediam hostium-M) aciem ad contraria castra euasit et admotis uaUumconscendit. inde uoce ingenti clamitans factum uictoriae gradum et nostros ad aliena castra capiendaet Lucanos Bruttiosque ad sua defendenda ilhic traxit, ubi conferti dubio certamine terebantur. sed2.) idem inpulsu armorum suorum prostratos hostes iugulandos capiendosque Romanis tradidit. uigintip<ir. cauit, Siluani uox audita est talis: '^ uno pUis e Tuscis cadent,Romanus exercitus uictor abibit': quod et accidit. 6. CumBruttii alque Lucani odio incitatissimo Thurinae urbis pete-;;o rent excidium et C. Fabricius Luscinus cos. defenderet, Marsuisus est per niediam hostium aciem ad contraria castra euasisse, inde uoce ingenti clamitans factum uictoriae gradum.quod eo fuit manifestius : nani cum cos. inter honorandos mi6 etuscis P: erusci B, Etrusci g; cf. Liu. 2, 7. 2 uno plusTuscorum cecidisse in acie 12 excidium Pb: exitum B; cf. 1,8, 5. 2, 10, 4. 3, 2, E. 8. 7, 3, E. 4 13 Luscinns P: InsciniasB 14 aneipitis .5 II euentus 6 24 terrebantnr ^ 27 Etrusci V corr. \\ cadet V 28 et uictor V 32 iactura V' CAP. VIII, § 5—8. 49 eniiu milia caesa; qninque cum Statio Statilio, duce utriusque gentis; et tribus atque uiginti militaribus signis capta sunt. postero die xium consul inter honorandos quorum strenua opera fuerat usus uallarem coronam ei se seruare dixisset, a quo c^istra erant 5 oppressa^ nec inueniretur qui id praemium peteret; cognitum pariter atque creditum est Martem patrem tunc populo suo adfuisse. inter cetera huiusce rei manifesta indicia galea quoque duabus distincta pinnis, qua caeleste caput tectum fuerat; argumentum10 praebuit. itaque Fabricii edicto supplicatio jVIarti est habita, et a laureatis militibus magna cum animorum laetitia oblati auxilii testimonium ei est redditum. • - 7. Referam nunc quod suo saeculo cognitum ma- 15 nauit ad posteros, penates deos Aeneam Troia aduectos Lauini conlocasse: inde ab Ascanio filio eius Albam, quam ipse condiderat^ translatos pristinum sacrarium repetisse, et quia id humana manu factum existimari poterat^ relatos Albam uoluntatem suam 20 altero transitu significasse. nec me praeterit de motuet uoce deorum inmortalium humanis oculis auribusque percepto quam in ancipiti opinione aestimatio uersetur; sed quia non noua dicuntur sed tradita repetuntur, fidem auctores uindicent: nostrum sit in- 25 clitis litterarum monumentis consecrata perinde ac uana non refugisse. 8. Facta mentione urbis; e qua primordia ciuitas nostra traxit^ diuus lulius^ fausta proles eius , se nobis offert. quem C. Cassius^ numquam sine praefa- .o tione publici parricrdiinominanduS; cum in acie Philites uailarem coronam proponerei, nemo fuit qui eam sibi Paruindicaret, cognitumque est Martem luni populo suo adfuisse. 8. C. Cassius cum in acie Philippensi ardentissimo animo per- * 16 penates Nepot. etmg. B : penetrales B [] deoraeneam B' 25 malim nosirum est || inclytis b 26 conseerata* (-ata corr.) perinde ac uana B 28 Factam mentionem B 31 in P: om. B* 33 tum nos: cum V 34 philipp*ensi V VAL. MAX. 4 50 LIB. I. lippensi ardentissimo animo perstaret, uidit humanohabitu augustiorem, purpureo paludamento amictum,minaci uultu et concitato equo in se impetum facientem. quo aspectu perterritus tergum hosti dedit uoce5 illa prius emissa: '"quid enim amplius^ agam^. si QCfii-;disse parum est? ' non'16"ccideras tu quidem, Cassi,CaesaremPneque enim ulla extingui diuini*tas potest,sed mortali adliuc corpore utentem uiolando meruistiut tam infestum haberes deum. 10 9. lam quod L. Lentulus litus praenauigans, inquo Cn. Pompei Magni, perfidia Ptolemaei regis interempti, corpus concisae scaphae lignis conburebatur, ignarus casus eius, cum ipsi Fortunae erubescendum rogum uidisset; conmilitonibus dixit ' qui15 scimus an hac flamma Cn. Pompeius cremetur?'diuinitus missae uocis miraculum est. 10. Atque hoc quidem hominis et casu , illudtantum non ore ipsius Apollinis editum, quo Appiiinteritum ueridica Pythicae uaticinationis fides prae20 cucurrit. is bello ciuili, quo se Cn. Pompeius a Caesaris concordia pestifero sibi nec rei publicae utiiiconsilio abruperat , euentum grauissimi motus explo-rare cupiens, uiribus imperii — namque Achaiaepraeerat — antistitem Delphicae cortinae in intimam25 staret aduersus Octauianum, uidit humano habitu augustiorera^"^^' C. Caesarem,. purpureo paludamento amictum, concitato equoin se euntem. itaque territus statim terga uertit, illa uoceedita: ' quid amplius agam, si occidisse parum est?' 9. L.Lentukis ignarus casus Pompei ac praeteruehens htus Aegy30 ptium uisa flamma, qua Pompeius fuerat crematus, *^qui sci-mus', inquit 'commilitones, an hac flamma Cn. Pompeius cre-metur?' 10. Appius bello ciuili cum se subducere quaereretscelere, consulto Apoliine tale accepit responsum: ^ nihil hocad te, Romane, bellum: Euboeae coela obtinebis'. qui cum2 amictu B' 5 agam Ph: aga* B^ agas codd. plerique, or-tum ex aga si 6 tu quid en^ B 11 ptolomei B et sic plerumquein lioc nomine 17 homini sed B , em. Vorstius 19 interitu B,interitus b \\ phyticae B partim in ras. [] pcucurrit B h CAP. VIII, $ 8—12. 51 sacri specus partem descendere coegit, unde ut cer- tae consulentibus sortes petuntur, ita nimius diuini spiritus haustus reddentibus pestifer existit. igitur inpulsu capti numinis instincta uirgo horrendo sono uocis Appio inter obscuras uerborum ambages fata 5 cecinit. ^ nihil_^enim inq^uit , ^^^^^ ^£ij? ^^^^^^jj^^^" Juni^ Euboeae cbela optinebis'. at is rafus consilus se Apollinis moneri ne illi discrimini interesset; in eam regionem secessit ^ quae inter Rhamnunta, nobilem Attici soli partem^ CarystumquC; Chalcidico lo freto uicinam, interiacens Coelae Euboeae nomenoptinet ; ubi ante Pharsalicum certamen morbo con- sumptus praedictum a deo locum sepultura possedit. 11. Sunt et illa miraculorum locO; quod deusto sacrario Saliorum nihil in eo praeter lituum Romuliis integrum repertum est: quod Serui Tulli statua, cumaedis Fortunae conflagrasset, inmolata mansii: quod Quintae Claudiae statua in uestibulo templi Matris deum posita^ bis ea aede incendio consumpta, prius P. Nasica Scipione [et] L. Bestia, item M. Seruilio 20L. Lamia consuHbus, in sua basi flammis intaeta stetit. 12. Aliquid admirationis ciuitati nostrae Acilii regnum Euboeae sibi proposuisset, profectus illo morte occu- Par.buit. 11. DE MIRANDIS. Deusto sacrario Saliorum nihil 25in eo praeter liluuni repertum est incolume. Seruii Tullii statua, cum aedes Fortunae conflagrasset, inuiolata mansit. Quintae Claudiae statua in uestibulo templi deum Matris posita, bis ea aede incendio consumpta, in flammis stetit. 12. Aciiius Auiola mortuus creditus, postquam rogo super- 3o 3 petentibus B in ras.; prius reddentibus scriplum fuisse docet coniectura in mg. manu antiqua adscripta redditus [[ existit B in ras.^ extitit dett., exit B mg. 4 concepti cod. Cauch. 5 facta B ante rasuram 6 enim dett.: om. B in litura 7 coelam B 9 rhamuntha nobilem atici B 10 calcidico (calch. b) B14 Sunt Valilen: possunt B 16 cum aedis — statu^ in mg. B e P suppleta sunt; plura tamen intercidisse Nepotiani epitoma probahiie facit 19 consumpta «p' na§ica scipione et 1. (sic) B in* litura maiore 20 et inclusi \\ an iterum? {J m. ser+**+ lucio B 4* 52 IA\). I. etiam Aiiiolae rogus adtulit^ qui et a medicis et a domesticis mortuus creditus^ cum aliquamdiu humiiacuisset; elatus, postquam corpus eius ignis corripuit;uiuere se proclamauit auxiliumque paedagogi sui—5 nam is solus ibi remanserat — inuocauit. sed iamflammis circumdatus fato subtrahi non potuit. Lucio quoque Lamiae , praetorio uiro , aequeuo-cem fuisse super rogum constitit. Ext. 1. Quae minus admirabilia Pheretis Pam10 phyli casus facit^ quem Plato scribit inter eos, quiinacie ceciderant, decem diebus iacuisse, biduoquepost quam inde sublatus esset; inpositum rogo reuixisse ac mira quaedam tempore mortis uisa narrasse.2. Et quoniam ad externa transgressi sumus^15 quidam Athenis uir eruditissimus^ cum ictum lapidiscapite excepisset, cetera omnia tenacissima memoriaretinens, litterarum tantummodo; quibus praecipueinseruierat; oblitus est. dirum malignumque uulnusin animo percussi quasi de industria scrutatis sensi--'0 bus in eum potissimum^ quo maxime laetabatur, [et]acerbitate nocendi erupit, singularem doctrinamhominis pleno inuidiae funere efferendo. cui si talibusstudiis perfrui fas non erat^ utilius aliquanto fuit adilla aditum non impetrasse quam iam percepta eorum25 dulcedine caruisse. P(tr. posHus est, uiuere se proclamauit, sed iaai circumdatusflamma fato subtrahi non potuit. 1. Plato scrihit Phereta Pamphyhim inter eos, qui in aciececiderant, decem diebus iacuisse, biduoque postquam inde•'0 suJjlatus est, inpositum rogo reuixisse ac mira quaedam lempore mortis uisa narrasse. 2. Quidam uir Atheniensis eruditus, cum ictum lapidis capile excepisset, cetera omnia mc2 aliquandiu B ei sic saepiiis 6 flamraa P 7 praetoriiuiri b 9 pberetris B, immo Eris, u. Plato de rep. X p. 614, B\\pamphili B et ISepot. 12 unde B' 15 Atheniensis P 20 potissimum locum h \\ et om. B in ras., ex uet etiam codd. aliqui dett.,et tuetur Foertsch II, 6 31 mortis add. Mai xo CAP. VIII, ^ 12. Ext. g 1—0. Dd 3. Miserabilior tamen sequentis casus narratio. Nausimenis enim Atlieniensis tixor, cum fili ac filiae suae stupro interuenisset; inopinati monstri percvilsa conspectu et in praesens tempus ad indignandumet in posterum ad loquendum obmutuit. illi nefarium 5 concubitum uoluntaria morte pensarunt. 4. Hoc modo fortuna saeuiens uocem ademit^ illo propitia donauit. Echecles Samius athleta mutus^cum ei uictoriae , quam adeptus erat , titulus et praemium eriperetur^ indignatione accensus uocalis 10euasit. 5. Gorgiae quoque Epirotae^ fortis et clari uiri, origo admirabilis fuit , quod in funere matris suae utero elapsus inopinato uagitu suo lectum ferentis consistere coegit, nouumque spectaculum patriae 15praebuit; tantum non ex ipso genetricis rogo hicemet cunas-adsecutus. eodem enim momento temporisaltera iam fato functa peperit; alter ante elatus quamnatus est. 6. Diuinae fortunae uulnus Pheraeo lasoni qui- 20dam inimicus exitii eius cupidus intulit. nam cuminter insidias gladio eum percussisset;, uomicam,quae a nullo medicorum sariari potuerat, ita rupit ut hominem pestifero malo liberaret. moria retinuit, eruditionis totius oblitus est. 3. Nausimenis 25Atheniensis uxor, cum filiae ac filii slupro interuenisset, in- opinato spoctaculo percussa ommutuit. 4, Echecles Samius athleta mu-tus, cum ei uictoriae titulus eriperetur, indignalione accensus uocalis euasit. 5. Gorgiae fortis atque nobilis origo admirabilis fuit, qui in funere matris suae utero elapsus 30inopinato uagitu lectum ferentis consistere coegit. 6. Pheraeo lasoni quidam inimicuS, cum eum conaretur occidere, uomicjmi, quae a nullo medicorum sanari poterat, gladio per1 Mirabilior edd. ueit. 3 percussa P 8 donauit Kempf:donat B ]] Echecles — athleta B in ras. ex P 13 admirabilis fuit suppleuit Kempf e P 14 uagito B' \\ ferentis Pb: ferentes B16 non tantum B^ em. Colerus \\ genetricis B: g-enitr. edd. ISpeperit/?.- perit B 20 phedreo^ [[ quidam inimicus/'; om.328 mutus om. V' 54 LIB. I. 7. Aeque dis inmortalibus acceptus Simonides,cuius salus ab inminenti naufragio defensa ruinaequoque subtracta est. cenanti enim apud ScopamCrannone, quod est in Thessalia oppidum^ nuntia5 tum est duos iuuenes ad ianuam uenisse^ magnopererogantes ut ad eos continuo prodiret. ad quos egres-sus neminem repperit ibi. ceterum eo momento temporis triclinium, in quo Scopas epulabatur; conlapsum et ipsum et omnes conuiuas oppressit. quid hac10 felicitate locupletius , quam nec mare nec terra sae-uiens extinguere ualuit! 8. Non inuitus huic subnecto D^phniten, ne quisignoret quantum interfuerit cecinisse deorum laudeset numen obtrectasse. hic cum eius studii esset,15 cuius professores sophistae uocantur^ ineptae et mordacis opinationis,, Apollinem Delphis inridendi causaconsuluit an equum inuenire posset, cum omnino nullum habuisset. cuius ex oraculo reddita uox est^ inuenturum equuni; sed ut eo proturbatus periret. inde20 cum iocabundus quasi delusa sacrarum sortium fidereuerteretur , incidit in regem Attakim, saepe nu-mero a se contumeliosis dictis absentem Isteessitum,eiusque iussu saxo, cui nomen erat Equi, praecipitatus, ad deos usque cauillandos dementis animi iusta25 supplicia pependit. -Prt?-. cussit et hominem malo pestifero liberauit. 7. Simonicles,apud Scopan in urbe Thessaliae Crannone cenans, euocatusaCastore et Polluce ruina liberatus est ea, qua triclinium conuiuas oppressit. 8. Daphnites quidam sophistes ApoIIinem in30 ridendi causa consuluit, an equum inuenire posset, cum oraninonullum habuisset. reddita uox est, inuenturum eum equumfuturumque ut eo proturbatus periret. itaque accidit ut obuius regi Attalo factus, in quem multa saepe dixerat, e sco2 naufragio cod. Coleri: officio B^ exitio dett.y cf. 1, 7, E.34 Crannone] et crannona B 8 epulabantur B' 12 daphaniten B; Daphitas est apud Cic. de fato % 5 et ap. Strah. 14, 39p. 647 16 delphys B 17 et 19 equum B 20 fide* B 24 animae B \\ iussa B' 27 crannonae V 30 cum omnino V ex corr. CAP. VIII, Exl. § 7 —12. 559. Eodem oraculo Maceclonum rex Philippus admonitus ut a quadrigae uiolentia salutem suam custodiret; toto regno disiungi currus iussit^ eumquelocum; qui in Boeotia Qiiadriga uocatur^ semperuitauit. nec tamen denuntiatum periculi genus effu- 5git: nam Pausanias in capulo gladii; quo eum occidit; quadrigam habuit caelatam. 10. Quae tam pertinax necessitas in patre filio Alexandro consimilis apparuit: si quidem CallanusIndus sua sponte se ardenti rogo superiecturus , in- loterpellatus ab eo ecquid aut mandaret aut dicereuellet. 'breui te', inquit, 'uidebo', nec id sine causa,quia uoiuntarium eius e uita excessum rapida morsAlexandri subsecuta est. 11. Regios interitus magnitudine miraculi remi-i5gis casus aequat, quem in hexere Tyriorum sentinam haurientem cum e naui fluctus abiecisset, alterolatere repercussum contrarius fluctus in nauem rettulit. itaque miseri simul ac felicis conplorationi permixta fuit gratulatio. 2012. Quid? illa nonne ludibria naturae in corporibus humanis fuisse credenda sunt? tolerabilia quidem, quia saeuitia caruerunt, ceterum et ipsa miraculis adnumeranda. nam et Prusiae, regis Bithyniae,filius eodem nomine quo pater pro superiore ordine25pulo, cui noraen erat Equi, deiceretur. 9. Philippus rex Mace-Par.(lonum monitus ut quaclrigam metueret, denuntiatum periculi genus non effugit. nam Pausanias in capulo gladii, quo eumoccidit, quadrigam habuit caelatam. 10. Callanus Indus sua sponte se ardenti rogo superiecturus fertur interpellante Ale- 3oxandro dixisse 'breui te uidebo'. nec uox fuit uana : namquestatim rapida mors eum Alexandri consecuta est. 12. Prusiae regis filius Prusias pro superiore ordine dentium unum os 4 boetia B \\ quadriga B: arma (i. e. UQiia) Nep., cf. Ael. u. hist. 3, 45 7 eelatam ^ 8 et filio avt in filio dett. nonnulU 9 Calanus g, atu. Christ ad Cic. de diuin. 1, § 47 10 se om. B\\ superaeturus i?' 11 et quid B^ quid b \\ mandare (re in ras.) B13 rabida B' 16 quem indhexere B, em. Pighius 21 delubria B 24 pransiae regis bythiae {add. s. l. ni) B 56 LIB. I. dentiiim iinum os aequaliter extentum habuit, necad speciem deforme neque ad usum ulla ex parte incommodum. 13. Mitridatis uero regis iilia DrypetinO; Laodice regina nata, duplici ordine dentium5 deformi admodum^ comes fugae patris a Pompeiodeuicti fuit. 14. Ne illius quidem paruae admirationis oculi, quem constat tam certa acie luminumusum essC; ut a Lilybaeo portum Karthaginiensiumegredientes classes intueretur. 15. Oculis eius ad10 mirabihus Aristomenis Messeni cor^ quod Athenienses ob eximiam caliiditatem exectum pilis refertuminuenerunt; cuni eum aliquotiens captum et astutiaelapsum cepissent. 16. Et poeta Antipater Sidoniusomnibus annis uno tantummodo die, quo genitus15 erat^ febri inplicabatur, cumque ad ultimam aetatemperueiiisset ^ natali suo certo illo circuitia morbi con-sumptus est. 17. Hoc loco apte referuntur Polystratus et Hippoclides philosophi^ eodem die nati; eiusdem prae20 ceptoris Epicuri sectam secuti; patrimonii etiam possidendi habendaeque schoLae communione coniunctieodemque momento temporis ultima senectute exstincti. tantam et tam aequalem fortunae pariter atqueamicitiae societatem quis non ipsius caelestis Con25 cordiae sinu genitam, nutritam et finitam putet? 18. Quapropter haec potlssimum aut in iiberispotentissimi regis aut in rege clarissimo aut in uatePar. aequahter extensum habuit. 16. Antipater Sidonius poeta unotantummodo die, quo genitus erat, febri implicabatur, in quoet decessit. 17. Poiystratus et Hippoclides philosophi eodem30 tempore Epicurum audiebant et habendae scholae comnuinione iuncti eodem die decesserunt. 1 extensum P 3 Mitridatis] sic B fere semper H drypetinelaodiceae B 8 portum B : portu h 10 meseni B 12 catumetastutiae lapsum B |j et B: at dett. aliquot 13 antipaterpoeta b \\ sidonis B' 18 hyppoclides B 21 alendaeque B, em.ex P 23 tantam et tam Torrenius: tantam ^, tam 6 27 potissimi regis B, potentissimorum regum Piyhius e cod. suo 31 communione V CAP. VIH, Ext. § 12 —19. 57 ingenii florentis aut in uiris eruditissimis aut in homine sortis ignotae^ ne ipsa quidem omnis bonae malaeque materiae fecuhda artifex rationem, rerum natura; reddiderit, non magis quam qui ita siluestres capreas Cretae genitas tantopere dilexerit, quas sa- 5 gittis confixas ad salutare auxilium lierbae dictamni tantum non suis manibus deducit, efficitque ut con- cepta ea continuo et tela et uim ueneni uulneribus respuant : aut in Cephalenia insula^ cum omnia ubique pecora haustu aquae cotidie recreentur; capras ma-ioiore ex parte anni ore aperto ex alto uentos recipientes sitim suam sedare instituerit : aut quapropter Crotonae in templo lunonis Laciniae aram ad omnes uentos inmobili cinere donauerit: potissimumue quare alteram inMacedonia; alteram in Caleno agro 15 aquam proprietatem uini^ qua homines inebrientur;, possidereuohierit. non admiratione ista, sedmemoriaprosequi debemuS; cum sciamus recte ab ea pkuimum licentiae uindicari, penes quam infinitus cuncta gignendi labor consistit. -" 19. Quae quia supra usitatam rationem excedentia /attigimus, serpentis quoque a T. Liuio curiose pari- )/'ter ac facunde relatae fiat mentio. is enim ait in Africa apud Bagradam flunien tantae magnitudinis fuissC; ut Atilii ReguU exercitum usu amnis prohi- -> beret, multisque militibus ingenti ore correptis^ con- phiribus caudae uohiminibus elisis, cum telorum iactu perforari nequiret, ad ultimum baUistarum tormentis undique petitam, silicum crebris et ponderosis uerberibu^procubuisse; omnibusque et cohortibus et 30 1 florentissimi Stanger 4 reddiderat B' [1 quid ita dett. ali- quot^ ipse malim quid 6 confixat B' \\ dictani B' 9 ut in cephalania B 10 haustu B corr. ex autu [| capras Torrenius : ea pars B, cf. Nepot. 14 inmobile B' 15 macedonia B 16 qua (aqua h) proprietate B 22 tito libio curiose** pariter ac fe- cunde relata ( -tae corr.) B 24 bagrada B \\ magnitudinis 1 add. B mg. serpentem , alii anguem supplent , sed uidetur ser- pentem ex serpentis (u. 22) cogitatione repetendum esse 25» acilii B 11 nsu* B 58 LIB. I(. legionibiis ipsa Karthagine uisam terribiliorem, atque etiam cruore suo gurgitibus inbutis corporisqueiacentis pestifero adflatu uicina regione polluta Romana inde summouisse castra. adicit beluae corium5 centum et uiginti pedum in urbem missum. LIBER SECVNDVS. Diues et praepotens naturae regnum scrutatusiniciam stilum qua nostrae urbis qua exterarum gentium priscis ac memorabilibus institutis. opus estiw enim cognosci huiusce uitae^ quam sub optimo principe felicem agimus, quaenam fuerint elementa; uteorum quoque respectus aliquid praesentibus moribus prosit. I. DE INSTITVTIS ANTIQVIS. lo 1. Apud antiquos non solum pubiice, sed etiampriuatim nihil gerebatur nisi auspicio prius sumpto.quo ex more nuptiis etiam nunc auspices interponuntur: qui quamuis auspicia petere desierint, ipsotamen nomine ueteris consuetudinis uestigia usuri^o pantur. 2. Feminae cum uiris cubantibus sedentes cenitabant : quae consuetudo ex hominum conuictu addiuina penetrauit. nam louis epulo ipse in lectulum,luno et Minerua in sellas ad cenam « inuitabantur.25 1. BE INSTITVTIS ANTIQVIS. Apud antiquos non^'" solum pubhce, sed etiam priuatim nihil gerebalur sine auspicio, quo more nuptiis etiam nunc auspices interponuntur.2. Feminae cum uiris cubanlibus sedentes cenitabant, quaeconsuetudo ex hominum conuictu ad culturam diuinara pene1 Kartaginem B' \] uisa terribiliore b 4 adicit {sc. Liuius)Foertsch: dicit B 5 pedum long-um b [] urbe B' 8 exterarumStanger: ceterarum B 11 felice B 18 desierit B 19 usur-pant dett. pauci 24 inuitantur Pighius CAP. I, § 1—5. 59 quod genus seueritatis aetas nostra diligentius in Capitolio quam in suis domibus conseruat; uidelicet quia magis ad rem pertinet dearum quam mulierumdisciplinam contineri. 3. Quae uno contentae matrimonio fuerant; co- 5 rona pudicitiae honorabantur : existimabant enimeum praecipue matronae sincera fide incorruptum esse animum, qui depositae uirginitatis cubile [in publicum] egredi nesciret; multorum matrimoniorumexperientiam quasi legitimae cuiusdam intemperan- lo tiae signum esse credentes. 4. Kepudium inter uxorem et uirum a condita urbe usque ad f centesimum et quinquagesimum an- num nullum intercessit. primus autem Sp. Caruilius uxorem sterilitatis causa dimisit: qui quamquam to- i5 lerabili ratione motus dtidebatur^ reprehensione ta- ^men non caruit; quia ne cupiditatem quidem liberorum coniugali fidei praeponi debuisse arbitrabantur. 5. Sed quo matronale decus uerecundiae munimento tutius esset; in ius uocanti mati'onam corpus 20 eius adtingere non permiserunt, ut inuiolata manusalienae tactu stola relinqueretur. Vini usiis olim Romanis feminis ignotus fuit ^^ ne scificet in aliquod 3eH^cul"^pfdTaBerentur, quia protraiiit: nam louis epulo ipse in iectum, luno et Minerua in 25 sellas ad cenam inuitabantur. 3. Quae iino contentae matri- ^"monio fuerant, corona pudicitiae honorabantur. 4. Repudium inter uxorem et uirum ab urbe condita usque ad centesimum et quinquagesimum annum nullum intercessit. primus Sp. Caruilius uxorem steriiitatis causa dimisit. 5. Vini usus olim 30 Romanis feminis ignotus fuit, ne per id in aiiquod dedecus 4 disciplina B, em. Lipsius 8 in publicum seclusit Kempf, pudicum Pigkius 13 centesimum et quinquagesimum BP: per annos n (z. e. m) cl ab urbe condita Nepot.; maxime prohabilis est emendalio edd. priorum uicesimum et quingentesimum, u. Gell. n. att. 17, 21, 44 14 spurius carbilius ^ , sp. Caruillus Nepot. 17 nec cu])id. B, em. Lat. Latinius 20 totius ^' [j /br/., uocanti apparitori, u. Nepot. 22 stole B 24 scilicet ^; per id P 60 LIB. II. ximus a Libero patre intemperantiae gradus ad inconcessam uenerem esse consueuit. ce^erum ut nontristis earum et liorrida pudicitia, sed et honesto co-mitatis genere temperata esset —indulgentibus nam5 que maritis et auro abundanti et multa purpura usaesunt —; quo formam suam concinniorem efficerent;summa cum diligentia capillos cinere rutilarunt. nullienim tunc subsessorum alienorum matrimoniorumocuii metuebantur; sed pariter et uidere sancte et10 aspici mutuo pudore custodiebatur. 6. Quotiens uero inter uirum et uxorem aliquidiurgi intercesserat; in sacellum deae Viriplacae, quodest in Palatio , ueniebant , et ibi inuicem locuti quaeuoluerant, contentione animorum deposita concordes15 reuertebantur. dea nomen hoc a placandis uiris fertur adsecuta, ueneranda quidem et nescio an praecipuis et exquisitis sacrificiis eolenda^ utpote cotidianae ac domesticae pacis custos, in pari iugo caritatisipsa sui appellatione uirorum maiestati debituma20 feminis reddens honorem. 7. Huius modi inter coniuges uerecundia: quid,inter ceteras necessitudines nonne apparet consen-tanea? nam ut minimo indicio maximam uim eiussignificem, aliquamdiu nec pater cum fiiio pubere25 nec socer cum genero lauabatur. manifestum igiturest tantum religionis sanguini et adfinitati quantumipsis dis inmortalibus tributunij quia inter ista tamsancta uincula non magis quam in aliquo sacrato loconudare se nefas esse credebatur. 30 prolaberentur. 0. Quotiens inter uiruin et uxorem aiiquid"' iurgii intercesserat, in sacellum deae Viriplacae in Palatiumueniebant, et ibi inuicem locuti quae uoiuerant concordes re-uertebantur. dea nomen hOc a placandis uiris adsecuta est.7. Aliquamdiu nec pater cum filio pubere nec socer cum ge3 et om. edd. uett. 8 subsessores F 10 custodiebatur Bcustodiebantur dett. 17 etedd.iiett.: sedB 18 inpari^; inquopari delt., in copari Vahlen 19 a /. Vossius: ac B 25 genere B CAP. I, S 5-10. 61 8. Conuiuium etiam soUemne maiores instituerunt idque caristia appellauerunt, cui praeter cognatos et adfines nemo interponebatur; ut, si qua inter necessarias personas querella esset orta^ apud sacra mensae et inter hilaritatem animorum et fautoribus 5 concordiae adhibitis tolleretur. 9. Senectuti iuuenta ita cumulatum et circumspectum honorem reddebat; tamquam maiores natuadulescentium communes patres essent. quocirca iu- uenes senatus die utique aliquem ex patribus con- 10scriptis aut propinquum aut paternum amicum adcuriam deducebant^ adfixique ualuis expectabant,donec reducendi etiam officio fungerentur. qua quidem uokmtaria statione et corpora et animos ad pu~blica officia inpigre sustinenda roborabant; breuique15processurarum in kicem uirtutum suarum uerecundalaboris meditatione ipsi doctores erant. Inuitati ad cenam diligenter quaerebanf quinamei conuiuio essent interfuturi, ne seniorum aduentumdiscubitu praecurrerent/ sublataque mensa priores 20eos surgere et abire patiebantur. ex quibus apparetcenae quoque tempore quam parco et quam modestosermone his praesentibus soliti sint uti. 10. Maiores natu in conuiuiis ad tibias egregia nerp lauabatiir. 8. Conuiuium sollemne maiores instituerunt 25idque caristia appellauerunt, cui praeter cognatos et affines ^*nemo interponebatur, ut si quae querellae essent ortae, inter necessarias personas soiuerentur. 9. Senectuti iuuenta ita cumulatum et circumspectum honorem habuit, ut propinquum suum uel paternum amicum ad curiam deduceret et expectaret 30donec reduceret. —- Inuitati ad cenam diligenter quaerebant, quinam ei conuiuio essent interfuturi, ne seniorum aduentum praecurrerent: sublataque mensa priores eos "surgere patiebantur. 10. Maiores natu in conuiuiis ad tibias egregia supe7 iimenta P: iuuentas B |j circuminspectum B' 12 balbis B 14 ad ^ corr. ex a 16 processu rarum (morarum ft) B, em. Lipshis \\ luce h \\ uirtutium B ante rasuram 17 doctiores B, em. Aldus 18 qui*nam B 19 senioris — priores consurgere Bet rell. , emendaui ex P 62 LIB. II. superiorum opera carmine conprehensa pangebant;quo ad ea imitanda iuuentutem alacriorem redderent.quid hoc splendidiuS; quid etiam utilius certamine?pubertas canis suum decus reddebat, defuncta f uiri5 cursu aetas ingredientes actuosam uitam fauoris nutrimentis prosequebatur. quas AthenaS; quam scholani; quae alienigena studia huic domesticae disciplinae praetulerim? inde oriebantur Camilli^ Scipiones, Fabricii^ Marcelli; Fabii^ acsoe singula imperii10 nostri lumina simul percurrendo sim longior^ inde,inquam, caeli clarissima pars, diui fulserunt Caesares. II. 1. Adeo autem magna caritate patriae tenebantur, ut arcana consilia patrum conscriptorum mul15 tis saeculis nemo senator enuntiauerit. Q. FabiusMaximus tantummodo, et is ipse per inprudentiani;de tertio Punico b^llo indicendo quod secreto in curiaerat actum P. Crasso rus petens douium reuertentiin itinere narrauit^ memor eum triennio ante quae20 storem factmU; ignarusque nondum a censoribus inordinem senatorium adlectum, quo uno modo etiamiis; qui iam honores gesserant, aditus in curiam dabatur. sed quamuis honestus error Fabii esset, uehementer tamen a consulibus obiurgatus est. numquam25 enim taciturnitatem, optimum ac tutissimum administrandarum rerum uinculum; labefactari uolebant. Par. riorum opera cantabant, ut ad ea imitaiicla iuuentus incita-retur. 1. Arcana consilia senalu^ multis saeculis nullus senator30 enuntiabat. Q. Fabius Maximus , quod per imprudentiam detertio bello Punico dixerat P. Crasso, memor eum triennioante quaestorem factum ignarusque nondum eum in ordinem1 pandebant coni. Torrenius, cantabant P, canebant JSep.quae uera lectio uidetur 2 ea imitanda iuuentutem B in litura4 reddebant i5' [] uiri ^; uiriura h, uirili Torr., uitae Vahlenp. 591, nisi uox cum Kempfio induccnda est 17 secro B 20ignarusque Ph: ignarii B 21 allectum B 22 is B, bis h [] gesserat aditus incuria B 24 tamen h: tam***t B GAP. I. § 10. 11, S 1—3. 63ErgO; cum Asiae rex EumeneS; amantissimusnostrae urbis^ bellum a Perse aduersus populum Romanum conparari senatui nuntiasset; non ante sciri potuit quid aut ille locutus esset aut patres respondissent, quam captum Persen cognitum est. fidum5erat et altum rei publicae pectus curia silentique sa- lubritate munitum et uallatum undique y cuius limenintrantes abiecta priuata caritate pubiicam induebant. itaque non dicam unum, sed neminem audissecrederes quod tam multorum auribus fuerat com-lomissum. 2. Magistratus uero prisci quantopere suam populique Romani maiestatem retinentes se gesserintninc cognosci potest, quod inter cetera obtinendaegrauitatis indicia illud quoque magna cum perseue-i5rantia custodiebant; ne Graeeis umquam nisi latineresponsa darent. quin etiam ipsos linguae uolubilitatC; qua plurimum ualent; excussa per interpretemloqui cogebant, non in urbe tantum nostra^ sed etiamin Graecia et Asia^ quo scilicet Latinae uocis honos20per omnes gentes uenerabilior diffunderetur. necillis deerant studia doctrinae, sed nulla non in repallium togae subici debere arbitrabantur^ indignumesse existimantes inlecebris et suauitati litterarumimperii pondus et auctoritatem donari. 253. Quapropter non es damnandus rustici rigoriscrimine, C. Mari, quia gemina lauru coronatam se-nectutem tuam, Numidicis et Germanicis inlustremtropaeis , uictor deuictae gentis facundia politioremsenatorium adlectum , a consiilibus obiurgatus est. — Cum;wAsiae rex Eumenes bellum a Perse aduersus p. R. conparari'^'senatui nuntiasset, non ante scire potuit p. R. , quid actum in senatu fuisset, quam Perses uinceretur. 2. Retinendae gratia grauitatis antiqui nec Graecis unquam nisi latine respondebant, nec ipsos aliter quam per interpretes loquentis audie- 35bant. 3. Molon rhetor, qui studia Ciceronis acuit, primus in 4 quid aut B in ras. 17 etiam ipsos (ipsa dett.) linguae Bin ras. 24 suauitate B' 64 LIB. II. fieri noliiisti; credo, ne alienigena ingenii exercitatione patrii ritus serus transfuga existeres. quis ergohuic consuetudini; qua nunc Graecis actionibus aurescuriae exsurdantur^ ianuam patefecit? ut opinor,r» Molo rhetor^ qui studia M. Ciceronis acuit: eumnamque ante omnes exterarum gentium in senatusine interprete auditum constat. quem honorem noninmerito oepit; quoniam summam uim Romanae eloquentiae adiuuerat. conspicuae felicitatis Arpinas1" municipium, siue litterarum gloriosissimum contpmptorem siue abundantissimum fontem intueri uelis. 4. Maxima autem diligentia maiores hunc morem retinuerunt; ne quis se inter consulem et proximum lictorem^ quamuis officii causa ima progrede1 retur^ interponeret. filio dumtaxat et ei puero antepatrem consulem ambulandi ius erat. qui mos adeopertinaciter retentus est^ ut Q. Fabius Maximus quinquies consul, uir et iam pridem summae auctoritatiset tunc ultimae senectutis, a filio consule inuitatus-" ut inter se et lictorem procederet, ne hostium Samnitium turba^, ad quorum conloquium descendebant;elideretur, facere id noluerit. Idem a senatu legatus ad filium consulem Suessam missus^ postquam animaduertit eum ad officium-> suum extra moenia oppidi processissC; indignatus/^ /. senatu sine interprete auditus est. 4. Maiores hunc moremmaxime seruaJjant, ne qiiis inter consulem et lictorem se in-terponeret. itaque Q. Fabius Maximus uir consularis a filio cos. inuitatus, ut inter se et Hctorem procederet, ne hostili'^'<' Samnitium turba, ad quorum conloquium descenderat, elide-retur, facere noluit. — hlem ab senatu ad filium cos. legatusmissus Suessam Pometiam indignatus est, quod nemo se ex2 seruus transfuga existeret B, em. Lipsius 9 adimiarat ^ I' Arpinum C 10 municipium Perizomus: unicum B \\ com-porem B in ros. viaiore m. 3 17 Q. B in ras. 18 et iam b:etiam B 20 hostili P, quod uerum uidetur 21 descenderat P23 ab senatu P \\ Suessam Pometiam P 31 Idem Mai: cum V CAP. II, § 3-6. 65quod ex XI lictoribus nemo se equo descendere iussisset; plenus irae sedere perseuerauit. quod cumfilius sensisset ; proximo lictori ut sibi appareret imperauit. cuius uoci continuo Fabius obsecutus ^nonego', inquit 'fili; summum imperium tuum contempsi,5sed experiri uolui an scires consulem agere: necignoro quid patriae uenerationi debeatur; uerum publica instituta priuata pietate potiora iudico'. 5. Relatis Q- Fabi laudibus oiferunt se mirificaeconstantiae uiri^ qui legati a senatu Tarentum ad res10repetendas missi; cum grauissimas ibi iniurias acce-pissent; unus etiam urina respersus esset; in theatrum, ut est consuetudo GraeciaC; introducti; legationem quibus acceperant uerbis peregerunt. de iis^ quae passi erant, questi non sunt, ne quid ultra ac15mandatum esset loquerentur^ insitusque pectoribuseorum antiqui moris respectus dolore, qui ex contumelia grauissimus sentitur, conuelli non potuit. finemprofecto fruendarum opum, quibus ad inuidiam diuabundaueraS; Tarentina ciuitas, quaesisti. nam dum20horridae uirtutis in se ipsum conuexum stabilimentum nitore fortunae praesentis inflata fastidiose aestimaS; in praeualidum imperii nostri mucronem caecaet amens inruisti. 6. Sed ut a luxu perditis moribus ad seuerissima25maioiTim instituta transgrediar ^ antea senatus adsilictoribus equo descendere iussisset : quod cum filius sensis- Par.set, proxirao lictori ut sibi appareret imperauit: cuius uoci continuo Fabius obsecutus "^non ego,' inquit ^fili, suramumimperium tuum contempsi , sed experiri uolui , an scires con- 30sulem agere'. 5. Legati a senatu Tarentura raissi cum grauissimas iniurias non sine contumelia accepissent, introducli in senatum de his quae passi erant questi non sunt, ne quid ultra ac raandatura esset eloquerentur. 6. Antea senatus adsiduara 1 quod b: quoq* B |I XI in B punctatuniy XII dett. nonnulli 2 quod cum — imperauit P et B mg. : om. B 6 coiTs (sic) B11 petendas B 14 his Bc, 16 eloquerentur Ph H insitusque codd. Pighii: intusq, B, intimusq. b 19 ad inuidiam usque h 21 conuexum B : connexum m et dett. pauci VAL. MAX. , 5 66 LIB. II. duam stationem eo loci peragebat, qui hodieque se-naculum appellatur. nec expectabat ut edicto contraheretur, sed inde citatus protinus in curiam ueniebat^ambiguae laudis ciuem existimans, qui debitis rei5 publicae officiis non sua sponte sed iussus fungeretur, quia quidquid imperio cogitur exigenti magisquam praestanti acceptum refertur. 7. Illud quoque memoria repetendum est, quodtribunis pl. intrare curiam non licebat, ^nte ual10 uas autem positis subselliis decreta patrum attentissima cura examinabant, ut, si qua ex eis improbassent, rata esse non sinerent. itaque ueteribus senatus consultis T littera subscribi solebat^ eaque notasigniticabatur illa tribunos quoque censuisse. qui15 quamuis pro commodis plebis excubabant inque imperiis conpescendis occupati erant; instrui tamenea;argenteis uasis et anulis aureis publice praebitis patiebantur, quod talium rerum usu auctoritas magistratuum esset ornatior. 20 8. Quorum quemadmodum maiestas amplificabatur, ita abstinentia artissime constringebatur. immolatarum enim ab iis hostiarum exta ad quaestoresaerarii delata uenibant; sacriiiciisque populi EomaniPar. stationem eo loci peragebat, qui hodieque senaculum adpella25 tur: nec expectabat ut edicto contraheretur, sed inde citatusprotinus in curiam ueniebat, ambiguae laudis ciuem existumans,qui debitis rei p. officiis iussus fungeretur. 7. Tribunis pl.intrare curiam non licebat, sed ante ualuas positis subselliisdecreta patrum examinabant. itaque ueteribus senatus con30 sultis C liltera subscribi solebat, eaque nota significabatur illatribunos quoque censuisse. 8. Immolatarum a magistratibushostiarum exta ad quaestores aerarios delata uenibant. itaque1 peragebant B 5 fungeretur B in ras. 6 quicquid B10 subseliis B' 12 ueteribus sc. c. littera (sc. c. in ras.) B16 capescendis B, sed cap in ras. 18 quod Bx quo dett. pauciet g 20 mag-estas B' 22 his B? 23 aerarios P \\ uenibantnos: ueniebant B, uaeniebant Lipsius; cf. 2, 4, 2 30 C] immo T 32 ueniebant V CAP. II, § 6-9. 67cum deorum immortalium cultus tum etiam homiTcmm continentia inerat, imperatoribus nostris quamsanctas manus habere deberent apud ista altaria discentibus: continentiaeque tantum tribuebatur, utmultorum aes alienum , quia prouincias sincere ad-5ministrauerant , a senatu persohitum sit. nam quorum opera publicam auctoritatem splendorem suumprocul obtinuisse uiderant; eorum dignitatem domiconlabi indignum sibique deforme esse arbitrabantur. lo9. Equestris uero ordinis iuuentus omnibus annisbis urbem spectaculo sui sub magnis auctoribus ce- lebrabat. Lupercalium enim mos a Romulo et Remoinchoatus est tunc, cum laetitia exultantes, quod iis auus Numitor, rex Albanorum, eo loco, ubi educatii5erant, urbem condere permiserat sub monte Palatino, [hortatu Faustuli educatoris sui] quem Euander Arcas consecrauerat; facto sacrificio caesisquecapris epularum hilaritate ac uino largiore prouecti,diuisa pastorali turba, cincti obuios pellibus immo-20latarum hostiarum iocantes petiuerunt. cuius hilaritatis memoria annuo circuitu feriarum repetitur. trabeatos uero equites idibus luliis Q. Fabius transuehi instituit. idem censor cum P. Decio seditionisfiniendae gratia^ quam comitia in humillimi cuiusque25abstinentia artissime constringebantur. — Multorum aes alie- Par.num, quia prouincias sincere administrauerant, a senatu persolutum est. 9. Equestris ordinis iuuentus bis urbem spectaculo sui celebrabant, die Lupercalium et equitum probatione. —Fabius censor cum Decio scditionis finiendae gratia , quam3ocomitia accendebant in humillimi cuiusque potestatem redacta, 7 publica auctoritate B' 12 celebrabat] die Lupercaliumet equitum probatione add. iu mg. B ex P 17 hortatu —sui incl. Torr. 18 Arcas /. Fr. Gro7iouius: argis B 20 obuios CFm{sed C o*ui*s) : ouinis B in ras'. m. 3, post iocantes edd. priores, sed probabilius coni. Torr. obuios cincti; c/*. Nepot. 21 iocantes gestierunt B in ras. 3 m. 23 iulj (sic) B \\ transuegi B' 25 quam P: quia B 26 immo constringebatur 29 an celebrabat? • 5* 68 LIB. II. potestatem redacta accenderant ; omnem forensemturbam in quattuor tantummodo tribus descripsiteasque urbanas appellauit. quo tam salubri facto uiralioquin bellicis operibus excellens Maximus cogno5 minatus est. III. Laudanda etiam populi uerecundia est, quiinpigre se laboribus et periculis militiae ofFerendodabat operam ne imperatoribus capite censos sacra-mento rogare esset necesse^ quorum nimia inopia su10 specta erat; ideoque his publica arma non committebant. 1. Sed hanc diutina usurpatione firmatamconsuetudinem C. Marius capite censum legendo militem abrupit; ciuis alioqui magnificus, sed nouitatissuae conscientia uetustati non sane propitius, me15 morque, si militaris ignauia humilitatem spernereperseueraret; se a maligno uirtutum interprete uelutcapite censum imperatorem conpellari posse. itaquefastidiosum dilectus genus in exercitibus Romanisoblitterandum duxit, ne talis notae contagio ad ip20 sius quoque gloriae subgillationem penetraret. 2. Armorum tractandorum meditatio a P. Rutilioconsulc; Cn. Malli collega; militibus est tradita. isenim nullius ante se imperatoris exemplum secutusex ludo C. Aureli Scauri doctoribus gladiatorum ar25 cessitis uitandi atque inferendi ictus subtiliorem ra-tionem legionibus ingenerauit^ uirtutemque arti etrursus artem uirtuti miscuit, ut illa impetu huiusfortior^ haec illius scientia cautior fieret. Par. forensem turbam in quattuor tribus descrjpsit easque urbanas30 appellauit: quo tam salubri facto Maximus cognominatus est.2. Armorum tractandorum meditatio a P. Rutilio cos. Cn.Manli conlega militibus est tradita. is enim ex ludo C. AureliScauri doctoribus gladiatorum arcessitis uitandi atque infe4 alioquiin B 8 opera ne inperatoribus B 11 formatamB' 16 perseuerarent B' 18 delectus b 19 duxi B 20 suggill. b 22 manlio Pb 26 leg-ibus BP, em. Pighius e suis libris27 immiscuit Pighius e suis 32 manlio V CAP. 11, 9. Ilf, 1—3. Illl, 1. 2. 693. Velitum usus eo bello primum repertus est,quo Capuam Fuluius Flaccus imperator obsedit. namcum equitatui Campanorum crebris excursionibusequites nostri, quia numero pauciores erant^ resistere non possent, Q. Nauius centurio e peditibus5lectos expediti corporis breuibus et incuruis septenisarmatos hastis, paruo tegumine munitos, ueloci saltuiungere se equitantibus et rursus celeri motu dilabiinstituit, quo facilius equestri proelio subiecti pedites uiros pariter atque equos hostium telis incesse-lorent. eaque nouitas pugnae unicum Campanae perfidiae debilitauit auxilium, ideoque auctori eius Nauiohonos a duce est habitus. IIII. 1. Proximus a militaribus institutis ad ur-bana castra, id est theatra, gradus faciendus est,15quoniam haec quoque saepe numero animosas aciesinstruxerunt, excogitataque cultus deorum et hominum delectationis causa non sine aliquo pacis ruboreuohiptatem et religionem ciuili sanguine scaenicorumportentorum gratia macularunt. - 202. Quae inchoata quidem sunt a Messalla et Cassio censoribus , ceterum auctore P. Scipione Nasicaomnem apparatum operis eorum subiectum hastaeuenire placuit. atque etiam senatus consulto cautumrendi ictus rationem legionibus instituit. 3. Velitum usus eo25bello primum reperlus est, quo Capuam Fuluius Flaccus ob-^^sedit. nam cum equitatui Campano crebris excursionibus re;sistere nostri non possent, Q. Nauius centurio ex peditibuslectos expediti corporis, breuibus et incuruis septenis armatos3ohastis, paruo tegumine munitos, ueloci saltu iungere se equilantibus et rursus delabi celeriter edocuit. 2. Theatrum in-choatum a Messalla et Gassio censoribus auctore P. Nasica subhasta ueniit, ne spectaculis populus effeminaretur. —Senatus1 uellitium B' 3 campano P Ij excursationibus B 6 se-ptenos B' 7 tegimine BP corr. ex tegumine 8 delabi P^12 naeuio ^ 13 a duce Lipsius: adhuc B 14 a addidi, cf. 3,2, 4. 5, 10, E 2 21 messala B 25 iactus Fjjlegibus V 31 tegimine V corr. 33 mesgalaV corr. 70 LIB. 11. est ne qiiis in urbe propiusue passus mille subselliaposuisse sedensue ludos spectare uellet, ut scilicetremissioni animorum standi uirilitas propria Romanae gentis iuncta esset. 5 3. Per quingentos autem et quinquaginta et octoannos senatus populo mixtus spectaculo ludorum interfuit. sed hunc morem Atilius Serranus et L. Scribonius aediles ludos Matri deum facientes, posterioris Africani sententiam secuti, discretis senatus et10 populi locis soluerunt, eaque res auertit uulgi animum et fauorem Scipionis magnopere qiiassauit. 4. Nunc causam instituendorum ludomm ab origine sua repetam. C. Sulpicio Petico C. Licinio Stolone consulibus intoleranda uis ortae pestilentiae ci15 uitatem nostram a bellicis operibus reuocatam domestici atque intestini mali cura adflixerat, iamque plusin exquisito et nouo cultu religionis quam in ullo humano consilio positum opis uidebatur. itaque placandi caelestis numinis gratia conpositis carminibus20 uacuas aures praebuit ad id tempus circensi spectaculo contenta^ quod primus Romuhis raptis uirginibus Sabinis Consualium. nomine celebrauit. uerum,ut est mos hominum paruula initia pertinaci studioprosequendi; uenerabilibus erga deos uerbis iuuentus25 rudi atque inconposito motu corporum iocabunda gePar. consulto cautuiii fuil, ne quis in url)e propiusue milie passus6ul)sellia poneret sedensue ludos spectaret , ut scilicet reniis-sioni animorum standi uirilitas coniungeretur. 3. Per dlviiiannos senatus populo mixtus spectauit, sed hunc morem Ati30 lius Serranus et L. Scribonius aediles ludos Matri deum fa-cientes, posterioris Africani sentenliam secuti, discretis senatus et populi locis soluerunt. 4. Ludorura prima origo C.Sulpicio Petico L. Licinio Stolone coss. instituta est, cum1 passos B 3 animorum iuncta h 4 iuncta scripsi: notaB, cf. P 5 et bis in B erasum 7 serranus B quoque, non, ut aitColerus, sarranus 13 C. B in ras. \\ betico* [ licinio B, betico|1. lic. b 15 bellicis F: bellicosis B 26 propius (^^ 28 dlviiii V corr. 33 cos. V CAP. IIIl, S 2—5. 71stus adiecit; eaque res ludium ex Etruria arcessendicausam dedit. cuius decora pernicitas uetusto exmore Curetum Lydorumque, a qiiibus Tusci originem traxerunt , nouitate grata Komanorum oculospermulsit, et quia ludius apud eos histrio appellaba-5tur^ scaenico nomen histrionis inditum est. paulatimdeinde ludicra ars ad saturarum modos perrepsit; aquibus primus omnium poeta Liuius ad fabularumargumenta spectantium animos transtulit, isque sui operis actor, cum saepius a populo reuocatus uocem10obtudisset; adhibito pueri ac tibicinis concentu gesticulationem tacitus peregit. atellani autem ab Oscisacciti sunt. quod genus delectationis Italica seueritate temperatum ideoque uacuum nota est: nam ne-que tribu mouetur nec a militaribus stipendiis re- 15pellitur. 5. Et quia ceteri ludi ipsis appellationibus undetrahantur apparet, non absurdum uidetur saecularibus initium suum, cuius generis minus trita notitia est, reddere. Cum ingenti pestilentia urbs agrique20uastarentur, Valesius, uir locuples rusticae uitaC; duobus filiis et filia ad desperationem usque medicorum laborantibus , aquam calidam iis a loco petens,genibus nixus lares familiares ut puerorum periculum in ipsius caput transferrent orauit. orta deinde25uox est, habiturum eum filios saluos, si continuoflumine Tiberi deuectos Tarentum portasset ibiquegraui pestilenlia ciuitas laboraret. 5. Saecularium ludorumPar,initium lale est. cum pestilentia urbs agrique uastarentur, Valesius uir locuples rusticae uitae, cluobus filiis et filia labo- 30rantibus, aquam eis calidam a foco petens, genibus nixus ut puerorum periculum in ipsius caput transferretur orauit. orta deinde uox est habiturum eum saluos fiiios, si continuo Tiberi 1 aicersendi B 2 pertinaeitas B 3 cumretum B' 5 hi- ster Pighius ex Liu. 7, 2, 6 6 schenico nomen strionis B 11 tibicines B' 22 filiam B 23 is B, eis Pb 26 eum filios sal- uosP et in mg. B : eos saluos B 27 portassent B' 33 filios saluos B 72 LIB. II. ex Ditis patris et Proserpinae ara petita aqua re-creasset. eo praedicto magnopere confusus , quodetlonga et periculosa nauigatio imperabatur , spe tamen dubia praesentem metum uincente, puerosad5 ripam Tiberis protinus detulit — habitabat eniminuilla sua propter uicum Sabinae regionis Eretum—ac luntre Ostiam petens nocte concubia ad Martiumcampum appulit; sitientibusque aegris succurrere cu-piens, igne in nauigio non suppetente ex guberna10 tore cognoscit haud procul apparere fumum, et abeo iussus egredi Tarentum — id nomen ei loco est—cupide adrepto calice aquam flumine haustameo,unde fumus erat obortus, iam laetior pertulit, diuinitus dati remedii quasi uestigia quaedam in propin15 quo nactum se existimans, inque solo magis fumantequam ullas igijis habente reliquias, dum tenaciusomen adprehendit, contractis leuibus et quae forsobtulerat nutrimentis pertinaci spiritu flammam euocauit, calefactamque aquam pueris bibendam dedit.20 qua potata salutari quiete sopiti, diutina ui morbirepente sunt liberati patrique indicauerunt uidissese in somnis a nescio quo deorum spongea corporasua pertergeri et praecipi ut ad Ditis patris et Proserpinae aram, a qua potio ipsis fuerat adlata, furuae25 hostiae immolarentur lectisterniaque ac ludi nocturniPar. flumine deuectos Tarentum portasset ibique ex Ditis patrisetProserpinae ara petila aqua eos recreasset. quo praedictopueros ad ripam Tiberis detulit, luntre Ostiam petens: et si-tienlibus aegris succurrere cupiens ex gubernatore cognouit30 baut procul apparere fumum in loco , qui Tarentus uocabatur.itaque caiefactam ibi aquam pueris dedit, qua pota salutariquiete sopiti, morte liberati sunt patrique indicauere praeceptum sibi in somnis , ut ad Ditis patris et Proserpinae arara,6 sua suspectum Colero, an ex sita? |] fretum B, em. Pighiuse cod. Alrebaiensi 7 lintre b 12 adrepta B 14 dari B18euomuit B, em. Torr. (elicuit Foertsch) 20 pota Pb 23et{post patris) om. B' 24 erat adlata P 25 sellisternia PH acom. B, lectisternia atque ludi Kellerbauer 28 lyntre V CAP. IIII, § 5.6. 73fierent. is, quod eo loci nullam aram uiderat, desiderari credens ut a se constitueretur, aram empturusin urbem perrexit, relictis qui fundamentorum con- stituendorum gratia terram ad solidum foderent. hi domini imperium exsequentes , cum ad XX pedum5altitudinem humo egesta peruenissent, animaduerterunt aram Diti patri Proserpinaeque inscriptam. hocpostquam Valesius nuntiante seruo accepit, omissoemendae arae proposito hostias nigras, quae antiquitus furuae dicebantur, Tarenti-immolauit^ ludosqueloet lectisternia continuis tribus noctibus, quia totidemfilii periculo liberati erant^ fecit. cuius exemplumValerius Publicola, qui primus consul fuit, studio succurrendi ciuibus secutus apud eandem aram publice nuncupatis uotis caesisque atris bubus , Ditii5maribus; feminis Proserpinae^ lectisternioque ac ludis trinoctio factis aram terra, ut ante fuerat; obruit. 6. Religionem ludorum crescentibus opibus secutalautitia est. eius instinctu Q. Catukxs Campanamimitatus luxuriam primus spectantium consessum20uelorum umbraculis texit. Cn. Pompeius ante omnesaquae per semitas decursu aestiuum minuit feruorem. Claudius Pulcher scaenam uarietate colorumadumbrauit, uacuis ante pictura tabulis extentam.quam totam argento C. Antonius, auro PetreiuS;25a qua potio ipsis erat adlata, purae hostiae immolarentur, sel- par.listernia ac ludi nocturni fierent. itaque cum urbem arae gralia emendae Valesius petisset, fodientibus seruis eius terram fundamentorum constituendorum causa , reperta est ara Diti Proserpinaeque inscripta, ad quam Valesius ludos et sellister- 30nia tribus noclibus, quia totidem filii periculo liberati erant, fecit. cuius exemplum Valerius Poplicola, Bruti coUega, stu- dio succurrendi ciuibus secutus apud eandem aram sacrum5 ad X coni. Lipsius 17 terra* B 18 secuta B in ras. 19 laetitia (sedlsieiiin ras.) B 21 ons aquae jff in litura 23 Claudius] cl. B, C. Claudius coni. Kempf 24 picturam B I| extentis B, sed is in ras. 25 preteius B 31 filii om. V 32 collegae studium V 74 LIB. II. ebore Q. Catulus praetexuit: uersatijem feceruntLuculli; argentatis choragiis P. Lentulus Spintheradornauit. translatum ^ antea poenicis indutum tunicis; M. Scaurus exquisito genere uestis cultum in5 duxit. 7. nam gladiatorium munus primum Eomaedatum est in foro boario App. Claudio Q. Fuluioconsulibus. dederunt Marcus et Decimus filii BrutiPerae funebri memoria patris cineres honorando.athletarum certamen a M. Scauri tractum est muni10- ficentia. , / V. 1. Statuam auratam nec in urbe nec in ulla^' parte Italiae quisquam prius aspexit quam a M\ Acilio Glabrione equestris patri poneretur in aede Pietatis. eam autem aedem P. Cornelio Lentulo M.15 Baebio Tamphilo consuUbus ipse dedicauerat, compos uoti factus rege Antiocho apud Thermopylassuperato. 2. lus ciuile per multa saecula inter sacra caerimoniasque deorum inmortalium abditum solisque20 ^ontificibus notum Cn. Flauius ; libertino patre genitus et scriba; cum ingenti nobilitatis indignationePar. fecit, 7. Gladiatorium munus primum Romae datum est inforo hoario Ap. Claudio Q. Fuluio coss. dederunt Marcus etDecimus filii Bruli Perae, funebri memoria patris cineres ho25 norando. athletarum cerlamen a M. Scauri munificentia tra-ctum est. 1. Staluam inauratam nec in urbe nec in ulla parte Italiaequisquam prius uidit, quam a Manio Acilio Glabrione equestris patri poneretur in aede Pietatis, quam aedem ipse dedi30 cauerat. 2. Cn. Flauius scriba, qui fastos uulgauit, cum ad1 Q. i? in ras. 2 Luculli Sigonius: lucuni B 3 translatum] u. uarias de hoc u. eruditorum sentenlias in ed. Torr. \\ poeniceis cod. Atrebat. 6 est BP: om. dett. ei s 7 dederunt —funebri B in litura 11 inauratam Pb, at u. Liu. 40, 34, 5 12M\] m. B 13 in aede pietatis B in litura 15 pamphilo B; cf.1, 1., 12 21 cum ingenti — curulis Stangerus post qui (p. 75, 2jiransponenda censet 23 Ap.] a. p. V 24 Perae om. Mai \\ funeri V' 28 primusFllManlior 30 fastus /^ (?) . CAP. Iin, § 6—T.n, § 2—4. 75 factus aedilis curulis , uulgauit ac fastos paene toto foro exposuit. qui cum ad uisendum aegrum collegam suum uenisset neque a nobilibus , quorum frequentia cubiculum erat completum^ sedendi loco reciperetur; sellam curulem adferri iussit et in ea 5 honoris pariter atque contemptus sui uindex consedit. 3. Veneficii quaestio, et moribus et legibus Romanis ignota, conplurium matronarum patefacto scelere orta est. quae cum uiros suos clandestinis lo insidiis ueneno perimer^nt, unius ancillae indicio protractae, pars capitali iudicio damnatae centum et septuaginta numerum expleuerunt. 4. Tibicinum quoque coUegiuiu solet in foro imlgi oculos in se conuerterC; cum inter publicas pri- i5 uatasque serias actiones personis tecto capite uariaque ueste uelatum concentus edit. inde tracta licentia. quondam uetiti in aede louis, quod prisco morefactitauerant, uesci, Tibur irati se contulerunt. .quorum ministerio senatus deserta sacra non aequo 20 animo ferens per legatos a Tiburtibus petiit ut eos gratia sua Romanis templis restituerent. quos illi in proposito perseuerantes interposita festae epulationis simulatione mero somnoque sopitos plaustris in uisendura aegrum collegam suum iienisset neque a nobilibus, 25 quoium frequentia cubiculum erat completum, reciperetur, "^'sellam curulem iussit adferri et in ea consedit. 4. Tibicinum collegium solel in foro inter publicas priuatasque serias actiones, personis capite tecto, concentus edere hac de causa. uetiti in aede louis, quod prisco more factitauerant, uesci Tibur 30irati se contulerunt: quorum ministerio senalus deserta sacra non aequo animo ferens a Tiburtibus petit, ut eos Romanis templis restituerent: quos illi interposita festae epulationis simulatione mero somnoque sopitos plaustris in urbem deue1 immo totos 3 ueniret B^ em. e P et Nep. 12 capitali* B\\ damnata b 16 serias Pb: ferias B 17 uelatu {iiini^as.) B: uelatis dett. [j concentus edidit B corr. e concentu** dedit 21 per legatos a B partim i?i ras. \\ petit B 76 LiB. n. urbem deuehendos curauerunt. quibus et honos pristinus restitutus et huiusce lusus ius est datum. personarum usus pudorem circumuentae temulentiaecausam habet. 5 5. Fuit etiam illa simplicitas antiquorum in cibocapiendo humanitatis simul et continentiae certissima index. nam maximis uiris prandere et cenarein propatulo uerecundiae non erat. nec sane ullasepulas habebant; quas populi oculis subicere erube10 scerent. erant adeo continentiae adtenti; ut frequentior apud eos pultis usus quam panis esset, ideoquein sacrificiis mola quae uocatur ex farre et sale constat. exta farre sparguntur et pullis; quibus auspiciapetuntur, puls obicitur. primitus enim ex libamentis15 uictus sui deos eo efficacius quo simplicius placabant. 6. Et ceteros quidem ad benefaciendum uenera-bantur, Febrem autem ad minus nocendum templiscolebant, quorum adhuc unum in Palatio , alterumin20 area Marianorum monumentorum^ tertium in summaparte uici longi extat^ in eaque remedia, quae corporibus aegrorum adnexa fuerant, deferebantur. haecad humanae mentis aestus leniendos cum aliqua ususratione excogitata. ceterum salubritatem suamin25 dustriae certissimo ac fidelissimo munimento tuebantur; bonaeque ualitudinis eorum quasi quaedam mater erat frugalitaS; inimica luxuriosis epuHs et alienanimiae uini abundantiae et ab inmoderato uenerisusu auersa. 30 VI. 1. Idem sensit proxima maiorum nostrorumgrauitati Spartana ciuitas, quae seuerissimis LycurgiPar. xeruut. quibus et pristinus honor reslitutus et huiusce lususius est (latum. personarum usus pudorem circumUentae te1 urbe B || pristinus B in ras. 10 continenter — frequenter B 12 uocabatur B, em. Gwjetits el Lips. 14 ex] et ^17benefieiendum B' 25 monumento B , em. Pighius 27 fragili-tas B' 32 lusus ius V in ras. 33 datus V CAP. V, $ 4-6. VI, § 1—3. 77 legibus obtemperans aliquamdiu ciuium suorum oculos a contemplanda Asia retraxit; ne inlecebris eius capti ad delicatius uitae genus prolaberentur. au- dierant enim inde lautitiam et inmodicos sumptus et omnia non necessariae uoluptatis genera fluxissO; 5 primosque lonas unguenti coronarumque in conuiuio dandarum et secundae mensae ponendae consuetudinem haud parua luxuriae inritamenta repperisse. ac minime mirum est quod homines labore ac patientia gaudentes tenacissimos patriae neruos externarum10deliciarum contagione solui et hebetari noluerunt; cum aliquanto faciliorem uirtutis ad luxuriam quamuxuriae ad uirtutem transitum uiderent. quod eos non frustra timuisse dux ipsomm Pausanias patefecit; qui maximis operibus editis, ut primum se Asiae15moribus permisit, fortitudinem suam effeminato eius cultu mollire non erubuit. 2. Eiusdem ciuitatis exercitus non ante ad dimicandum descendere solebant quam tibiae concentu et anapaesti pedis modulo cohortationis calorem animo20traxissent; uegeto et crebro ictus sono strenue hosteminuadere admoniti. idem ad dissimulandum et occultandum uulnerum suorum cruorem punicis in proelio tunicis utebantur, non, ne ipsis aspectus eorumterrorem, sed ne hostibus fiduciae aliquid adferret. 253. Egregios uirtutis bellicae spiritus Lacedaemoniorum prudentissimi pacis moribus Athenienses subsecuntur. apud quos inertia e latebris suis languore marcens in forum perinde ac delictum aliquod protrahitur, fitque ut non facinorosae, ita erubescendae30rea culpae. mulenliae causam habet. 2. Lacedaemonii ad dissimulandum uulnerum suorum cruorem puniceis in proelio tunicis uteban- Par.4 laetitiain B \\ sumptos B' 10 neruos add. in mg. B m. 2 12 luxoriam quam luxoriae B', et sic fere semper luxoria B pr. m. 19 solebat B 20 pedes B' 23 puniceis Pb 24 earum B27 prudentissimis b (nofi B), sed extrema s manu 3. punctata [j subsequuntur b 30 non add. Periz. » 32 habent V 78 LIB. II. 4. Eiusdem urbis et sanctissimum consiliumAreios pagus quid quisque Atheniensium ageret autquonam quaestu sustentaretur diligentissime inqui-rere solebat, ut homines honestatem, uitae rationem5 memores reddendam esse, sequerentur. 5. Eadem bonos ciues corona decorandi primaconsuetudinem introduxit, duobus oleae conexis ra-mulis clarum Periclis cingendo caput, probabile institutuni; siue rem siue personam intueri uelis. nam10 et uirtutis uberrimum alimentum est honos et Pericles dignus a quo talis muneris dandi potestas potissimum initium caperet. 6. Age, quid illud institutum Athenaruni; quammemorabile, quod conuictus a patrono libertus in15 gratus iure libertatis exuitur. ' supersedeo te ' inquit^habere ciuem, tanti muneris impium aestimatoreni;^ec adduci possum ut credam urbi utilem quemdoly mui scelestum cerno. gj^^jjfjj^j^j:^ ^«^9 s<^^^^"Sf q^i^-^ niam liber esse nescisti'. 20 7. Inde Massilienses quoque ad hoc tempus usur-pant disciplinae grauitatem, prisci moris obseruantia^caritate populi Romani praecipue conspicui. qui tresin eodem manumissiones rescindere permittunt, siter ab eo deceptum dominum cognouerunt. quarto25 errori subueniendum non putant, quia sua iam culpainiuriam accepit, qui ei se totiens obiecit. Eadem ciuitas seueritatis custos acerrima est;Par. tur. 5. Corona boiium ciuem decorandi consuetudinem Athe30 nieuses induxerunt, duobus oleae conexis ramulis. 6. Apudeosdem Athenienses conuictus a patrono libertus ingratus iurelibertalis exuitur. 7. Massilienses tres in eodem manumissiones rescindere permittunt, si ter ab eo deceptum dominumcognouerunt. quarto errori subueniendum non putant. —lidem1 et B : est b, fort, uel |1 concilium arrio pagus b 6 primoB, em. Fr. Haase; an primum? 9 siue rem b: si rem B11munera b jj potestatis B, sed tis in ras. 14 ingratus (tns inras.) B 17 clomuis scelestem B' 21 moris B corr. e morib24 eo P: eodem jS CAP. VI, § 4-7. 79niilliim aditum in scaenam mimis dando, quorum ar- gumenta maiore ex parte stuprorum continent actus, ne talia spectandi consuetudo etiam imitandi licentiam sumat. omnibus autem, qui per aliquam religionis simulationem alimenta inertiae quaerunt, clausasoportas habet, mendacem et fucosam superstitionemsubmouendam esse existimans. ceterum a conditaurbe gladius est ibi, quo noxii iugulantur^ rubiginequidem exesus et uix sufficiens ministerio; sed indexin minimis quoque rebus omnia antiquae consuetu-lodinis monumenta seruantium. Duae etiam ante portas eorum arcae iacent, altera qua liberorum, altera qua seruorum corpora adsepulturae locum plaustro deuehuntur sine lamentatione, sine phmctu. luctus funeris die domestico sa- i5crificio adhibitoque necessariorum conuiuio finitur. etenim quid attinet aut humano dolori indulgeri autdiuino numini inuidiam fieri^ quod inmortaiitatemsuam nobiscum partiri nokierit? Venenum cicuta temperatum in ea ciuitate publice20custoditur, quod datur ei, qui causas sescentis —id enim senatus eius nomen est — exhibuit, propterquas mors sit illi expetenda, cognitione uirili beninullum aditum in scenam mimis dant, quod argumenta eorum Par.maiore exparte stuprosds conlinent actus. — ApudMassilienses 25a condita urbe gladius est, quo noxii iugulantur, robigine iam exesus, sed index in minimis quoque rebus omnia anti- quae consuetudinis monunienta seruantium. — Apud eosdemduae ante portas arcae iacent, una qua seruorum ad sepulturae locum corpora plaustro deuehuntur, altera qua liberorum 30sine planctu, adhibito necessariorum conuiuio. — Apud eosdem e cicuta temperatum pubhce custoditur uenenum, quod datur ei, qui causas sescentis — id enim senatus nomen est —ex1 schenam imis B, scena mimis h 6 habet Stanger : habet et B 7 subraodendam B 8 rubigine* B 11 monumenta P: momenta E \\ seruanlium BP (sed tium B in ras.): seruandi m, seruanda plerique 15 dies B, em. Fighius 16 adhibito necessa- * riorum B in ras. e P, aditoque nec. dett. 17 etenim quid attin»t aut B in Ulura 20 e cicuta P 21 sescentis P el mg. B : scentis B 80 LIB. II. uolentia temperata^ quae neque egredi uita temerepatitur et sapienter excedere cupienti celerem fatiuiam praebet, ut uel aduersa uel prospera nimis usisfortuna — utraque enim finiendi spiritus, illa, ne per5 seueret, haec^ ne destituat, rationem praebuerit —conprobato exitu terminetur. 8. Quam consuetudinem Massiliensium non inGallia ortam, sed ex Graecia translatam inde existimO; quod illam etiam in insula Cea seruari animad10 uerti, quo tempore Asiam cum Sex. Pompeio petenslulidem oppidum intraui. forte enim euenit ut tuncsummae dignitatis ibi femina, sed ultimae iam se-nectutis, reddita ratione ciuibus cur excedere uitadeberet; ueneno consumere se destinarit mortem15 que suam Pompei praesentia clariorem fieri magniaestimarit. nec preces eius uir ille^ ut omnibusuirtutibus ita humanitatis quoque laudibus instructissimus, aspernari sustinuit. uenit itaque ad eamfacundissimoque sermonC; qui ore eius quasi e beato20 quodam eloquentiae fonte emanabat, ab inceptoconsilio diu nequicquam reuocare conatus; ad ultimum propositum exequi passus est. quae nonagesimum annum transgressa cum summa et animi etcorporis sinceritate lectulo, quantum dinoscere erat,25 cotidiana consuetudine cultius strato recubans et innixa cubito '"tibi quidem'^ inquit ^ Sex, Pompei, diimagis quos relinquo quam quos peto gratias referant,quod nec hortator uitae meae nec mortis spectatoresse fastidisti. ceterum ipsa hilarem fortunae uultum30 semper experta; ne auiditate lucis tristem intueri co-gar, l^eliquias spiritus mei prospero fine, duas filiaset VII nepotum gregem superstitem relictura; permuto'. cohortata deinde ad concordiam suos, distri3 usis B : usi h, usus Periz. 8 aestimo B 9 Cea] ce B11 iulide B, iulida dett. vmlti [] intrauit B' 14 destinaret dett.16 aestimaret B' 17 laude instructissimus B, sed e instruc inras. 20 emanabat nos: manabat B, cf. 1, 6, E. 3 21 ne-qui*quam B 25 cotidiani B' 26 ponpei B 32 vii Pighius esuis codd.: uno B, in qua scriptura poiius numerus viii uel vmiuidetur latere CAP. VI, S 7—11. 81 buto eis patrimonio et cultu suo sacrisque domesticis maiori filiae traditis poculum, in quo uenenum temperatum erat, constanti dextera arripuit. tum defusis Mercurio delibamentis et inuocato numine eiuS; ut se placido itinere in meliorem sedis infernae dedu- 5 ceret partem, cupido haustu mortiferam traxit potionem, ac sermone significans quasnam subinde partes corporis sui rigor occuparet, cum iam uisceribus eum et cordi imminere esset elocuta, filiarum manusad supremum opprimendorum oculorum officium ad- louocauit. nostros autem^ tametsi nouo spectaculo obstupefacti erant, suffusos tamen lacrimis dimisit. 9. Sed ut ad Massiliensium ciuitatem, unde in * hoc.deuerticulum excessi, reuertar, intrare oppidumeorum nulli cum telo licet, praestoque est qui id cu- 15stodiae gratia acceptum exituro reddat , ut hospitia sua, quemadmodum aduenientibus humana sunt; ita ipsis quoque tuta sint. 10. Horum moenia egresso uetus ille mos Gallorum occurrit, quos memoria proditum est pecunias 20mutuas y quae iis apud inferos redderentur , dare solitos , quia persuasum habuerint animas hominum inmortales esse. dicerem stultos, nisi idem bracati sensissent; quod palliatus Pythagoras credidit. 11. Auara et feneratoria Gallorum philosophia, 25alacris et fortis Cimbrorum et Celtiberorum, qui in acie gaudio exultabant tamquam gloriose et feliciter uita excessuri, lamentabantur in morbo quasi turpiter et miserabiter perituri. Celtiberi etiam nefas esse hibuit, propter quas mors illi sit expetenda. 9. Eorundem />«r.intrare oppidum cum telo nulli permitlitur, *praestoque est, 30qui id custodiae gratia acceptum exituro reddat. 11. Celtiberi 10 litt. mum opprimendoru B in ras. 13 ad 07n. B' 14 di- uerticulum b 15 qui id B corr. e quid 19 egresso* {ex egressos?) B, egressis, egressus dett., fort. egresso mihi 20 quo E21 his ^ [1 data B, datos h, dare Fm, dare solitos Pighiiis e cod. Wincheliano 22 habuerunt alii [| aniraas B: animos dett. ef ^24 palleatus B' \\ phytagoras B VAL. MAX. 5 82 LIB. II. ducebant proelio superesse, cum is occidisset, procuius salute spiritum deuouerant. laudanda utrorumque populorum animi praestantia, quod et patriaeincolumitatem fortiter tueri et fidem amicitiae con5 stanter praestandam arbitrabantur. 12. Thraciae uero illa natio merito sibi sapientiae laudem uindicauerit , quae natales hominum fle-biliter, exequias cum hilaritate celebrans sine ullisdoctorum praeceptis uerum condicionis nostrae ha10 bitum peruidit. remoueatur itaque naturalis omniumanimalium dulcedo uitae, quae multa et facere etpati turpiter cogit, si iam ortu eius aliquanto feliciorac beatior finis reperietur. 13. Quocirca recte Lycii, cum iis luctus incidit,15 muliebrem uestem induunt, ut deformitate cultuscommoti maturius stultum proicere maerorem uelint.14. Verum quid ego fortissimos hoc in genereprudentiae uiros laudem? respiciantur Indorum feminae, quae, cum more patrio conplures eidem nuptae20 esse soleant, mortuo marito in certamen iudiciumqueueniunt quam ex iis maxime dilexerit. uictrix gaudio exultans deductaque a necessariis laetum praeferentibus uultum coniugis se flammis superiacit etcum eo tamquam felicissima crematur: superatae25 cum tristitia et maerore in uita remanent. protrahePar. nefas esse ducebant proelio superesse, cum is occidisset, procuius salute deuouerant spiritum. 12. Thraciae natio nataleshominum flebiliter, exsequias uero cum hilaritate celebrat.13. Lycii, cum eis incidit luctus, muhebrem uestem induunt, ut30 deformitate cultus commoti maturius maerorem proiciant.14. Indorum feminae mortuo marito, cum uni more patrioplures nuptae sint, in iudicium ueniunt, quam ex eis maximedilexerit. uiclrix gaudens coniugis se flammis superiacit.3 populorum glossa uidetur \\ praesentia B, em. in edd. ueti.6 Thraciae B in ras., fort. Thraecum 8 celebrat B, em. in edd.uett. 9 conditionis B 12 iam ortu Perizonius: ea mortuaB14 et 21 eis P, his B 19 idem B' 23 superiacet B' ut uidetur25 et maerore (et maero in ras.) Bj et om. dett. CAP. VI, § 11—17. VII. 83in m*edmm Cimbricam audaciam, adice Celtibericamfidem, iunge animosam Thraciae [potentiam] sapientiam, adnecte Lyciorum in luctibus abiciendis callidequaesitam rationem, Indico tamen rogo nihil eorumpraeferes , quem uxoria pietas in modum genialis5tori propinquae mortis secura conscendit. 15. Cui gloriae Punicarum feminarum, ut ex con-paratione turpius appareat, dedecus subnectam. Cirtae enim fanum est Veneris, in quod se matronaeconferebant, atque inde procedentes ad quaestumlodotem corporis iniuria contrahebant, honesta nimirum tam inhonesto uinculo coniugia iuncturae. 16. Nam Persarum admodum probabile institutum fuit, quod liberos suos non prius aspiciebantqiiam septimum annum inplessent; quo paruulorumi5amissionem aequiore animo sustinerent. 17. Ne Numidiae quidem reges uituperandi, quimore gentis suae nulli mortalium osculum ferebant.quidquid enim in excelso fastigio positum est, humiliet trita consuetudine, quo sit uenerabilius , uacuum20esse conuenit. ^^ VII. DE DISCIPLINA MILITARI. Venio nunc ad praecipuum decus et ad stabili15. In Africa Cirtae fanum est Veneris, in quod se matronaePar.conferebanl, atque inde procedentes ad quaestum dotem iniu- 25ria corporis contrahebant. 16. Persae liberos suos non priusaspiciebant quam septimum annum conplessent, quo paruolorum amissionem aequiore animo ferrent. 17. Numidae regesmore gentis suae nulli mortalium osculum ferebant , ut dignitas consentiret imperio. 302 potentiam glossam esse uidii Torr. 3 Ijciorum B in ras. 5 uxoria 5 codd. Torr. et m: uxoru (u in ras.) B, uxoris al. 7 cuius b 8 Cirtae P et in ras. B: siccae deii., apud cirtensesNep. 10 ad om. P ei in ras. B 11 dotem P: dotis B, cf.Nepoi.12 coniugii iunctura b 13 iam B corr. e nam 15 qua B s. l. 17 numidae P, haud scio an recte 19 quicquid B \\ posito B' 25 ad om. V 6* 84 LIB. 11. - mentum Romani imperii, salutari perseuerantia adhoc tempus sincerum et incolume seruatum, militarisdisciplinae tenacissimum uinculum, in cuius sinuactutela serenus tranquillusque beatae pacis status ad5 quiescit. 1. P. Cornelius Scipio, cui deleta Karthago auitum cognomen dedit, consul in Hispaniam missus,ut insolentissimos Numantinae urbis spiritus superiorum ducum culpa nutritos contunderet, eodem10 momento temporis , quo castra intrauit , edixit utomnia ex iis; quae uoluptatis causa conparata erant,auferrentur ac summouerentur. nam constat tummaximum inde institorum et lixarum numerum cumduobus miUbus scortorum abisse. hac turpi atque15 erubescenda sentina uacuefactus exercitus noster;qui paulo ante metu mortis deformi se foederis ictumaculauerat, erecta et recreata uirtute acrem illamet animosam Numantiam incendiis exustam ruinisque prostratam solo aequauit. itaque neglectae disci20 plinae militaris indicium Mancini miserabilis deditio;seruatae merces speciosissimus Scipionis triumphusextitit. 2. Eius sectam Metellus secutus , cum exercitumin Africa lugurthino bello nimia Spuri Albini indul25 gentia corruptum consul accepisset, omnibus imperiineruis ad reuocandam pristinae disciplinam militiaeconisus est. nec singulas partes adprehendit^ sedtotam continuo in suum statum redegit. protinusnamque lixas e castris submouit cibumque coctum30 1. DE DISCIPLINA MILITARL P. Cornelius ScipioPar ' cos. in Hispaniam aduersus Numantinos missus die, quo castraintrauit, edixit ut omnia ex his quae uoluptatis causa comparata erant submouerentur. itaque constat maximum inde in-stitorum numerum cum duobus milibus scortorum abisse.35 2. Metellus cos. cum exercitum in Africa lugurthino bello ni-mia Sp. Albini indulgentia corruptum accepisset, Scipionis11 ex is B, ex his Pb 13 institutorum B' 20 maniciniB CAP. VII, § 1—5. 85uenalem proponi uetuit. in agmine neminem militumministerio seruorum iumentorumque, ut arma sua etalimenta ipsi ferrent; uti passus est. castrorum subinde locum mutauit : eadem, tamquam lugurtha semper adesset; uallo fossaque aptissime cinxit. quid5ergo restituta continentia, quid repetita industriaprofecit? crebras scilicet uictorias et multa tropaeapeperit ex eo hoste, cuius tergum sub ambitioso imperatore Romano militi uidere non contigerat. 3. Bene etiam illi disciplinae militari adfuerunt,loqui necessitudinum perruptis uinculis ultionem uindictamque laesae cum ignominia domuum suarumexigere non dubitauerunt. nam P. Rupilius consuleo bello, quod in Sicilia cum fugitiuis gessit, Q. Fabium generum suum , quia neglegentia Tauromenita-15nam arcem amiserat, prouincia iussit decedere. 4. C. Cotta P. Aurelium Pecuniolam sanguinesibi iunctum , quem obsidioni Liparitanae ad auspicia repetenda Messanam transiturus praefecerat; uirgis caesum militiae munere inter pedites fungi coegit,20quod eius culpa agger incensus et paene castra erantcapta. 5. Q. etiam Fuluius Flaccus censor Fuluium fratrem consortem legionem, in qua tribunus militumsectam secutus est. 3. P. Rupilius cos. in eo bello , quod in25Sicilia cum fugitiuis gessit, Q. Fabium generum suum, quia^^neglegentia Tauromenitanam arcem amiserat, prouincia iussitdecedere. 4. C. Cotta P. Aurelium Pecuniolam sanguine sibiiunclum , quem obsidioni Liparitanae praefecerat , uirgis cae-sum militiae munere inter pedites fungi coegit, quod eius30culpa agger incensus et paene castra capta erant. 5. Q. Ful13 nam p. — iussit decedere B in mg. ex Paride suppletahabet || rutilius BP, em. Pighius; cf. Nep. 17 nam c. cotta —pecuniolam B in litura. quae prima in B scriptura fuerit, exaliis codd. intellegitur in quibus est: nam p. rutilius consul p. aurelium mediis intermissis. plura tamen intercidisse probabile facitNepotianus 20 munera ^' 21 inscensus Zip^.escensus CoZerw^Het P: om. B 24 consortem legionem Periz. et P: cohortem le-gionis B * 25 rutilius V 86 LIB. II. erat; iniussu consulis domum dimittere ausum senatumouit. non digna exempla tam++ breuiter, nisi maioribus urguerer , referrentur. quid enim tam difficilefactu quam copulatae societati generis et imaginum5 deformem in patriam reditum indicere , aut communioni nominis ac familiae ueteris propinquitatis seriecohaerenti uirgarum contumeliosa uerbera adhiberC;aut censorium supercilium aduersus fraternam caritatem destringere? denturhaec singula quamuis cla10 ris ciuitatibus, abunde tamen gloria disciplinae militaris instructae uidebuntur. 6. At nostra urbs, quae omni genere mirificorumexemplorum totum terrarum orbem repleuit; imperatorum proprio sanguine manantes secures , ne turbato15 militiae ordine uindicta deesset, ex castris pubhcespeciosas, priuatim lugubres duplici uultu recepit,incerta gratulandi prius an adloquendi officio fungeretur. igitur ego quoque haesitante animo uos,bellicarum rerum seuerissimi custodes, Postumi Tu20 berte et Manli Torquate, memoria ac relatione conplector, quia animaduerto fore ut pondere laudis,quam meruistis, obrutus magis imbecillitatem ingenii mei detegam quam uestram uirtutem, sicut parest, repraesentem. tu namque, Postumi, dictator A.25 Postumium , quem ad generis penetraliumque sacro-rum successionem propagandam genueraS; cuius infantiae blandimenta sinu atque osculis foueraS; quempuerum litteris, quem iuuenem armis instruxeras,Par. uius Flaccus censor Fuluium fratrem consortem legionem , in30 qua tr. mil. erat, dimittere iniussu cos. ausum, suis tanienmensibus, senatu mouit. 6. Postumius dictator A. Postumiumfilium, quod iniussu suo Iiostes fuderat, uictorem securi per2 exempla quae tam 2 codd. Pighii [| tam B; supplet Kempf:tam [angusto orationis ambitu, neque tam] breuiter etc.4 factum B' 9 distring^ere B 11 instructa* B 14 manentesB, madentes b [| securus B' [j ne edd. uett.: habet ne B20mali B' 21 coplector (co in ras.) B \\ qui B' 22 imbecillitate B 30 demittere V CAP. Vir, § 5—7.. 87sanctum , fortem ^ ' amantem tui pariter ac patriae;quia non tuo iussu sed sua sponte praesidio progres-sus hostis fuderat; uictorem securi feriri iussisti etad hoc peragendum imperium paternae uocis ministerio sufficere ualuisti. nam oculos tuos certum5scio, clarissima inluce tenebris offusos, ingens animiopus intueri nequiuisse. tu item, Manli TorquatC;Latino bello consul filium, quod prouocatus a Gemino Maecio, duce Tusculanorum, ad dimicandumte ignaro descenderat , gloriosam uictoriam et spe-lociosa spolia referentem abripi a lictore et in modumhostiae mactari iussisti, satius esse iudicans patremforti filio quam patriam militari disciplina carere. 7. Age, quanto spiritu putamus usum L. Quintium Cincinnatum dictatorem eo tempore , quo de-15uictis Aequis et sub iugum missis L. Minucium con-sulatum deponere coegit, quod castra eius idemhostes obsederant? indignum enim maximo imperiocredidit; quem non sua uirtus sed fossa uallumquetutum praestiterat, cuique uerecundiae non fuerat20arma Romana metu trepida clausis portis contineri.ergo imperiosissimi xii fasces, penes quos senatuset equestris ordinis et uniuersae plebis summum de-cus erat quorumque nutu Latium ac totius Italiaeuires regebantur, contusi atque fracti dictatoriae se25animaduersioni substrauerunt. ac ne inulta foretlaesa gloria militaris, consul delicti omnis uindex punitus est. his, ut ita dicam, piaculis, Mars, imperiicussit. — Torquatus Latino belio consul fiiiuin, quod prouo-Par,catus a Gemino Maecio duce Tusculanorum ad dimicandum se 30ignaro descenderat, uictorem securi percussit. 7. L. QuintiusCincinnatus dictator deuictis Aequis L. Minucium consulatumdeponere coegit, quod castra eius idem hostes obsederant.7 tu item manli B in ras., tu item posturai dett. nonnulli8 prouocatum B H gemino Pb: geminio B 10 ignaro (ro in ras.) B 16 aequicurulis B, aequicolis cod. Periz. equiculisdett., em. e P\\ minicium B' 27 laeta B 28 piaculi B' 30 geminio V corr. 88 LIB. II. nostri pater, ubi aliqua ex parte a tuis auspiciis degeneratum erat, numen tuum propitiabatur, adfiniumet cognatorum et fratrum nota, filiorum stragC; ignominiosa consulum eiuratione. 5 8. Eiusdem ordinis quod sequitur. Papiriusdictator, cum aduersus imperium eius Q. FabiusRullianus magister equitum exercitum in aciemeduxisset, quamquam fusis Samnitibus in castra re-dierat; tamen neque uirtute eius neque successu ne10 que nobilitate motus uirgas expediri eumque nudariiussit. o spectaculum admirabile! et Rullianusetmagister equitum et uictor scissa ueste spoliatoquecorpore lictorum se uerberibus lacerandum praebuit,ut in acie exceptorum uulnerum nodosis ictibus cruore15 renouato uictoriarum, quas modo speciosissimas eratadeptus, titulos respergeret. precibus deinde suisexercitus occasionem Fabio confugiendi in urbemdedit, ubi frustra senatus auxilium inplorauit: nihilominus enim Papirius in exigenda poena perseuerauit.20 itaque coactus est pater eius post dictaturam tertiumque consulatum rem ad populum deuocare auxiliumque tribunorum plebi supplex pro filio petere.neque hac re seueritas Papiri refrenari potuit. ceterum, cum ab uniuersis ciuibus et ipsis tribunis plebi25rogaretur, testatus est se poenam illam non Fabiosed populo et tribuniciae concedere potestati. 9. L. quoque Calpurnius Piso consul, cum in Sicilia bellum aduersus fugitiuos gereret et C. Titiusequitum praefectus [fugitiuorum] multitudine ho30 8. Papirius dictator cum aduersus imperium eius Q. Fabius"^* Rullianus magister equitum exercitum in aciem eduxisset,quamuis uictorem, uirgas tamen expediri eumque nudari iussit. 9. L. Calpurnius Piso cos. cum in Sicilia bellum aduersusfugitiuos gereret, et G. Titius praefectus sociorum multitu3 nata B [J filiorumq. 6 7 Rullianus P et mg. B : rutilianusB^ item infra 26 tribun. (sic) By tribunorum dett. 28 C, P:om. B 29 eq. praef. B: praefectus sociorum P {] fugitiuorumom. P, incl. Kempf CAP. VII. § 7—10. 89stium circumuentus arma iis tradidisset, his praefectum ignominiae generibus adfecit. iussit eumtoga laciniis abscisis amictum discinctaque tunica indutum nudis pedibus a mane in noctem usque adprincipia per omne tempus militiae adesse. inter-5dixit etiam ei conuictum hominum usumque balnearum, turmasque equitum, quibus praefuerat, ademptisequis in funditorum alas transscripsit. magnum profecto dedecus patriae pari sontium dedecore uindicatum , quoniam quidem id egit Piso , ut qui cupiditate10uitae adducti cruce dignissimis fugitiuis tropaea dese statuere concesserant libertatique suae seruilimanu flagitiosum inponi iugum non erubuerant,amarum lucis usum experirentur mortemquc; quameffeminate timuerant, uiriliter optarent. 1510. Nec minus Pisone acriter Q. Metellus. qui,cum apud Contrebiam res gereretur, conlocatas a sein quadam statione quinque cohortes atque ex eauiribus hostium depulsas repetere eandem stationeme uestigio iussit, non quod speraret ab his amissum20locum recuperari posse, sed ut praeteritae culpampugnae insequentis certaminis manifesto periculo puniret. edixit etiam ut , si quis ex iis fugiens castrarepetisset; pro hoste internceretur. qua seueritatedine hostium circumuentus sub iugum se mitti passus esset,25iussit eum toga laciniis abscisis amiclum discinctaque tunica^"^indutum in principiis stare, turmasque equitum, quibus praefuerat, ademptis equis in funditorum numeros transscripsit.10. Q. Metellus, cum apud Contrebiam res gereretur, conlocatas a se in quadam statione quinque cohortes atque ex ea de-30pulsas repetere eundem locum iussit edixitque, ut si quis ex1 armatis trad. i?, se armatis tr. b 2 adfici iussit . Cumtoga B, em. Pighius 3 abscisis Pb: abscissis B^ || decinctaq. B5 adesset B' 9 patriae pari sontium Kempf: pariae (pari ecorr.) pisoniu B \\ uindicatum B: uind. est deit. ei (S 11 dignissima B 15 timuerunt B 16 Metellus P et in ras. B : messiusdeit. 17 contrebiam Pb: trebiam B \\ conlocata B' 19 depulsis B' 23 et dixit B' |1 ut+ B \\ eis P, his B 24 repetissetPeriz. et P: petisset B 90 LIB. II. conpressi milites, et corporibus fatigatis et animisdesperatione uitae inplicatis , loci tamen iniquitatemmultitudinemque hostium superarunt. humanae igitur inbecillitatis efficacissimum duramentum est ne5 cessitas, 11. In eadem "prouincia Q. Fabius Maximuste-rocissimae gentis animos contundere et debiiitarecupiens mansuetissimum ingenium suum ad tempusdeposita clementia seueriore uti seueritate coegit.10 omnium enim , qui ex praesidiis Romanorum ad hostes transfugerant captique erant, manus abscidit, uttrunca prae se brachia gestantes metum defectionisreliquis inicerent. rebelles itaque manus a corporibus suis distractae inque cruentato solo sparsae15 ceteris ne idem committere auderent documento fuerunt. 12. Nihil mitius superiore Africano. is tamenadfirmandam disciplinam militarem aliquid ab alienissima sibi crudelitate amaritudinis mutuandum exi20 stimauit. si quidem deuicta KarthaginC; cum omnes,qui ex nostris exercitibus ad Poenos transierant, insuam potestatem redegisset, grauius in Romanosquam in Latinos transfugas animaduertit : hos enimtamquam patriae fugitiuos crucibus adfixit, illos25 tamquam perfidos socios securi percussit. non prosequar hoc factum ulterius , et quia Scipionis est etquia Romano sanguini quamuis merito perpesso serPar. eis fugiens castra repetisset, pro hoste interficeretur. 11. Q.Fabius Maximus omnium, qui ex praesidiis Roraanorum ad30 hostem transfugerant captique erant, manus abscidit, ut truncaprae se brachia gerentes metura reliquis defectionis inponerent. 12. Scipio Africaniis uicta Carthagine grauius in Roraa-nos quam in Latinos transfugas animaduertit: hos enim tamquam patriae fugitiuos crucibus adfixit, illos tamquam perfidos6 prouincia Q.Fabius B in liturO' 9 seueriore B : saeuiore?; at u. Foerisch J, 11 11 fugerant B^ em. e Pb 14 districtaeB, destrictae b 17 superior africanus b 27 sanguine B' GAP. VII, § 10—15. 91uile supplicium insultare non adtinet, cum praesertim transire ad ea liceat, quae sine domestico uulneregesta narrari possunt. 13. Nam posterior Africanus euerso Punico imperio exterarum gentium transfugas in edendis po-5pulo spectaculis feris bestiis obiecit, 14. et L.PaulusPerse rege superato eiusdem generis et culpae homines eiephantis proterendos substrauit, utilissimo quidem exemplo , si tamen acta excellentissimorumuirorum humiliter aestimare sine insolentiae repre-lohensione permittitur. aspero enim et absciso castigationis genere miHtaris disciplina indiget; quia uiresarmis constant. quae ubi a recto tenore desciuerint,• oppressura sunt, nisi opprimantur. 15. Sed tempus est eorum quoque mentionemi5fieri, quae iam non a singulis, uerum ab uniuerso se-natu pro militari more obtinendo defendendoque administrata sunt. L. Marcius tribunus militum, cumreliquias duorum exercituum Publi et Gnaei Scipionum , quos arma Punica in Hispania absumpserant,20dispersas mira uirtute collegisset earumque suffragiisdux esset creatus, senatui de rebus actis a se scribens in hunc modum orsus est: ^L. Marcius propraetore*. cuius honoris usurpatione uti eum patribus conscriptis non placuit , quia duces a populo,25non a militibus creari solerent. quo tempore tamf iniusto, tam graui- propter inmane rei publicaesocios securi percussit. 13. Scipio Numantinus capta Cartha-Par.gine exterarura gentium transfugas in edendis populo spectaculis bestiis obiecit. 14. L. Paulus, Perse rege superato, eius- 30dem culpae homines elephantis obterendos substrauit. 15. L. Marcius trib. mlL cum reliquias duorum exercituum P. et Gn.Scipionum dispersas mira uirtute collegisset, de rebus actis a1 praesertim cum h 8 obterendos P 17 pro B in ras. maiore |1 administranda B' 19 p. et gn. B 20 punicum in hi- spaniam adsumpserant B' 21 dispersa B 27 iniusto B: an-gusto uel maesto dett. nonnulli, fort. infesto uel luctuoso, ut Qst 3, 2, 728 Scipio Num.] hoc exemplum om. Mai 92 LIB. II. damnum etiam tribunus militum adulandus erat,quoniam quidem ad statum totius ciuitatis corrigendum unus sufFecerat. sed nulla clades ; nullum meritum ualentius militari disciplina fuit. succurrebat5 enim illis quam animosa seueritate Tarentino bellomaiores eorum usi fuissent. in quo quassatis et adtritis rei publicae uiribus , cum magnum captiuorumciuium suorum numerum a Pyrro rege ultro missumrecepissent, decreuerunt ut ex iis qui equo merue10 rant peditam numero militarent, qui pedites fuerantin funditorum auxilia transscriberentur, neue quiseorum intra castra tenderet, neue locum extra adsignatum uallo aut fossa cingeret, neue tentoriumex pellibus haberet. recursum autem iis ad pristi15 num militiae ordinem proposuerunt, si quis bina spolia ex hostibus tulisset. quibus suppliciis conpressiex deformibus Pyrri munusculis acerrimi hostes extiterunt. Parem iram senatus aduersus illos destrinxit; qui20 apud Cannas rem publicam deseruerant. nam cumeos grauitate decreti ultra mortuorum condicionemrelegasset, acceptis a M. Marcello litteris, ut eorumsibi opera ad expugnationem Syracusarum uti liceret, rescripsit indignos esse qui in castra reciperen25 se scribens in hunc modum orsus est: 'L. Marcius pro prae-"^' tore'. cuius honoris usurpatioue uti eum p. c. non placuit,quia duces a populo, non a militibus creari solerent. —Cummagnum numerum captiuorum p. c. a Pyrrho ultro missumrecepissent, decreuerunt, ut ex iis qui equo meruerant pedi30 tum numero militarent, qui pedites fuerant in funditorum nu-merum transscriberentur. — Parem iram senatus aduersusillos destrinxit, qui Cannensi pugna superfuerant, mortuorumloco habiti. itaque cum petisset M. Marcellus, ut eorum operaad expugnationem Syracusarum uteretur, rescripsit indignos35 esse qui in castra reciperentur: ceterum se ei permittere, ut1 tribunis B' 8 numero B 9 ex is B' 14 his BS, iiemp. 93, 2 et 21 et p. 95, 28 19 distrinxit B, sed prima i ex corr.23 syracusarum Ph: syracusanorum B 24 rescripsit B in ras. CAP. VII, S 15. 93tur. ceterum se ei permittere ut faceret quod ex-pedire rei publicae iudicasset, dum ne quis ex iis munere uacaret aut dono militari donaretur aut inItaliam; donec hostes in ea essent, accederet. sic eneruis animos odisse uirtus solet. 5AgC; quam grauiter senatus tulit quod Q. Petilium consulem fortissime aduersus Ligures pugnantem occidere milites passi essent. legioni neque stipendium anni procedere neque aera dari uoluit, quiapro salute imperatoris hostium se telis non obtule-10rant. idque decretum amplissimi ordinis speciosumet aetemum Petili monumentum extitit, sub quo inacie morte, in curia ultione clari cineres eius adquiescunt. Consimili an-imo, cum ei Hannibal vi milium Ro-15manorum; quae capta in castris habebat, redimendorum potestatem fecisset, condicionem spreuit^ memortantam multitudinem arraatorum iuuenum, si honestemori uoluisset, turpiter capi non potuisse. quorumnescio utrum maius dedecus fuerit quod patria spei20an quod hostis metus nihil in iis reposuerit, haec prose, ille ne aduersus se dimickrent parui ducendo. Sed cum aliquotiens senatus pro militari disciplina seuere excubuerit, nescio an tum praecipue,cum militeS; qui Regium iniusto bello occupauerant25mortuoque duce lubellio M. Caesium scribam eiusfaceret quod expedire rei p. iudicasset, dum ne quis ex liis Par.dono militari donaretur. — Idem senalus cum grauiter tulis- set Q. Petilii cos. mortem occisi a Liguribus, legioni stipendium eius anni dari uetuit. — Idem senatus milites, qui Re-30gium iniusto bello occupauerant mortuoque duce lubellio M.Caesium scribam eius imperatorem delegerant, carcere inclu- .3 uacaret ut B' Jj militiae B, em. e P, cf. Liu. 25, 7, 44 italia B 5 eneruos b 6 quod q, b: quodq. c. B' ut uidetur 15 VI. um romanorum B (similiter infra p. 94, 5 1. nos pro quinquagenos cf. ad 1, 8, 2); de numero capiiuorum u. Liu. 22, 59, 12et 60, 19 19 potuisset B' 20 patriae B' 22 dimicaret B €5regium Pb : regulum B 26 bubillio B, uibellio b 30 senatus cum milites F 94 LIB. II. sua sponte imperatorem delegerant, carcere inclusit^ac M. Fuluio Flacco tribuno plebi denuntiante neinciues Romanos aduersus morem maiorum animaduerteret; nihilominus propositum executus est. ceterum5 quo minore cum inuidia id perageretur, quinquagenos per singulos dies uirgis caesos securi percutiiussit, Sorumque corpora sepulturae mandari mortemque lugeri uetuit. Ext, 1. Leniter hoc patres conscripti, si Kartha10 giniensium senatus in militiae negotiis procurandisuiolentiam intueri uelimus, a quo duces bella prauoconsilio gerentes, etiam si prospera fortuna subsecuta esset, cruci tamen suffigebantur, quod benegesserant deorura inmortalium adiutorio , quod male15 commiserant ipsorum culpae inputando. 2. Clearchus uero, Lacedaemoniorum dux, egregio dicto disciplinam militiae continebat , identidemexercitus sui auribus inculcando a militibus impera^torem potius quam hostem metui debere. quo aperte20 denuntiabat futurum ut spiritum poenae inpenderent, quem pugnae acceptum ferre dubitassent. idque a duce praecipi non mirabantur maternarumblanditiarum memores, quibus exituri ad proeliandum monebantur ut aut uiui cum armis in con25 spectum earum uenirent aut mortui in armis referPar. sit, et M. Furio Flacco trib. pl. denuntiante ne in ciues Romanos animaduerteretur, nihilominus quinquagenos per singulosdies uirgis caesos securi percuti iussit. 2. Clearchus Lacedaemoniorum dux militibus saepe dicebat, imperatorem potius30 quam hostem metui debere: futurum enim, ut spiritum poenae inpenderent, quem pugnae noluissent. 2 m, furio BP, em. Pighius 3 animaduerteretur P recte utuideiur 14 adiutorium B 15 imputando F: inputantes B, imputante Foertsch II, 8 16 Clearcus uero lacedemonium B'21 expensum ferre /. F. Gronouius, quem fugae acceptum ferrenon dubit. Periz.; an uu. acceptum ferre glossema suni? cf. P23 quibus exituri — monebantur T: quaeis exituris — monebantur (sed ur erasim) B, quae iis exituris — monebant edd,soloece CAP. VII, § 15. Ext. § 1. 2. vm, § 1. 2. 95rentur. hoc intra domesticos parietes accepto signo Spartanae acies dimicabant. sed aliena prospexissetantummodo satis est, cum propriis multoque uberioribus et felicioribus exemplis gloriari liceat. VIII. Disciplina militaris acriter retenta princi- s patum Italiae Romano imperio peperit, multarumurbium, magnorum regum, ualidissimarum gentiumregimen largita est, fauces Pontici sinus patefecit, Alpium Taurique montis conuulsa claustra tradidit, ortumque e paruula Romuli casa totius terrarum or-j^iobis fecit columen. ex cuius sinu quoniam omnestriumphi manarunt, sequitur ut de triumphandi iure dicere incipiam. BE IVRE TRIVMPHANDL 1. Ob leuia proelia quidam imperatores trium- 15phos sibi decerni desiderabant. quibus ut occurreretur, lege cautum est ne quis triumpharet, nisi quiquinque milia hostium una acie cecidisset: non enimnumero sed gloria triumphorum excelsius urbis nostrae futurum decus maiores existimabant. ceterum20ne tam praeclara lex cupiditate laureae oblitteraretur, legis alterius adiutorio fulta est, quam P. Marcius et JI. Cato tribuni plebei tulerunt. poenam enimimperatoribus minatur, qui aut hostium occisorumin proelio aut amissorum ciuium falsum numerum25litteris senatui ausi essent referre, iubetque eos, cumprimum urbem intrassent, apud quaestores urbanosiurare de utroque numero uere ab iis senatui esse scriptum. 2. Post has leges iudicii illius tempestiua mentio30introducetur, in quo de iure triumphandi inter claris1. DE IVRE TRIVMPHANDI. Ob leuia proelia qui- Par,dam imperatores triumphos sibi decerni postulabant. itaque lege cautum est ne quis triumpharet, nisi qui quinque milia una acie fudisset. postea P. Marcius et M. Cato trib. pl. lule- 35runt, poenara imperatoribus statui debere, qui aut hostium 8 pont+fici B 18 v. mil. B 22 P. Marcius P: 1. marius B 96 LIB. II. simas personas et actum et excussum est. C. Lutatius consul et Q. Valerius praetor circa Siciliam insignem Poenorum classem deleuerant. quo nomineLutatio consuli triumphum senatus decreuit. cum5 autem Valerius sibi quoque eum decerni desideraret,negauit id fieri oportere Lutatius, ne in honore triumphi minor potestas maiOri aequaretur; pertinaciusqueprogressa contentione Valerius sponsione Lutatiumprouocauit, ni suo ductu Punica classis esset oplopressa, nec dubitauit restipulari Lutatius. itaqueiudex inter eos conuenit Atilius Calatinus, apud quemValerius in hunc modum egit; consulem ea pugnainlectica claudum iacuisse, se autem omnibus imperatoriis partibus functum. tunc Calatinus prius quam15 Lutatius causam suam ordiretur, 'quaero' inquit,•"Valeri, a te, si dimicandum necne esset contrariisinter uos sententiis dissedissetis, utruin quod consulan quod praetor imperasset maius habiturum fueritmomentum ? ' respondit Valerius non facere se con20 trouersiam quin priores partes consulis essent futurae. ^age deinde' inquit Calatinus, ^si diuersa auspicia accepissetis , cuius magis auspicio staretur?'^ item ' respondit Valerius ^ consulis '. ^ iam herculesinquit, ^cum de imperio et auspicio inter uos discepta25 tionem susceperim et tu utroque aduersarium tuumsuperiorem fuisse fatearis, nihil est quod ulteriusPar. occisorura aut amissorum militum falsum numerum indicassent.2. C. Lutatiuscos. etQ.Valerius praetorcum insignemPoenorumclassem delessent, post triumphum Lutatii et Valerio sibi ius30 triumphi postulante, Lutatio petitioni resistente, iudex electusAtilius Calatinus cum interrogasset, cuius auspiciis illo diepugnatum esset, dicente Valerio "^consulis', secundum Luta2 et quintus B in ras., catulus et q. dett. 8 sponsionem B'9 nisi suo B, em. Pighius e cod. Campensi U doctu B' 12 raodum— pugna B in ras. hahet 13 imperatoris B, sed ead. 7n. -riiscorr. 16 si an dimicandum B, sed si an corr. e si*a 17 dissi-dissetis B' 19 se in B punctatwn 23 iam B in ras., nam dett.,me B mg. haud scio an recte \\ hercules corr. ex herculis B 24susceperi* B (unus tanium ductus erasus esi) CAP. VIII. §2—5. 97dubitem. itaque, Lutati, quamuis adhuc tacueris, se- cundum te litem do'. mirifice iudex^ quod in manifestonegotio tempus teripassus non est: probabilius LutatiuS; quod ius amplissimi honoris constanter defendit:sed ne Valerius quidem inprobc; quia fortis et prospe-5rae pugnae ut non legitimum ita meritum praemiumpetiit. 3. Quid facias Cn. Fuluip Flacco , qui tam ex-petendum aliis triumphi honorem, decretum sibi asenatu ob res bene gestas, spreuit ac repudiauit; ni- lomirum non plura praecerpens quam acciderunt? namut urbem intrauit, continuo quaestione publica adflictus exilio multatus est, ut^ si quid religionis insolentia commisisset; poena expiaret. 4. Sapientiores igitur Q. Fuluius, qui Capuai5capta, et L. Opimius, qui Fregellanis ad deditionemconpulsis triumphandi potestatem a senatu petierunt, uterque editis operibus magnificus , sed neuter petitae rei compos, non quidem inuidia patrum con-scriptorum, cui numquam aditum in curiam esse uo-20luerunt ; sed summa diligentia obseruandi iuris , quocautum erat ut pro aucto imperio , non pro reciperatis quae populi Romani fuissent , triumphus decerneretur. tantum enim . interest adicias aliquid an detractum restituas , quantum distat benencii initium25ab iniuriae fine. 5. Quin etiam ius^ de quo loquor, sic custoditumest ut P. Scipioni ob reciperatas Hispanias , M. Marcello ob captas Syracusas triumphus non decerneretur, quod ad eas res gerendas sine uUo erant missi30tium, inquit, htera do. 3, Cn. Fuluius Flaccus triumphi ho- Par.norem decretum sibi a senatu spreuit. itaque continuo quaestione publica adflictus exilio multatus est. 5. P. Scipioni ob reciperatas Hispanias, M. Marcello ob captas Syracusas triumphus non est decretus, quod ad eas res gerendas sine ulio 356 meritum suppleuit Kempf; in B mg. duo supplementa sunty alierum debitum, alterum m. recent. dignum se 7 petit B 9 ali^ B 20 incuria B, em. Stanger; in curia g 22 non pro reciperata (sic) quae B in litura 28 recuperatas B VAL. Mi.x. 7 98 LIB. II. magistratu. probentur nunc cuiuslibet gloriae cupidi , qui ex desertis montibus myoparonumquepiraticis rostris laudis inopes laureae ramulos festinabunda manu decerpserunt. Karthaginis imperio ab5 ruptaHispania etSiciliae caput abscisum, Syracusae,triumphalis iungere currus nequiuerunt. et quibusuiris? Scipioni et Marcello; quorum ipsa nominainstar aeterni sunt triumphi. sed clarissimos solidaeueraeque uirtutis auctores umeris suis salutem patriaelogestantes, etsi coronatos intueri senatus cupiebat;iustiori tamen reseruandos laureae putauit. 6. His illud subnectam. Moris est ab imperatoreducturo triumphum consules inuitari ad cenamacdeinde rogari ut uenire supersedeant, ne quis eo die,15 quo ille triumpharit; maioris in eodem conuiuio sitimperii. 7. Verum quamuis quis praeclaras res maximeque utiles rei publicae ciuili bello gessisset, imperator tamen eo nomine appellatus non est^ neque ullae20 supplicationes decretae sunt, neque aut ouans autcurru triumphauit, quia ut necessariae istae ita lugubres semper existimatae sunt uictoriae , utpotenon externo sed domestico partae cniore. itaque etXasica Ti. Oracchum et f G. Met-ellus Opimi factiones25 maesti trucidanmt. Q. Catulus M. Lepido collegasuo cum omnibus seditiosis copiis extincto tamenmoderatum prae se ferens gaudium in urbem reuertit.Oaius etiam Antonius, Catilinae uictor, abstersos/'«>•. eraut missi raagistratu. 6. Moris est ab imperalore ducturo30 triumphum consules inuitari ad cenam ac deinde rogari utuenire supersedeant, ne quis eo die, quo iile Iriumpharit, maioris in eodem conuiuio sit imperii. 3 nostris B, monstris h 9 haraeris k. 1. B 13 ac P: om. B14 sn***sedeant B', supersideant b 23 hesterno B 24 tibgracchiim — opimi B, Ti. Gracchi et Opimius C. Gracchi imlgOrfort. Ti. Gracchi et Gai et Fului L. Opimius (Ti. GracchumetGai gemellas Opimius Foertsch) 26 tamen DF: tantum Binras., om. alii, quam jn 28 catillinae B' 31 triumphabit V CAP. VIII, § 5—7. IX, § 1. 99gladios in castra rettulit. L. Cinna et C. Marius hauserant quidem auidi ciuilem sanguinem, sed nonprotinus ad tenipla deorum et aras tetenderunt. iamL. Sulla, qui plurima bella ciuiiia confecit; cuius crudelissimi et insolentissimi successus fuerunt, cum5 consummata atque constricta potentia sua triumphumduceret; ut Graeciae et Asiae multas urbes, ita ciuium Romanorum nullum oppidum uexit. piget taedetque per uulnera rei publicae ulterius procedere.lauream nec senatus cuiquam dedit nec quisquamlosibi dari desiderauit ciuitatis parte lacrimante. ceterum ad quercum pronae manus porriguntur, ubi obciues seruatos corona danda est. qua postes augustae domus sempitema gloria triumphant. IX. DE CENSORIA NOTA. 15Castrensis disciplinae tenacissimum uincuhim et militaris rationis diligens obseruatio admonet me utad censuram, pacis magistram custodemque, transgrediar. nam ut opes populi Romani in tantum amplitudinis imperatorum uirtutibus excesserunt , ita 20probitas et continentia censorio supercilio examinataest opus effectu par bellicis laudibus. quid enimprodest foris esse strenuum, si domi male uiuitur?expugnentur licet urbes, corripiantur gentes, regnismanus iniciantur, nisi foro et curiae officium ac ue-25recundia sua constiterit, partarum rerum caelo cu-muhis aequatus sedem stabilem non habebit. ad remigitur pertinet nosse atque adeo recordari acta censoriae potestatis. 1. Camilhis et Postumius censores aera poenae30nomine eos, qui ad senectutem caeiibes peruenerant;1. BE CENSORIA NOTA. Camilius et Postumius cen- Par.sores aera poenae nomine eos, qui ad senectutem caeiibes 8 ullum B' 16 et incl Kempf, atu. Foerisch II, 10 22 e^opus Sianger: est, opus iiel est. Opus edd. || becillis B, imbecillis b 26 cons**rit B' 28 ideo b 100 LIB. II. in aerarium deferre iusserunt, iterum puniri dignos^si quo modo de tam iusta constitutione queri suntausi, cum in hunc modura increparentur : ^Naturauobis quemadmodum nascendi; ita gignendi legem5 scribit y parentesque uos alendo nepotum nutriendorum debito, si quis est pudor^ alligauerunt. accedithis quod etiam fortuna longam praestandi huiuscemuneris aduocationem estis adsecuti, cum interimconsumpti sunt anni uestri, et mariti et patris no10 mine uacui. ite igitur et nodosam exsoluite stipem^utilem posteritati numerosae.' 2. Horum seueritatem M. Valerius MaximusetC. lunius Bubulcus censores consimili genere animaduersionis imitati sunt. L. enim Annium senatu15 mouerunt; quod quam uirginem in matrimonium duxerat repudiasset; nullo amicorum consilio adhibito.at hoc crimen nescio an superiore maius: nam illoconiugalia sacra spreta tantum^ hoc etiam iniuriosetractata sunt. optimo ergo iudicio censores indignum20 eum aditu curiae existimauerunt ; 3. sicut PorciusCato L. Flamininum, quem e numero senatorum sustulit; quia in prouincia quendam damnatum securipercusserat, tempore supplicii ad arbitrium et spectaculum mulierculae, cuius amore tenebatur, electo.25 et poterat inhiberi respectu consulatus^ quem is gesserat , atque auctoritate fratris eius Titi Flamininised et censor et Cato , duplex seueritatis exemplum,Par. peruenerunt, in aerarium deferre iusserunt. 2. M. ValeriusMaximus G. lunius Bubulcus censores L. Annium senatu mo30 uerunt , quod quam uirginem duxerat repudiasset , nullo ami2 si quo modo B in ras. 6 allegauerunt B 8 uacationemedd. uett., at u. Buecheler ad Senecae Claudii Apocol. c. 14 9 s(?. e. sunt) B: ^inX dett. 10 nodosam ^, odiosam Periz., aliosconatus u. in ed. Torr. 13 c. iunius bubulcus censores in consi!B in ras. ex P habet (c. iunius brutus bubulcus dett.) 14 Annium P: antonium B 16 consilio P: in consilio (-iu corr.) B17 ad B 11 illo nam B 21 flaminium B 22 in piia B \\ quendamedd. uett.: que B, aliquem al. 23 arbitrum B' 25 respecto B26 Titi] .c.u. ^ II flaminium B, flaminii b 27 et {anie Cato) om.B CAP. IX, S 1—5. 101eo magis illum notandum statuit, quod amplissimihonoris maiestatem tam taetro facinore inquinaueratnec pensi duxerat; isdem imaginibus ascribi meretricis oculos humano sanguine delectatos et regis Philippi supplices manus. 54. Quid de Fabrici Luscini censura loquar? narrauit omnis aetas et deinceps narrabit ab eo Cornelium Rufinum duobus consulatibus et dictatura speciosissime functum, quod decem pondo uasa argenteaconparasset, perinde ac malo exemplo hixuriosum in loordine senatorio retentum non esse. ipsae mediusfidius mihi litterae saeculi nostri obstupescere uidentur, cum ad tantam seueritatem referendam ministerium adcommodare coguntur, ac uereri ne non nostrae urbis acta commemorare existimentur. uix15enim credibile est intra idem pomerium decem pondoargenti et inuidiosum fuisse censum et inopiam haberi contemptissimam. 5. M. autem Antonius et L. Flaccus censores Duronium senatu mouerunt, quod legem de coercendis20conuiuiorum sumptibus latam tribunus plebi abrogauerat. mirifica notae causa. quam enim inpudenter Duronius rostra conscendit, illa dicturus: 'Frenisimt iniecti uobis, Quirites, nullo modo perpetiendi, alligati et constricti estis amaro uinculo seruitutis: 25lex enim lata est, quae uos esse frugi iubet. abrogemus igitur istud horridae uetustatis rubigine obsitum imperium. etenim quid opus libertatC; si uolentibus luxu perire non licet?' corura consilio adhibito. 3. Porcius Cato L. Flaraininum 50senalu mouit, quod ad arbitriura raulieris in conuiuio darana- ^"^'tum securi percussit. 4. Fabricius Luscinus Cornelium Rufinum senatu mouit, quod decem pondo argenti haberet. 5. M. Antonius et L. Flaccus censores Duronium senatu mouerunt, quod legem, quae coercendis conuiuiorum sumptibus lata eral, 353 pensi B in ras. 9 quod x. p. uasa B 10 perinde (per in ras.) B, proinde P 11 ipse B 19 durioniiira senatum B' ?5 allegati B' 29 periri B 31 in om. V 102 LIB. II. G. Age, par proferamus aequali iugo uirtutis honorumque societate iunctum, instinctu autem aemulationis animo dissidens. Claudius Nero LiuiusqueSalinator, secundi Punici belli temporibus firmissima5 rei publicae latera, quam destrictam simul egeruntcensuram! nam cum equitum centurias recognoscorent et ipsi propter robur aetatjs etiam nunc eorumessent e numero, ut est ad PoHiam uentum tribum,praeco lecto nomine Salinatoris citandum necne sibi10 esset haesitauit. quod ubi intellexit Nero , et citaricoUegam et equum uendere iussit, quia populi'iudicio danmatus esset. Salinator quoque eadem animaduorsione Neronem persecutus est, adiecta causa,quod non sincefa fide secum in gratiam redisset.15 quibus uiris si quis caelcstium significasset futurumut eorum sanguis inlustrium imaginum serie deductus in ortum salutaris principis nostri conllueret,depositis inimicitiis artissimo se amicitiae foedereiuDxissent, seruatam ab ipsis patriam communi stir])i20 seruandam relicturi. Salinator uero quattuor atquctriginta tribus inter aerarios referre non dubitauit,quod, cum se damnassent, postea consulem ot censo-rem fecissent, praetexuitque causam, quia necessoesset eas alterutro facto crimine temeritatis aut per25 iurii teneri. unam tantummodo tribuum, Maeciam,uacuam nota reliquit, quae eum suffragiis suis ut nondanmatione, ita ne honore quidem dignum iudicauorat. quam putemus constantis et praeualidi ilhimingenii fuisse, qui neque tristi iudiciorum exitu conpefli neque honorum magnitudine adduci potuit quose blandiorem in, administratione rei publicae gereret? 1 iugu aequall b \\ uirtutes B' 2 instrictum /?, m. medd.ueit. 3 «c. 1. naero •!. iuliusq. salinator B 5 districtam b 7robor B' \\ etiamnum 6 10 et citari b: excitari // 17 saluta-rem coni. Periz. 19 stirpe /?' 22 quod b: om. B 24 aut Kevipfcum 2 codd. Torrenii: et B, uel ? 25 trib*** //, tribura b 28consultantis /?, cm. in mij. B 29 quinq. tristi B' \\ iudicio ineoru exitum b 30 CA1\ 1\. <^ 0—8. 1037. Equestris qiioque ordinis bona niagnaque pars^CCCC iuuenes, CQnsoriani notani patiente animo sustinuerunt; quos M'. Valerius et P. Senipronjus, quia in 8iciliam ad munitionum opus explicandum ire iussi facere id neglexerant, equis publicis spoliatos in nu-5merum aerariorum rettulerunt. 8. Turpis etiam metus censores summa cum se- ueritate poenam exegerunt. IM. enim Atilius Reguluset L. Furius Pliilus M. ]\Ietellum quaestorem compluresque equites Romanos, qui post infeliciter commis-10sam Cannensem pugnan\ cum eo abituros se Italia iurauerant, dereptis equis publicis inter aerafios re- ferendos curauerunt. eos quoque 'graui nota adfecerunt, qui cum in potestatem Hannibalis ueiiissent, legati ah eo missi ad senatum de permutandis capti- 15uis, neque inpetrassent quod petebant, in urbe re- manserunt, quia et Ivomano sanguini lidem praestareconueniens erat et M. Atilius Regulus censor periidiam notabat, cuius pater per summos cruciatuscxpirare quani fallere Karthaginienses satius esse20duxerat. iam liaec censura ex foro in'castra transscendit, quae neque timeri neque decipi uoluit hostein. lril)unus j)!. altrogauerat. 7. M'. Valerius et L. SemproniusPar.censores quadringentos iuuenes equeslris orilinis aerarios fe- 25cerunt, quia in Siciliani ad nuinilionuni opus explicandum ire iussi non iernnt. 8. M. AliUus Rcgnhis ct L. Furius Pliihis M. Metelium quaestorem compluresque equiles Romanos, qui post Cannensem pugnam ahituros se Ilalia iuraueranl, aerarios fecerunt. iidem censores et eos graui nota adfecerunt, qui 30cum in potestatem IlannibaD^ uenissent, legati ab eo missi ad 3 }^V.Pi()fiius: m. liP \\ P. codd. pleriqiie: L. P et B in ras.^ M. S. • " ' " " ipti dos /i i?! nis. 13 eos quoque Perizoniics: eosque B, et eoj P10 remauseraut P: mauseruut B 20 expiare B 21 dixerat B24 M. r 27 pilus F 30 eidemque B 104 LIB. II. 9. Secuntur duo eiusdem generis exempla; eaqueadiecisse satis erit. C. Geta, cum a L. Metello et Cn.Domitio censoribus senatu motus esset; postea censor factus est. item M. Valerius Messalla censoria5 nota perstrictiis censoriam postmodum potestatemimpetrauit. quorum ignominia uirtutem acuit. ru-bore enim eius excitati omnibus uiribus incubuerunt^ut digni ciuibus uiderentur quibus dari potius quamobici censura deberet. 10 X. BE MAIESTATE, Est et illa quasi priuata censura, maiestas clarorum uirorum^ sine tribunalium fastigio, sine apparitorum ministerio potens in sua amplitudine obtinenda.grato enim et iucundo introitu animis hominum ad15 labitur admirationis praetexto uelata. quam recte quisdixerit longum et beatum honorem esse sine honore.1. Nam quid plus tribui potuit consuli; quam estdatum reo Metello? qui cum causam repetundarumdiceret tabulaeque eius ab accusatore expostulatae20 ad nomen inspiciendum circa iudices ferrentur, totum consilium ab earum contemplatione oculos auertit; ne de aliqua re, quae in his relatae erant, uideretur dubitasse. non in tabulis , sed in uita Q. Metelliargumenta sincere administratae prouinciae legenda25 senatum de permutandis captiuis, neque impetrassent, in urbe^^^' remanserunt. 9. C. Geta cum a L. Metello et Cn. Domitio cen-soribus senatu motus esset, postea censor est factus. —M. Valerius Messalla censoria nota perstrictus censoriam postmodum potestatem impetrauit. 30 1. BE MAIESTATE. Q.»MeteIlus cum causara repetundarum diceret el tabulae eius ab accusatore ad nomen in-spiciendum circa iudices ferrentur, totum consilium ab earumcontemplatione auertit oculos: indignum enim credebatur in2 c. geta ciinj a .1. metello B in ras. ex P 4 messala B5censoria p. potestate imperauit B^ em. in mg. ex P 6 robore B19 expostulatae et (extrema tm.2)B 20 iud B 24 legende B,legendum b 33 rebatur Kellerhauer cf. p. 105, 1 GAP. IX. §9. X, § 1. 2. 105sibi iudices credidemnt, indignum rati integritatemtanti uiri exigua cera et paucis litteris perpendi. 2. Sed quid mirum, si debitus honos a ciuibusMetello tributus est, quem superiori Africano etiamhostis praestare non dubitauit? si quidem rex An-5tiochus bello; quod cum Romanis gerebat; filium eiusa militibus suis interceptum honoratissime excepitr^egiisque muneribus donatum ultro et celeriter patriremisit, quamquam ab eo tum maxime finibus imperii pellebatur. sed rex lacessitus maiestatem ex-locellentissimi uiri uenerari quam dolorem suum ulciscimaluit. Ad eundem Africanum in Liternina uilla se con-tinentem conplures praedonum duces uidendum eo-dem tempore forte confluxerunt. quos cum ad uim15faciendam uenire existimasset, praesidium domesticorum in tecto conlocauit, eratque in iis repellendiset animo et apparatu occupatus. quod ut praedonesanimaduerterunt, dimissis militibus abiectisque armisianuae adpropinquant et clara uoce nuntiant Scipioni20non uitae eius hostes sed uirtutis admiratores uenisse,conspectum et congressum tanti uiri quasi caelestealiquod beneficium expetentes: proinde securum senobis spectandum praebere ne grauetur. haec postquam domestici Scipioni rettulerunt; fores reserari25tegritalem tanti uiri exigua cera et paucis litteris perpendi. Par.2. Rex Antiochus bello, quod cum Romanis gerebat, filium Africani Scipionis a militibus suis interceptum ultro patri remisit. — Ad eundem Africanum in Literni uilla se continentemcomplures praedonum duces uidendi eius causa forte confluxe- 30runt: quos cum ad uim faciendam uenire existimasset Scipio praesidiumque domesticorum in tecto collocasset, dicentibus officii gratia ipsos uenisse, aperiri fores iussit et se specta1 iud B 2 perpendi B in ras., al. perdi, fort. pendi, qualis uox magis conuenit spatio liturae in B 8 regisque B' 10 sedrex lac. nos: sed et rex lac. B, sed et rex et lac. h et Pertz. 14 uidendum B: uidendi eius causa P, haud scio an recie, sal- tem meliore latiniiate 17 his B 106 m. II. eosque intromitti iussit. qui postes ianuae tamquamaliquam religiosissimam aram sanctumque templumuenerati; cupide Scipionis dexteram adprehenderuntac diu osculati positis ante uestibulum donis; quae5 deorum inmortalium numini consecrari solent, laetiquod Scipionem uidisse contigisset, ad lares reuerterunt. quid hoc fructu maiestatis excelsius , quidetiam iucundius? hostis iram admiratione sui placauit, spectaculo praesentiae suae latronum gestien10 tis oculos uidit. delapsa caelo sidera hominibus si seofFerant^ uenerationis amplius non recipient. 3. Et haec quidem uiuo Scipioni, illud autemAemilio Paulo exanimi contigit. nam cum exsequiaeeius celebrarentur ac fo-rte tunc principes Macedo15 niae legationis nomine Romae morarentur, funebrilecto sponte sua sese subiecerunt. quod aliquantomaius uidebiturj si qui cognoscat lecti illius frontemMacedonicis triumphis fuisse adornatam. quantumenim Paulo tribuerunt; propter quem gentis suae20 cladium indicia per ora uulgi ferre non exhom'uerunt.quod spectaculum funeri speciem alterius triumphiadiecit: bis enim te, Paule, Macedonia urbi nostraeinlustrem ostendit, incolumem spoliis suis, fatofunctum umoris. 25 4. Ne filii quidem tui Scipionis Aemiliani, quemin adoptionem dando duarum familiarum ornamentum esse uoluisti; maiestati parum honoris tributumestj cum eum adulescentem admodum a Lucullo consule petendi auxilii gratia ex Hispania in Africam30 missum Karthaginienses et Masinissa rex de pacedisceptatorem uelut consulem et imperatorem habuerunt. ignara quidem fatorum suorum Karthago:orientis enim illud iuuentae decus deorum atque hoPar. culo mirantibus praebuit. ^. Cum Aemilii Pauli exsequiae ce35 lebrarentur ac forte tunc principes Macedonum Romae mora2 aliquam B : om. Kempf cum suis dett. 4 qui B 8 admirationem sui placuit B' 12 hae B, hoc dett. pauci 18 adornatum B' 20 gladium B' \\ exorruerunt B' 24 fultum B' CAP. X, §2—7. 107 minum indulgentia ad excidium eius alebatur, ut su- perius cognomen Africanum capta, posterius euersa Oorneliae genti daret. 5. Quid damnatione, quid exiiio miserius? atqui P. Rutilio conspiratione publicanorum perculso au- 5 ctoritatem adimere non ualuerunt. cui Asiam petenti omnes prouinciae illius ciuitates legatos secessumeius opperientes obuiam miserunt. exulare quis hocan triumphare iustius dixerit? 6. C. etiam Marius in profundum ultimarum mi- loseriarum abiectus ex ipso uitae discrimine beneficio maiestatis emersit. niissus enim ad eum occidendumin priuata domo Minturnis clausum seruus publicus, natione Cimber, et senem et inermem et squalore obsitum strictum gladium tenens adgredi non sustinuit; i5et claritate uiri obcaecatus abiecto ferro attonitus inde ac tremens fugit. Cimbrica nimirum calamitas ocuios hominis praestrinxit deuictaeque gentis suae interitus animum comminuit^ etiam dis inmortalibus indignuni ratis ab uno eius nationis interfici Mariuni; 20quam totam deleuerat. Minturnenses autem maiestate illius capti conpressum iam et constrictum dira fati necessitate incolumem praestiterunt. nec fuit eis timori asperrima Sullae uictoria^ cum praesertim ipse Marius eos a conseruando Mario absterrere 25posset. 7. Marcum quoque Porcium Catonem admiratio reutur, funebri lecto sua sponte sese subiecerunt. 5. P.Rutilio Parin exilium abeunti omnes ciuitates totius Asiae legatos obuiam miserunt, sibi quaeque tanti uiri praeripientes discessum. 3o6. C. Marium in priuata domo Minturnis clausum seruus pul)li- cus, natione Cimber, missus ut occideret, strictum gladium tenens adgredi non sustinuit. 7. M. Porcius Calo inuito 4 atqui] at*** B, atq. b 7 **• secessum eius B (in ras. ui- detur eius latere), diseessum P 8 operientes i5', praeripientes Pll hoc Perizonius: loco hoc B 9 an edd. uett.: aut B 16 etj sed B in ras. 18 praestrinxit nos: pstrinxj.t B 21 deleguerat B24 ei B 25 absterrere — admiratio om. B ; add. in mg. ex P: m. porcium catonem 108 LIB. II. "^ fortis ac sincerae uitae adeo uenerabilem senatui fecit ut, cum inuito C. Caesare consule aduersus publicanos dicendo in curia diem traheret et ob id iussueius a lictore in carcerem duceretur, uniuersus sena5 tus illum sequi non dubitaret. quae res diuini animiperseuerantiam flexit. 8. Eodem ludos Florales, quos Messius aedilisfaciebat, spectante populus ut mimae nudarentur postulare erubuit. quod cum ex Fauonio amicissimoio,sibij|Una sedente, cognosset, discessit e theatro, nepraesentia sua spectaculi consuetudinem impediret.quem abeuntem ingenti plausu populus prosecutuspriscum morem iocorum in scaenam reuocauit, confessus pkis se maiestatis uni illi tribuere quam sibi15 uniuerso uindicare. quibus opibus, quibus imperiis,quibus triumphis hoc datum est? exiguum uiri patrimonium, astricti continentia mores, modicae clientelae, domus ambitioni clausa, paterni generis unainlustris imago , minime blanda frons , sed omnibus20 numeris perfecta uirtus. quae quidem effecit ut quisquis sanctum et egregium ciuem significare uelit, subnomine Catonis definiat. Ext, 1. Dandum est aliquid loci etiam alienigenisPar. C. Caesare cos. aduersus publicanos in curia dicendo cum diem25 iraxisset et iussu Caesaris a lictore in carcerem ducerelur,comitem sibi populum habuit. 8. Eodem Catone ludos Floralesspectante, quos Messius aedilis edebat, populus ut mimaenudarentur postulare erubuit: quod cum a Fauonio amicissimo sibi, una sedente, cognouisset Cato, discessit e thealro.3 curia B |] abstraheret ob id ^ 7 eosdem B anie rasu-ram 8 edebat P |] populus — priscum morem B in ras. litterisadmodum diductis, ut spatium longe maius expleretur ; ex reliqidsenim codd. intellegitur in B quoque post cognosset Martialis epigramma ad Catonem (lib. I in.) 'Nosses iocosae dulce cura sa-crum Florae etc. interpositum fuisse, quod lector aliquis Martialisnomine addito quondam ad marginem adscripserat 9 ex pleriquea P et in ras. B 13 reuocarunt B, em. in edd. uett. 15 uniuersos b 19 inlustris] inl B, uox recte in uno Leidensi suppleia est(generis nulla imago Foerisch) 26 populum] immo senatum V in marg. CAP. X, § 7. 8. Ext. § 1. 2. 109exemplis, ut domesticis aspersa ipsa uarietate delectent. Harmodii et Aristogitonis , qui Athenas tyrannide liberare conati sunt, effigies aeneas Xerxesea urbe deuicta in regnum suum transtulit. longo deinde interiecto tempore Seleucus in pristinam se- 5 dem reportandas curauit. Rhodii quoque eas urbisuae adpulsas, cum in hospitium publice inuitassent; sacris etiam in puhiinaribus conlocauerunt. nihil hacmemoria felicius , quae tantum uenerationis in tamparuulo aere possidet. lo2. Quantum porro honoris Athenis Xenocrati, sapientia pariter ac sanctitate claro, tributum est! cum testimonium dicere coactus ad aram accessisset, ut more eius ciuitatis iuraret omnia se uere rettulisse, uniuersi iudices ^onsurrexerunt proclamarunt-isque ne ius iurandum diceret, quodque sibimet ipsis postmodum dicendae sententiae loco remissuri nonerant; sinceritati eius concedendum existimarunt. LIBER TERTIVS. Adtingam quasi cunabula quaedam et elementa20uirtutis, animique procedente tempore ad summum1. Harmodii et Aristogitonis, qui Athenas lyrannide libe- Par,raiierunt, effigies aeneas Xerxes ea urbe deuicta in regnumsuum transtulit: postea Seleucus in pristinam sedem reportauit. Rhodii quoque eas urbi suae adpulsas, cum in hospi- 25tium pubiice inuitassent, sacris etiam in puUiinaribus collocaiierunt. 2. Xenocrates Atheniensis testimonium dicere coactus, cum ad aram accessisset, ut more eius ciuitatis iuraret, omnia se uere rettuiisse uetitus est iurare , sinceritati eius concedendum existimantibus. 308 in P: om. B 11 xenocrati* B 13 qui cum 6, is cum. Bmg. 11 diceret B 14 retulisse B 16 dicere B' 22 Harmonii V 23 xerses V 110 LIB. III. gloriae cumulum peruenturi certo cum indolis experimento datos gustus referam. I. DE INDOLE. 1. Aemilius Lepidus puer etiam tum progressus5 in aciem hostem interemit^ ciuem seruauit. cuiustam memorabilis operis index est in Capitolio statuabullata et incincta praetexta senatus consulto posita.iniquum enim putauit eum honori nondum tempestiuum uideri; qui iam uirtuti maturus fuisset. praecu10 currit igitur Lepidus aetatis stabilimentum fortiterfaciendi celeritate duplicemque laudem e proelio rettulit , cuius eum uix spectatorem anni esse patiebantur: arma enim infesta et destricti gladii et discursustelorum et aduentantis equitatus fragor et concur15 rentium exercituum impetus iuuenibus quoque aliquantum terroris incutit. inter quae gentis Aemiliaepueritia coronam mereri, spolia rapere ualuit. 2. Hic spiritus ne Marci quidem Catonis pueritiae defuit. nam cum in domo M. Drusi auunculi20 sui educaretur et ad eum tribunum pl. Latini de ciuitate inpetranda conuenissent; a Q. PoppediO; Latinorum principe, Drusi autem hospite, rogatus utsocios apud . auunculum adiuuaret^ constanti uultunon facturum se respondit. iterum deinde ac saepius25 interpeilatus in proposito perstitit. tunc Poppediusin excelsam aedium partem leuatum abiecturum indePar. 1. DE INDOLE. Aemilius Lepidus puer etiamnum progressus in aciem iiostem interemit, ciuem seruauit, ideoque eistatua in Capitolio incincta praetexla ex s. c. posita est. 2. Por30 cius Cato puer adhuc cum in domo auunculi sui educaretur,et ad eum tribunum pl. Latini de ciuitate inpetranda uenissent, rogatus ut socios apud auunculum adiuuaret, non factu-rum se respondit. poslremo Poppedius eum in excelsam1 culmen Colerus; cf. 7, 1, 1 et 8, 7 iii. 2 gestus h 7 posite B' 9 praecurrit B, cf. Kempf 13 destricta B, districti b16 quae B in ras. 21 uenissent P\\ latini principe B, fort. latini nominis principe 26 latum P CAP. I, § 1. 2. 111se, nisi precibiis obtemperaret, minatus est. nec hacre ab incepto moueri potuit. expressa est itaque illa uox homini: gratulemur nobis, Latini et socii, huncesse tam paruum, quo senatore ne sperare quidemnobis ciuitatem licuisset'. tenero ergo animo Cato5totius curiae grauitatem praecepit perseuerantiaquesua Latinos iura nostrae ciuitatis aclprehendere cu-pientes reppulit. Idem cum salutandi gratia praetextatus ad Sullam uenisset etcapitaproscriptorum in atrium adlatalouidisset.; atrocitate rei commotus paedagogum suumnomine Sarpedonem interrogauit quapropter nemoinueniretur, qui tam crudelem tyrannum occideret:cumque is non uohmtatem hominibus sed facultatemdeesse, quod salus eius magno praesidio militum cu-15«todiretur^ respondisset, ut ferrum sibi daret obsecrauit, adfirmando perfacile se eum interfecturum,quod in lecto illius considere soleret. paedagogus etanimum Catonis agnouit et propositum exhorruiteumque postea ad Sullam excussum semper adduxit.20nihil hoc admirabilius. puer in officina crudelitatisdeprehensus uictorem non extimuit; tum maximeconsules, municipia, legiones, equestris ordinis maiorem partem trucidantem. ipsum Marium illo loci statuisseS; celerius aiiquid de sua fuga quam de Sul-25lae nece cogitasset. aedium partem latum abiecturum inde, nisi precibus obtempe- Par^raret, minatus est: nec hac re incepto moueri potuit. — IdemCato cum salutandi gratia praetextatus ad Sullam uenisset et capita proscriptorum in atrium adlata uidisset, paedagogumsosuum nomine Sarpedonem interrogauit, quapropter nemo in- ueniretur, qui tam crudelem tyrannum occideret. et cum ilJe custodiri a mihlibus diceret, eum ut sibi ferrum daret obse2 moueri Pb: morere B ut uidelur 3 hominum B, em. Lipsius, homini tum Foertsch 4 senatore* ne desperare %5 6 praecepit Pem.; percepit^, sed per in litura 9 praetexatus B 15 salus eius deit.: sylla B in ras. maiore 21 puero b 22 cum maxime B 25 statuisset B {add. m. 2 ut) , e^n. Lipsius 112 LIB. III. 3. Cuius filium Faustum C. Cassius condiscipulum suum in schola proscripfionem paternam laudantem; ipsumque, cum per aetatem potuisset, idemfacturum minitantem colapho percussit. dignam ma5 num, quae publico parricidio se non contaminaret. Ext. 1.' Et ut a Grraecis aliquid, Alcibiades ille^ cuius nescio utrum bona an uitia pa1;riae permciosiora fuerint — illis enim ciues suos decepit, his adflixit —, cum adhuc puer ad Periclen auunculum suum10 uenisset eumque secreto tristOT^edentem^jpdffi^^ interrogauit quid ita taatam in uultu confusionemgereretv, at illo dicente mandgttn-^eciuitfttis propylaea Mineruae , quae sunt ianuae arcis , aedificasse, consumptaque in id opus ingenti pecunia non inue15 nire quo pacto ministerii rationem redderet atqueideo conflictari, "^ergo' inquit ' quaere potius quemadmodum rationem non reddas'. itaque uir amplissimus et prudentissimus suo consilio defectus puerili usus est, atque id egit ut Athenienses finitimo inpli20 cati bello rationibus exigendis non uacarent. seduiderint Athenae utrum Alcibiadem lamententur anglorientur^ quoniam adhuc inter exsecrationem hominis et admirationem dubio mentis iudicio fluctuatur. Par. crauit, perfacile se adfirmans interempturum, quod in lecto 25 illius considere soleret. 3. C. Gassius Sullae filium Faustumcondiscipulum suum in schola proscriptionem patris laudantem ipsumque, cum primum potuisset, idem facturum minantem colapho percussit. 1. Alcibiades Atheniensis cum puer ad Periclen auuncu30 lum suum uenisset eumque tristem inuenisset, dicentem se mandatu ciuitatis propylaea Mineruae, quae sunt ianuae arcis, magna cum inpensa aedificasse nec posse reddere rationem, ^ergo' inquit ' quaere potius quemadmodum rationem non reddas'. 2 scola B 5 litteras quae publico par B in ras. hahet 8 illis — his b : ille — hic B 12 propylaea B in ras. , propyla codd. dett. CAP. I. § 3. Ext. § 1. II. g 1. 113II. Nos quia iam initia procursusque uirtutis patefecimus, actum ipsum persequemur, cuius ponderosissima uis et efficacissimi lacerti in fortitudineconsistunt. DE FORTITVBINE. 5Nec me praeterit, conditor urbis nostrae, Romule,principatum hoc tibi in genere laudis adsignari oportere. sed patere, obsecro, uno te praecurri exemplo,cui et ipse aliquantum honoris debes , quia beneficioillius effectum est ne tam praeclarum opus tuumloRoma dilaberetur. 1. Etruscis in urbem ponte sublicio inrumpentibus Horatius Cocles extremam eius partem occupauittotumque hostium agmen, donec post tergum suumpons abrumperetur 7 infatigabili pugna sustinuit, at- 15que, ut patriam periculo inminenti liberatam uidit, armatus se in Tiberim misit. cuius fortitudinem diimmortales admirati incokimitatem sinceram ei praestiterunt. nam neque altitudine deiectus quassatusnec pondere armorum pressus nec ullo uerticis cir- 20cuitu actus , ne telis quidem , quae undique congerebantur, laesus tutum natandi euentum habuit. unusitaque tot ciuium , tot hostium in se oculos conuertit,stupentis illos admiratione, hos inter laetitiam et metum haesitantis, unusque duos acerrima pugna25consertos exercitus, aiterum repellendo, alterum propugnando distraxit. denique unus urbi nostrae tantum scuto suo quantum Tiberis alueo munimentiattulit. quapropter discedentes Etrusci dicere potuerunt: Eomanos uicimus, ab Horatio uicti sumus. 301. DE FORTITVDINE. Etruscis in urbem ponte sub- Par.licio inrumpentibus Horatius Cocles, donec post tergum suumabrumperetur, hostium agmen infatigabili pugna sustinuit, at- que ita armatus se in Tiberim misit tutumque nandi euentum2 prosequemur E 13 honoratius B ante rasuram 14 postergum B 17 inmisit Stanger H dii hic B 19 quassatus D'quassatusue B 21 ne B: nec dett. 23 tot hostium tot ciuiumhoc ordine B in ras. 24 admirationem B' 25 haesitantes B<t VAL. MAX. 3 114 LIB. III. 2. Immemorem me propositi mei Cloelia faeit,paene eadem [enim] tempestate, certe aduersus eun-dem hostem et in eodem Tiberi inclytum ausa faci-nas. inter ceteras enim uirgines obses Porsennae5 data^ liostium nocturno tempore custodiam egressaequum conscendit, celerique traiectu fluminis nonsoium obsidione sed etiam metu patriam soluit; uirispuella lumen uirtutis praeferendo. ^•J£^^iyi^?-««^^J?mydam^ ab Acrone, Cae10 ninen^fum^ege ; ad dimicandum prouocatus, quamquam et numero et fortitudine militum superioremse crederet; tutiusque erat toto cum exercitu quamsolum in aciem descendere; sua potissimum dexteraomen uictoriae corripuit. nec incepto eius fortuna15 defuit: occiso enim Acrone fusisque hostibus opimade eo spolia loui Feretrio rettulit. hactenus istud,quia publica religione consecrata uirtus nulla priuatalaudatione indiget. 4. Ab Romulo proximus Cornelius Cossus eidem20 deo spolia consecrauit; cum magister equitum ducemFidenatium in acie congressus interemisset. magnusinitio huiusce generis inchoatae gloriae Romulus:Cosso quoque multum adquisitum est, quod imitariRomulum ualuit. 25 habuit. 2. Cloelia inter ceteras uirgines obses Pprs^.9g^^ta,^' n pclurn o tempoTe* custoflTaT^lggfe^"§a T^TfK"^^^ jjfltr-iamlurpitudme libcfaiirtr^Si^^dTfttiltisatjAcrone Caeninensium regeadfRftilctifndan^-pfouocatus, occiso eo fusisque hostibus spoliaopima loui Feretrio rettulit, quae dux duci detraxerat. 4. Cor30 nelius Cossus eidem deo spolia consecrauit a Romulo proximus , cum ducem Fidenatium in acie congressus interemisset.2 enim del. Lipsius, iuetur Foerisch II, 13; Cloelia paenefacit. eadem enira temp. <5 5 hostium nos: hoSti B, del. Periz. || custodia Pb 7 metu — caeninensium B in ras. hahei [{ patriampuella soluit uiris lumen u. praeferendo cod. Atrebat. 8 lumineuirtutis praeferenda B in ras. 13 dextera B : dextra ? 14 ra-puit al. 16 de eo] deo B 25 porsinae B 26 an custodiam? CAP. 11, S 2—7. 1155. Ne Marci quidem Marcelli memoriam ab hisexemplis separare debemus, in quo tantus uigor animifuit , ut apud Padum Gallorum regem ingenti exercitu stipatum cum paucis equitibus inuaderet , quemprotinus obtruncatum armis exuit eaque loui Fere-strio dicauit. 6. Eodem et uirtutis et pugnae genere usi suntT. Manlius Torquatus et Valerius Coruinus et Aemilianus Scipio. hi etiam ultro prouocantis hostiumduces interememnt. sed quia sub alienis auspiciislorem gesserant; spolia loui Feretrio non posueruntconsecranda. Idem Scipio AemilianuS; cum in Hispania subLucuIIo duce militaret atque Intercatia, praeualidumoppidum, circumsederetur, primus moenia eius con-15scendit. neque erat in eo exercitu quisquam aut nobilitate aut animi indole aut futuris actis, cuiusmagis saluti parci et consuli deberet. sed tunc clarissimus quisque iuuenum pro amplificanda et tuendapatria plurimum laboris ac periculi sustinebat, de-20forme sibi existiman«, quos dignitate praestaret, abhis uirtute superari. ideoque Aemilianus hanc militiam aliis propter difficultatem uitantibus sibi depoposcit. ^ 7. Magnum inter haec fortitudinis exemplum an-25tiquitas offert. Romani Gallorum exercitu pulsi, cumse in Capitolium et in arcem conferrent, inque his5. M. Marcellus apud Padum Gallorum regem ingenti exercitu Par.stipatum adgressus, obtruncatum armis exuit eaque loui Feretrio dedicauit, quae opima tertia haberentur. 6. Scipio Aemi-30lianus cum in Hispania sub Lucullo duce militaret atqueIntercatia praeualidum oppidum circumsederetur, primus moenia eius conscendit. 7. Vrbe a Gallis capta, cum senes in plana parte urbis relicti essent, quia omni numero non suf8 mallius B 9 etiam B : enim edd. uett. cf.Foertsch II, 13 \\ prouocatos B, prouocantes Fighiiis 13 item B' 15 circumsideretur P^h 17 actibus D 32 circumsideretur V corr. 34 omnium Kellerbauer 8* 116 LIB. III. collibus morari omnes non possent, necessarium consilium in plana parte urbis relinquendorum seniorum ceperunt, quo facilius iuuentus reliquias imperiitueretur. ceterum ne illo quidem tam misero tamque5 luctuoso tempore ciuitas nostra uirtutis suae oblitaest. defuncti enim honoribus apertis ianuis in curulibus sellis cum insignibus magistratuum, quos gesserant, sacerdotiorumquC; quae erant adepti, con-sederunt, ut et ipsi in oceasu suo splendorem et10 ornamenta praeteritae uitae retinerent et f plebi adfortium sustinendos [casus suo] * * +. uenerabiliseorum aspectus primo hostibus fuit, et nouitate reiet magnificentia cultus et ipso audaciae genere commotis. sed quis dubitaret quin et Galli et uictores15 illam admirationem mox in risum et in omne contumeliae genus conuersuri essent? non expectauit igitur hanc iniuriae maturitatem M. Atilius, uerumbarbam suam permulcenti Gallo scipionem uehementiictu capiti innixit eique propter dolorem ad se occi20 dendum ruenti cupiaius corpus obtulit. capi ergouirtus nescit, patientiae dedecus ignorat, fortunaesuccumbere omni fato tristius ducit, noua et speciosagenera interitus excogitat; si quisquam interit, quisic extinguitur. 25 ficiebat arx, qui erant honoribus functi apertis ianuis in curu-^*'" libus sellis cum insignibus magistratuum quos gesserant cousederunt: et primum mirantibus Gallis, deinde in risum uersis,M. Atilius barbam suam permulcenti Gallo scipionem capitiinfllixit, eique ad se occidendum uenienti iugulum obtulit.10 et plebi (plebe corr.) ad B in ras., sic reliqui quoque, sedvudti plebem 11 fortium uel fostiura B; nam ducius litterarumrt ei st in B simillimi sunt\\ sustinendos casus suo * splendorem etornamenta praeteritae uitae retinereut. uenerabilis B uerbisoc]casu suo splendorem — retinerent repetitis, unde factum est, ut alterum enuntiatum imperfectum relinqueretur, it. praef. p. xiii;fort. et [obsessis] ad hostium sustinendos [incursus animos adderent] 17 maturitatem (m. in litura) jff [] M. P et in lit. B : C.dett. 18 uehementi* B 21 patientia B, em. Modius 23 interiit B ante rasuram CAP. 11, § 7—10. 117 8. Reddenclus est nunc Romanae iuuentuti debitus gloriae titulus, quae C. Sempronio Atratino consule cum Volscis apud Verruginem parum prospere dimicantC; ne acies nostra iam inclinata propelleretur, equis delapsa se ipsa centuriauit atqu.e hostium 5 exercitum inrupit. quo demoto proximum tumulumoccupauit effecitque ut omnis Volscorum conuersus impetus legionibus nostris ad confirmandos animossalutare laxamentum daret. itaque, cum iam de tropaeis statuendis cogitarent, proelium nocte dirimente, louictoresne an uicti discederent incerti abierunt. 9. Strenuus ille quoque flos ordinis equestris, cuius mira uirtute Fabius Maximus Rullianus magister equitum bello, quod aduersus Samnites gerebatur, male commissi proelii crimine leuatus est. nam-15que Papirio Curso.re propter auspicia repetenda in urbem proficiscente castris praepositus ac uetitus in aciem exercitum ducere, nihilo minus manus cumhoste, sed tam infeliciter quam temere conseruit: procul enim dubio superabatur. ceterum optimae20indolis iuuentus detractis equorum frenis uehementereos calcaribus stimulatos in aduersos Samnites egit; obstinataque animi praesentia extortam manibus no- stium uictoriam et cum ea spem maximi ciuis [Rulliani] patriae restituit. 2510. Qualis deinde roboris illi milites, qui uehementi ictu remorum concitatam fugaPunicamclassem8. C. Sempronio Atratino cos. cum Volscis apud Verruginem Par»parum prospere dimicante, equites delapsi equis se ipsi centuriauerunt, et ita acies restituta est. 9. Fabius Maximus Rul- 30lianus uetitus a Papirio Romam gratia auspiciorum redeunte bellum committere aduersus Samnites commisit , et equitum 2 -quae in B erasum 5 centuriauit atque additum in mg. B(> dimoto g 7 et fecitq. B' (j Volscorum in se edd. priores 13 rutilianus BP 16 papyrio B 17 proficiscente* B 19 sed+tam feliciter (tan pr. m. ut uideiur) B 24 ea* B |] rutiliani b, delendum censebat Periz. 27 fugae B, em. Guyetus J| classem —quasi cam suppletum in mg. B 30 rutilianus V 118 LiB. m. nantes lubricis pelagi quasi campomm firmitate pedites in litus retraxerunt? 11. Eiusdem temporis et notae miles, qui Cannensi proelio, quo Hannibal magis uires Romanorum5 contudit quam animos fregit, cum ad retinenda armainutiles uulneribus manus haberet; spoliare se co- nantis Numidae ceruicem conplexus, os naribus et auribus corrosis deforme reddidit inque plenis ultionis morsibus expirauit. sepone iniquum pugnae10 euentum, quantum interfectore fortior interfectus! Poenus enim in uictoria obnOxius morienti solacio fuit, Romanus in ipso fine uitae uindex sui extitit. 12. Militis hic in aduerso casu tam egregius uiriiis animus quam relaturus sum imperatoris. P.15 enim Crassus cum Aristonico bellum in Asia gerens,a Thracibus , quorum is magnum numerum in praesidio habebat, inter Elaeam et Zmyrnam exceptus^ne in dicionem eius perueniret, dedecus arcessitaratione mortis effugit. uirgam enim, qua ad regen20 dum equum usus fuerat, in unius barbari oculum direxit. qui ui doloris accensus latus Crassi sica confodit; dumque se ulciscitm'; Romanum imperatoremmaiestatis amissae turpitudine liberauit. ostenditfortunae Crassus quam indignum uirum tam graui25 contumelia adficere uoluisset, quoniam quidem iniectos ab ea libertati suae miserabiles laqueos pruPar. iiirtute proelii crimine leuatus est. 11. Miles Romanus Gannensi proelio , cum ad retinenda arma inutiles uulneribus manus haberet, spoliare se conantis Numidae ceruicem amplexus, 30 naribus et auribus adrosis reddidit deformem. 12. P. Grassus cum Aristonico bellum gerens a Tliracibus inter Eleam et Zmyrnam exceptus , ne caperetur , uirgam , qua ad regendumequum usus fuerat, in unius barbari oculum direxit, qui ui 6 con. Num. B, sed nantis numidae in litura 8 adrosis P\\ deformT B 11 uictoriam B' U morientis solatio B 13 egregie h, egregius tamque dett., cf. Foertsch II, 14 14 quam quem D16 tharacibus B' 17 eleam BP [| smirnam B, Myrinam Front. strat. 4, 5, 16 21 confodit — raentis p. 119, 3 B in ras. habet 32 zmirnam B, smyrnam V corr. {j uirga V CAP. II. § 10—15. 119denter pariter ac fortiter rupit , donatumque se iamAristonico dignitati suae reddidit. 13. Eodem mentis proposito usus est Scipio Metellus. namque infeliciter Cn. Pompei generi sui defensis in Africa partibus classe Hispaniam petens, 5 cum animaduertisset nauem, qua uehebatur , ab hostibus captam, gladio praecordia sua transuerberauit, ac deinde prostratus in puppi, quaerentibus Caesarianis militibus ubinani esset imperator, respondit ^ imperat^^se_t>JBS^.l^^ eloqui ualuit lo quantunTacTtestandam animi fortitudinem aeternae laudi satis erat. 14. Tui quoque clarissimi excessus y Cato , Vtica monumentum est; in qua ex fortissimis uulneribus tuis plus gloriae quam sanguinis manauit: si quidemisco^stantissime in gladium incumbendo magnum hominibus documentum dedisti, quanto potior esse debeat probis dignitas sine uita quam uita sine dignitate. 15. Cuius filia minime muliebris animi. quae cum20Bruti uiri sui consilium, quod de interficiendo ceperat Caesare, ea nocte, quam dies taeterrimi facti secutus est, cognosset, egresso cubiculum Bruto cultellum tonsorium quasi unguium resecandorum causa poposcit, eoque ueiut forte elapso se uulnerauit. cla- 25more deinde ancillarum in cubiculum reuocatus Brutus obiurgare eam coepit, quod tonsoris praeripuisset doloris accensus sica latus Crassi confodit. 13. Scipio Metel- Par.lus , infeliciter Cn. Pompei generi sui defensis partibus , naue qua uehebatur a Caesarianis capta , gladio se traiecit. ^ impe- 30rator se bene habet' quaerentibus Caesarianis respondit. 14. Cato uictis a Caesare partibus suis gladio se transfodit. 15. Porcia, filia Catonis, uxor Bruti, cum uiri sui consilium de interficiendo Caesare cognouisset, cultellura tonsorium quasi unguium resecandorum causa poposcit, eoque uelutforte lapso 3556 uulnerauit. clamore deinde ancillarum in cubiculum reuo3 Metellus Ph: om. B 5 clausae B' 26 cubiculo B' 29 naui V corr. 35 immo elapso 120 LIB. III. officium. cui secreto Porcia *non est hoc' inquit' temerarium factum meum, sed in tali statu nostroamoris mei erga te certissimum indicium: experirienim uolui, si tibi propositum parum ex sententia5 cessisset, quam aequo animo me ferro essem interemptura'. 16. Felicior progenie sua superior Cato, a quoPorciae familiae principia manarunt. qui cum ablioste in acie uehementer f paruulo peteretur, uagina10 gladius eius elapsus decidit. quem subiectum proeliantium globo atque undique nostilibus pedibus circumdatum postquam abesse sibi animaduertit, adeaconstanti animo in suam potestatem redegit, ut illumnon periculo oppressus raperC; sed metu uacuus su15 mere uideretur. quo spectaculo adtoniti hostes postero die ad eum supplices pacem petentes uenerunt.17. Togae quoque fortitudo militaribus operibusinserenda est, quia eandem laudem foro atque castrisedita meretur. Cum Ti. Gracchus in tribunatu pro20 fusissimis largitionibus fauore populi occupato rempubiicam oppressam teneret palamque dictitaret interempto senatu omnia per plebem agi deberc; inaedem Fidei publicae conuocati patres conscripti aconsule Mucio Scaeuola quidnam in tali tempestate25 faciendum esset deliberabant , cunctisque censentibus ut consul armis rem publicam tueretur^ ScaeuolaPar. catus Brulus obiurgare eam coepit, quod tonsoris praeripuis-'set officium. cui illa *experiri' inquit ^uolui, si tibi propositum parum ex sententia cessisset, quam aequo animo me30 essera interemptura '. 16. Cato censorius cum ei in bellouagina gladius excidisset, subiectum proeliantium globo intrepidus sustulit. 17. Cum Ti.Gracchus palam senatui minaretur,consulentibus patribus de statu rei p. ac de interemendoGraccho cogitantibus , Scaeuola negauit se quidquam ui esse7 progenia B' 9 uehementi tragula coni. in mg. B^ recentiores tentarunt: parmula, sparulo, uehementi ictu, praeualido(Foertsch) 14 metu B corr. ex me 18 qui eadem laude B'19 Ti.] .t. B 20 aucupato Lipsius CAP. II, § 15—19. 121 negauit se quicquam ui esse acturum. tum Scipio Nasica * quoniam ' inquit ' consul , dum iuris ordinem sequitur, id agit ut cum omnibus legibus Romanumimperium corruat, egomet me priuatus uoluntati uestrae ducem offero % ac deinde laeuam manumjparte 5 togae circumdedit sublataque dextra procjamauit:

^ui_rem publicam ^aTuam^^ss^ iiHunt me_s^^^

tur', eaque uoce cunctatione bonorum ciuium dis- cussa Gracchum cum scelerata factione quas merebatur poenas persoluere coegit. 10 18. Item, cum tr. pl. Saturninus et praetor Glaucia et Equitius designatus tr. pi. maximos in ciuitate nostra seditionum motus excitauissent, nec quisquam se populo concitato opponeret, primum M. Aemilius Scaurus C. Marium consulatum sextum gerentem 15 ^ hortatus est ut libertatem legesque manu defenderet, protinusque arma sibi adferri iussit. quibus allatis ultima senectute confectum et paene dilapsum cor- pus induit, spiculoque innixus ante fores curiae constitit, ac paruulis extremi spiritus reliquiis ne res 20 publica expiraret effecit. praesentia enim animi sui senatum et equestrem ordinem ad uindictam exigendam inpulit. 19. Sed ut armorum et togae superius, nunc etiam acturum. quo incusato Scipio Nasica se duceni pollicitus, ac 25 laeuam manum parte togae circumdedit sublataque dextra pro- ^'" clamauit: 'qui rem publicam saluam esse uult, me sequatur'. 18. Cum tribuni plebis Saturninus et Equitius et praetor Glaucia maximos in ciuitate seditionum motus excitarent, M. Aemilius Scaurus iam senex exhortatus Marium, sextum consulatum 30 gerentem, ut rem p. uindicaret. iussit sibi arma adferri ar- matusque ante fores curiae stetit ictuque saxi uulneratus est. 1 ui om. B 5 aparte B anie rasuram, laeuam ima parte Stanger coll. Vell. 2, 3, 1 11 et praetor g. et equitius B in litura 20 stetit ictuq. saxi uulneratus estP [| extremi b: & extremi B, in quo & et ex uix discerni potest , et extremis Kempf 24 et b

om. B\\ togaeque prius Vahlen (mus. rhen. XI, 589); at uidetur superius idem esse quod superiore tempore uel in superiore ui4a 122 LIB. III. siderum clarum deciis, diuum lulium, certissimamuerae uirtutis effigiem; repraesentemus , cum inmimerabili multitudine et feroci impetu Neruiorum inclinari aciem suam uideret, timidius pugnanti militi5 scutum detraxit eoque tectus acerrime proeliari coepit. quo facto fortitudinem per totum exercitumdiffudit; labentemque belli fortunam diuino animiardore restituit. idem alio proelio legionis Martiaeaquiliferum ineundae fugae gratia iam conuersum10 faucibus conprehensum in contrariam partem retorsit dexteramque ad hostem tendens ^quorsum tu'inquit 'abis? illic sunt cum quibus dimicamus'. etmanibus quidem unum militem, adhortatione uerotam acri omnium legionum trepidationem correxit15 uincique paratas uincere docuit. 20. Ceterum ut humanae uirtutis actum exse-quamur, cum Hannibal Capuam, in qua Romanusexercitus erat, obsideret, Vibius Accaus, Paelignaecohortis praefectus , uexillum trans Punicum uallum2oproiecit, se ipsum suosque commilitones ^ si signohostes potiti essent, execratus, et ad id petendumPar. 19. C. Caesar cum multltudine Neruiorum inciinari aciem suamuideret, miiiti timidius pugnanti scutum rapuit, et fortiter proeliatus aciem restituit. idem alio proeiio legionis Martiae25 aquihferum, ineundae fugae gratia iam conuersum , fauciJjus compreiiensum in contrariam parteni retorsit. 20. Cum Hannibal Capuam, quam Romanus exercitus i" obsederat, defe«nderet, Vibius Accaus, Paelignae coliortis praefectus, uexillumIrans Punicum uallum proiecit, se ipsum commilitonesque, si 30 potiti essent hostes signo, exsecratus. quod ut Valerius Flac2 repraesentemus. Cum edd.; recte uerba distinxit Vahlen \\ innumerabile B^ 8 ordo restituit B' [] marti B' 9 iam om. B10 retorsit P: detraxit B, retraxit Periz. 17 in qua — erat] quamquam lectio ob scripturam in P incerta uidetur, foede tamenVdlerium errasse apparet ex lAu. 25, 14 18 acceus B; at u. Weissenb. ad Liu. 25, 14, 5 \\ peli^nae B 19 uallum b: bellumBP 20 suosq. comilitones B in litura |j si signo B in lit. (ex P)

si se dett. 22 Caesar om. V \\ Neruiorum] seruorum V 27 immo defendebat, obsideret 29 uallumj bellum V CAP. II, § 19—21. 123 subsequente cohorte primus impetum fecit. quod ut Valerius Flaccus tribunus tertiae legionis aspexit, conuersus ad suos 'spectatores'; inquit/ut uideo, alienae uirtutis huc uenimus; sed absit istud dedecus a sanguine nostro , ut Romani gloria cedere Latinis 5 uelimus : ego certe aut speciosam optaui mortem aut felicem audaciae exitum: uel sohis praecurrere paratus sum'. his auditis Pedanius centurio conuulsum signum dextra retinens ' iam hoc % inquit ; 4ntra hostile ualhim mecum erit : proinde sequantur qui id 10 capi nohint', et cum eo in castra Poenorum inrupit totamque secum traxit legionem. ita trium hominumfortis temeritas Hannibalem, paulo ante spe sua Capuae potitorem, ne castrorum quidem suorum potentem esse passa est. 15 21. Quorum uirtuti nihil cedit Q. Occius, qui propter fortitudinem Achilles cognominatus est. namut reliqua eius opera non exequar, abunde tamen duobus factis , quae relaturus sum , quantus bellator fuerit cognoscetur. Q. Metello consuli legatus in 20 Hispaniam profectus, Celtibericum sub eo belhim gerens; postquam cognouit a quodam gentis huius iuuene se ad dimicandum prouocari — erat autem illi forte prandendi gratia posita mensa —, relicta ea arma sua extra uallum deferri equumque educi clam 25 iussit, ne a Metello inpediretur, et illum Celtiberum insolentissime obequitantem consectatus interemit cus tertiae legionis tribunus uidit, imitatus exeraplum est: Par.idem Pedanius centurio fecit. protinus igitur castra Poenorum capta sunt. 21. Q. Occius, qui propter fortitudinem 3o Achilles cognominatus est, sub Q. Metello cos. legatus in Hispania militans, cum cognouisset se a quodam Celtibero prouocatum, relicta mensa — forte enim prandebat — clam Metello obequitanteni Celtiberum consectatus occidit. iterum a 6 oppetam mortem Lips. 7 felices b \\ exitus B 8 padanius B 14 potiorem B' |] potientem esse b 20 consuli nos: cons Bf consule s, sub — consule P; cf, 5, 5, 1 et 7, 1 34 obsequitantem V 124 LIB. 111. cletractasque corpori eius exuuias ouans laetitia incastra rettulit. idem Pyrresum, nobilitate ac uirtuteomnes Celtiberos praestantem, cum ab eo in certamen pugnae deuocatus esset, succumbere sibi coegit.5 nec erubuit flagrantissimi pectoris iuuenis gladiumei suum et sagulum utroque exercitu spectante tradere. ille uero etiam petiit ut hospitii iure inter seiuncti essent, quando inter Romanos et Celtiberospax foret restituta. 10 22. Ne Acilium quidem praeterire possumus^ qui,cum decumae legionis miles pro C. Caesaris partibusmaritima pugna proeliaretur, abscisa dextera, quamMassiliensium naui iniecerat^ laeua puppim aaprehendit, nec ante dimicare destitit quam captam pro15 fundo mergeret. quod factum parum iusta notitiapatet. at Cynaegirum Atheniensem; simili pertinacia in consectandis hostibus usum, uerbosa cantulaudum suarum Graecia omnium saeculorum memoriae litterarum praeconio inculcauit. 20 23. Classicam Acilii gloriam terrestri laude M.Caesivis Scaeua, eiusdem imperatoris centurio, sub-'secutus est. cum pro castello enim, cui praeposituserat, dimicaret, Gnaeique Pompei praefectus lustuPar. quodam prouocatus, cuni eum genibus suis subiecisset, coegit25 sagulum et gladium sibi, ulroque exercitu spectante, tradere.22. Acilius decimae legionis miles pro C. Caesaris partibus pugnans maritimo proelio , abscisa dextera , quam Massiliensium naui iniecerat, laeua puppim adprehendit nec ante di- micare destilit quam captam profundo mersit. 23. Caesius30 Scaeua, eiusdem imperatoris centurio, cum pro eo castello cui praepositus erat dimicaret, etCn. Pompei praefectus histuleius 1 exubias ouans laetitiam B 5 fraglantissimi B 6 introque B' 1] inspectante Stanger coll. p. 126, 29 10 atilium B, item H. 20 (Acilius P et Suet. Caes. 68) 13 massiliensium B in litura, ad silentium CV \\ iniecerat (ini in lit.) B 16 cynegirum B 19inculcauit Kempf: inculcat (at add. m. 2) B 21 Cassius Suet. Caes. 68 et Plut. Caes. 16 23 gneique B \\ lustuleius nos: iustuletus P et in ras. B, iussu eius dett, 31 ius tuletus V CAP. II. § 21—23. 125 leius summo studio et magno militum numero ad locum capiendum niteretur, omnes qui propius acces- serant interemit, ac sine ullo regressu pedes pugnans super ingentem stragem, quam ipse fecerat, corruit. cuius capitC; umerO; femine saucio, oculo eruto, scu- 5 tum c et XX ictibus perfossum apparuit. talis in castris diui luli disciplina milites aluit, quorum alter dextera, alter oculo amisso hostibus inhaesit, ille post hanc iacturam uictor, hic ne hac quidem iactura uictus. 10 Tuum uero, Scaeui, inexuperabilem spiritum in utra parte rerum naturae admiratione prosequar nescio, quoniam excellenti uirtute dubium reliquisti inter undasne pugnam fortiorem edideris an in terra uocem miseris. bello namque, quo C. Caesar, non 15 contentus opera sua litoribus Oceani claudere, Britannicae insulae caelestis iniecit manus, cum quattuor conmilitonibus rate transuectus in scopulum uicinum insulae, quam hostium ingentes copiae obtinebant, postquam aestus regressu suo spatium, quo 20scopulus et insula diuidebantur , in uadum transitu facile redegit, ingenti multitudine barbarorum adfluente_, ceteris rate ad litus regressis, sohis immobilem stationis gradum retinens, undique ruentibus suramo sladio acl locum capiendum niteretur, omnibus qui 25prope accesserant interemptis conruit. scutum eius cxx icti- bus perfossum apparuit, ipse interuentu commilitonum seruatus. — Ideni cum, C. Caesare Britanniam oppugnante, rate iu proximum scopulum transuectus esset, superuenientibus Iio- stibus, ceteris ad litus regressis, solus stationis gradum reti- 3onens , magno edito proelio , femore traiecto , clipeo crebris foramlnibus absumpto, profundo se commisit, et euectus ad 1 locum Foertsch: eum BP 2 niteretur P et in ras. B: raitteretur dett. 3 pedis Stanger coll. p. 125, 23 4 fecerant B' 5 saucium B \\ scutum .c. B in litura 6 apparauit B', apparuit ipse interuentu comrailitonum seruatus P 11 Scaeui Kempf: scaeua B, cf. Dio Cass. 37, 53 14 terra B' 15 emiseris Stanger 16 brittannicae B, item 126, 6 22 facilem B • 25 ad eum cap. V, em. Foertsch 28 caesar —oppugnans P' 126 LIB. III. telis et ab omni parte acri studio ad te inuadendumnitentibuS; quinque militum diurno proelio suffecturapila una dextera hostium corporibus adegisti. adultimum destricto gladio audacissimum quemque5modo umbonis inpulsu, modo mucronis ictu depellens , hinc Romanis , illinc Britannicis oculis incredibili, nisi cernereris, spectaculo fuisti. postquamdeinde ira ac pudor cuncta conari fessos coegit, tragula femur traiectus saxique pondere ora contusus,10 galea iam ictibus discussa et scuto crebris foraminibus absumpto, profundo te credidisti, ac duabusloricis onustus inter undas, quas hostili cruore infe- ceras , enasti , uisoque imperatore armis non amississed bene inpensis, cum laudem merereris, ueniam15 petisti, magnus proelio, sed maior disciplinae militaris memoria. itaque ala optimo uirtutis aestimatorecum facta tum etiam uerba tua centurionatus honoredonata sunt. 24. Sed quod ad proeliatorum excellentem for20 titudinem adtinet, merito L. Sicini Dentati commemoratio omnia Romana exempla finierit, cuius operahonoresque operum ultra fidem ueri excedere iudicari possent, nisi ea certi auctores, inter quos M.Varro, monumentis suis testata esse uohiissent. quem25 centies et uicies in aciem descendisse tradunt, eorobore animi atque corporis utentem, ut maioremsemper uictoriae partem traxisse uideretur: sex et XXX spolia ex hoste rettulisse , quorum in numerooeto fuisse, cum quibus inspectante utroque exercitu30 ex prouocatione dimicasset, xiiii ciues ex mediaP(tr. litus petiit a Caesare ut sibi ignosceret quod sine scuto redisset. 24. L. Sentius Dentatus centies uicies in aciem descendit

XXVI spolia rettulit, ex his octo eorum qui se prouocauerant: 1 ad te inu. b: ad euadendura B 12 honustus B 14 mereris B' 18 donata m: data B 20 sicinii V ei dett. pleriqne: sicii al., sentii P et in lit. B; cf. Mommsen rom. Forsch, I, 109 n. 88 II commoratio B 24 uoluisset B' 28 retulisset B' 30 probatione B' 32 cxxes V CAP. II, § 23. 24. Exl. § 1. 127 morte raptos seriiasse; quinque et XL uulnera pectore excepissC; tergo cicatricibus uacuo: nouem triumphales imperatorum currus secutum, totius ciuitatis oculos in se numerosa donorum pompa conuertentem. praeferebantur enim aureae coronae octo , ciuicae &xiiii, murales tres, obsidionalis una^ torques Lxxxiii, armillae CLX, hastae xviii, phalerae xxv^ ornamenta etiam legioni, nedum militi satis multa. Ext, 1. Ille quoque ex pluribus corporibus in unum magna cum admiratione Calibus cmor confu- lo sus est. in quo oppido cum Fuluius Flaccus Campanam perfidiam principis ciuitatis ante tribunal suumcapitali supplicio adficiendo uindicaret, litterisque a senatu acceptis finem poenae eomm statuere cogeretur, ultro se ei T. lubellius Taurea Campanus obtu- 15 iit et quam potuit clara uoce *"quoniam', inquit 'Fului, tanta cupiditate hauriendi sanguinis nostri teneris, quid cessas in me cmentam securem destringere , ut gloriari possis fortiorem aliquanto uirum quam ipse es tuo iussu esse interemptum ? ' eo deinde libenter 20 id se fuisse facturum, nisi senatus uoluntate inpediretur, adfirmante, ^at me', inquit 'cui nihil patres conscripti praecepemnt^ aspice, oculis quidem tuis gratum, animo uero tuo maius opus edentem', protinusque interfecta coniuge ac liberis gladio incubuit. 25 quem illum uirum putemus fuissO; qui suorum ac sua xiiii ciues seruauit: ex proelio xlv uulnera pectore excepit, Par.tergo cicatricibus uacuo : viii triumphales currus secutus

(louatus aureis coronis ciuicis viii, niuralibus iii, obsidionaH una : torques accepil lxxxiii, armillas clx, hasias xviii, 30 3 litt. currus secu B in litura 6 lxxxiii P et Plin. n. hist. 7, 28, § 102: clxxxiit B 7 pharetre B [] xxxv P contra Plin. L c. 11 campaiia perfidia b 12 principes dett. 13 adficiendos B 15 uibelius B 18 distringere B 19 aliquando B20 deinde dicente libenter B, em. Kempf 21 id se m: ait se i&ii punct.) B 22 adfirmante om. m et dett. |j ad me B 24 opus sedentem B' 28 viiii triumph. V in mg. 29 coronis ciu. viii] at u. Vt^. Max. 128 LIB. III. caede testari uoluit se Fului crudelitatem suggillarequam senatus misericordia uti maluisse? 2. Age, Darei quantus ardor animi ! qui cum sor-dida et crudeli magorum tyrannide Persas liberaret5 unumque ex iis obscuro loco abiectum corporis pondere urgueret, praeclari operis socio plagam ei inferre dubitanti, ne, dum magum petit, ipsum uulneraret , ^ tu uero ' inquit ' nihil est quod respectu meitimidius gladio utaris : uel per utrumque illum agas10 licet, dum hic quam celerrime pereat'. 3. Hoc loci Leonidas nobilis Spartanus occurrit^cuius propositO; opere, exitu nihil fortius. nam cumCCC ciuibus apud Thermopylas toti Asiae obiectus,grauem illum et mari et terrae Xerxen, nec homini15 bus tantum terribilem sed Neptuno quoque conpedeset caelo tenebras minitantem, pertinacia uirtutis adultimam desperationem redegit. ceterum perfidia etscelere incolarum eius regionis opportunitate loci,qua plurimum adiuuabatur, spoliatus occidere dimi20 cans quam adsignatam sibi a patria stationem deserere maluit, adeoque alacri animo suos ad id proelium,quo perituri erant, cohortatus est ut diceret 'sicprandete, conmilitones, tamquam apud inferos cenaPar. phaleras xxxv. 2. Dareus cum sordida et crudeli magorum25 lyrannide Persas liberaret, unum ex eis abiectum corporis suipondere urgens, ut uidit commilitonem plagam ei inferre dubitantem ne per errorem Dareum uuineraret, "" tu uero ' inquit' uel per utrumque nostrum gladium age , dummodo hic quamcelerrime pereat '. 3. Leonidas Spartanus cum trecentis ciui30 bus ad Tliermopylas toti Asiae obiectus, perfidia et scelereincolarum opportunitate loci spoliatus, occidit dimicans. cuius1 sugillare h.l.B 3 Darei] Gobryae Pighius ex Herodotoet lustino 4 crudelia B 6 urgyret B, urgeret b 9 illud Betplerique; tuetur Foertsch 1, 12 14 mare B' 16 caelo] cado B,caho b 18 incolarum — loci nos: incolarum {add. in vig. ex Poportunitate) eius regionis et loci B, inc. eius reg. et loci opportunitate deit. 19 quara ^' 21 ideoque^, em. Torrenius \\ tam alacri b C;^ 24 phalerasj pateras F', pharetras V^ 31 oportunitate B CAP. II, Ext. § 1—5. 129turi'. mors erat denuntiata: Lacedaemonii ^ perinde ac uictoria esset promissa, dicto intrepidi paruerunt. 4. Othryadae quoque pugna pariter ac morte speciosa Thyreatium laude quam spatio latius solumcemitur. qui sanguine suo scriptis litteris dereptam5 hostibus uictoriam tantum non post fata sua in si- num patriae cruento tropaei titulo rettulit. 5. Excellentissimos Spartanae uirtutis prouentus miserabilis lapsus sequitur. Epaminondas, maximaThebarum felicitas idemque Lacedaemonis prima10 clades, cum uetustam eius ui^bis gloriam inuictamque ad id tempus publicam uirtutem apud Leuctramet Mantineam secundis proeliis contudisset, traiectus hasta j sanguine et spiritu deficiens , recreare se co- nantes, primum an clipeus suus saluus esset, deinde 15 an penitus fusi hostes forent interrogauit. quae postquam ex animi sententia conperit, 'non finis', inquit ^conmilitones , uitae meae , sed melius et auctius initium aduenit. nunc enim uester Epaminondas nascitur, quia sic moritur. Thebas ductu et auspiciis 20meis caput Graeciae factas uideo, et fortis et animosa ciuitas Spartana iacet armis nostris abiecta: amara dominatione Graecia liberata est. orbus quoquC; non tamen sine liberis morior, quoniam mirincas haec uox fertur: 'sic prandete, commilitones, tamquam apud 25 inferos cenaturi. Lacedaemonii perinde ac uictoria esset pro- Par.missa, dicto paruerunt intrepidi. 4. Othryades Spartanus speciosus pugna ac morte, sanguine suo inscriptis tropaeis, dereptam hostibus uictoriam suis restituit. 5. Epaminondas Thebanus traiectus hasta , sanguine et spiritu deficiens , re- 30 ereare se conantes, primum an clipeus suus saluus esset, deinde an penilus fusi hostes, interrogauit. quibus ita se ha1 lacedaemoniis B, sed s 'punct. 2 dicto Pb: docto B4 thja-eatrum B 5 direptam BP, em. Periz. 6 facta B 9 mirabilis B' 10 lacedaemoniis B, em. Aldm 12 bellicam uirt. Kellerbaiter 13 contulisset B 15 clypeus B 18 auctius F: a***us (artmus?) B, aptius b, altius B mg. 20 sic moritur in Bexpunctum * 28 ac raorte Mai: othryade F \\ direptam V VAL. MAX. 9 130 LIB. III. filias Leuctram et Mantineam relinquo'. e corporedeinde suo hastam educi iussit, eoque uulnere expirauit. quid , si eum di inmortales uictoriis suis perfrui passi essent et sospes patriae moenia intrasset? 6 6. Ac ne Theramenis quidem Atheniensis , in publica custodia mori coacti, parua mentis constantia:in qua triginta tyrannorum iussu porrectam uenenipotionem non dubitanter hausit, quodque ex ea su-perfuerat iocabundus inlisum humo clarum edere10 sonum coegit, renidensque seruo publico, qui eamtradiderat , ' Critiae ' inquit ' propino : uide igitur uthoc poculum ad eum continuo perferas'. erat autemis ex triginta tyrannis crudelissimus. pro^ecto sujpplicio est se liberare tam facile supplicium perpeti.15 itaque Theramenes perinde atque in domestico lectulomoriens uita excessit, inimicorum existimatione punitus, suo iudicio finitus. 7. Sed Theramenes a litteris et doctrina uirilitatem traxit; Numantino uero Rhoetogeni ad consimi20 lem uirtutem capessendam quasi magistra gentissuae ferocitas extitit. perditis namque et adflictis rebus Numantinorum , cum omnes ciues nobilitate, pecunia, honoribus praestaret, uicumsuum, qui inea urbe speciosissimus erat, contractis undique nu25 bere cognitis, 'mirificas' inquit Tilias uobis relinquo, Leuctram"^* et Mantineara'. 6. Theramenes Atheniensis triginta tyrannorum iussu porrectam potionem ueneni non dubitanter exhausit : quodque ex ea superfuerat Vocabundus inlisum hurao, sono edito renidens seruo publir / ' Critiae ' inquit 'propino':30 erat autem hic ex triginta ty»^ mnis crudelissimus. 7. Rlioetogenes Numantinus adflictis r<ibusNumantinorum uicum suum,qui in ea urbe speciosissimus erat, incendit: strictum gladium1 G B in litura 2 deduci B \\ uulnere suspectum Perizonio 3 quid Foertsch II, 14: quo B, quod dett. [[ uictoris B' 4 et add. Foertsch hac perspecta sententia: ' Tam gloriose mortuusest Epaminondas. Faciamus nunc eum sospitem domum reuertisse, qualis et quanta tum eius fuisset felicitas ac gloria!' 12 autem B: enim g 15 theramenis B 19 theogeni B, em. e B27 correptam V pr. m. CAP. II, Ext. § 5-9. 131 trimentis ignis incendit^ protimisque strictnm gladium in medio posuit ac binos inter se dimicare iussit, ut uictus incisa ceruice ardentibus tectis superiaceretur. qui cum tam forti lege mortis omnis absumpsisset; ad ultimum se ipse flammis immersit. 5 8. Verum ut aeque populo Eomano inimicae urbis excidium referam; Karthagine capta uxor Hasdrubalis exprobrata ei impietate, quod a Scipione soli sibi impetrare uitam contentus fuisset, dextralaeuaque communes filios mortem non recusantis tra- 10hens, incendio se flagrantis ^patriae obiecit. 9. Mulieris fortitudinis exemplo aeque fortemduarum puellarum casum adiciam. Cum pestifera seditione Syracusarum tota regis Gelonis stirps euidentissimis exhausta cladibus ad unicam filiam 15Harmoniam uirginem esset redacta et in eam certatim ab inimicis impetus fieret, nutrix eius aequalemilli puellam regio cultu omatam hostilibus gladiis subiecit, quae ne cum ferro quidem trucidaretur, cuius esset condicionis proclamauit. admirata illius 20animum Harmonia [et] tantae fidei superesse nonin inedio posuit ac binos dimicare iussit , ut uictus occidere- Par.lur. ipse nouissime se flaramis inmisit. 8. Capta Carthagine uxor Hasdrubalis, dextra laeuaque filios trahens, incendio se superiecit, accusato uiro quod uitam a Scipione petere susti- 25nuit. 9. Cum pestifera seditione Syracusarum tota Gelonis stirps consumpta esset et unica superesset Harmonia, cumad eam ab inimicis impetus fieret, nutrix subornatam aequalem puellam hostilibus gladiis subiecit, quae ne cum ferro quidem trucidaretur, cuius esset condicionis proclamauit. ad- 304 adsumpsisset B' 5 inmisit P recte ut nideiur 7 hasdrybalis B' 8 a. scipione B in liiura 11 fraglantis B' [J subiecit cod. Bamb. Modii, superiecit P, quod uerum uideiur 12 muliebris deit. et g 18 hostibus B' 19 cura T ei Kapp: om. B 20 condicionis proclamauit B in litura ex P spaiio uacuo relicto: condicionis ederet {al. ediceret) proclamauit codd. plerique (qnae cumne cum f. quidem trucidaretur cuius c. esset ederet: proclamauit adm. i. a. Harmonia et Kapp) 21 et B, om. P 25 an sustinuisset? 9* 132 LIB. III. sustinuit reuocatosque interfectores , professa quaenam esset, in caedem suam conuertit. ita alteritectum mendacium, alteri ueritas aperta finis uitae fuit. 5 III. DE PATIENTIA. Egregiis uirorum pariter ac feminarum operibusfortitudo se oculis hominum subiecit patientiamquein medium procedere hortata est, non sane infirmioribus radicibus stabilitam aut minus generoso spi10 ritu abundantem; sed ita similitudine iunctam, utcum ea uel ex ea nata, uideri possit. 1. quid enimhis; quae supra rettuli, facto Mucii conuenientius?cum a Porsenna, rege Etruscorum, urbem nostramgraui ac diutino bello urgueri aegre ferret, castra15 eius clam fen'o ciijctus intrauit immolantemque antealtaria conatus occidere est. ceterum inter molitionem pii pariter ac fortis propositi oppressus, neccausam aduentus texit et tormenta quantopere con-temneret mira patientia ostendit. perosus enim,20 credo, dexteram suam, quod eius ministerio in caede*regis uti nequisset, iniectam foculo exuri passus est.nullum profecto di inmortales admotum aris cultumadtentioribus oculis uiderunt. ipsum quoque Porsennam oblitum periculi sui ultionem suam uertere25 in admirationem coegit. nam ' reuertere ' inquit ' adPar. mirata puellae constantiam Harmonia se esse quara quaererentillis professa est, et ita utraque perierunt. 1. DE PATIENTIA. Cuni a Porsena rege Etruscorumurbem nostram graui ac diulurno bello urgueri aegre Mucius30 ferret, castra eius intrauit immolantemque conatus occidereoppressus est. perosus itaque dexteram suam, quod eius minislerio uti nequisset, iniectam foculo exuri passus est.10 similitudinem B' 11 posset B' 13 etruscorum Binliiura 17 necausam B' 23 inuiderunt B 24 sui Kempf e codd.suis: om. S, sui fere B in litura, in qua longiorem uocem quamsui fuisse spatium docet, fort. periculi subiti \uel suscepti) 29 urg+eri V CAP. III, S 1. 2. Ext, S 1. 133 tuoS; Muci, et eis refer te, cum uitam meam petieris, a me uita donatum'. cuius clementiam non adulatus Mucius , tristior Porsennae salute quam sua laetior, urbi se cum aeternae gloriae cognomine Scaeuolae reddidit. 5 2. Pompei etiam probabilis uirtus, qui, dum legationis officio fungitur, a reg^ Gentio interceptus, cumsenatus consilia prodere iuberetur, ardenti lucemae admotum digitum cremandum praebuit ea^ue jjatientia regi simul et desperationem tormentis quic- lo quam ex se cognoscendi incussit et expetendae populi Romani amicitiae magnam cupiditatem ingenerauit. ac ne plura huiusce generis exempla domi scrutando saepius ad ciuilium bellorum detestandam memoriamprogredi cogar, duobus Eomanis exemplis contentus, is quae ut clarissimarum familiarum commendationem;ita nullum publicum maerorem continent, extemasubnectam. Ext. 1. Vetusto Macedoniae more regi Alexandro nobilissimi pueri praesto erant sacrificanti. e quibus 20unus turibuio accepto ante ipsum adstitit, in cuius brachium carbo ardens delapsus est. quo etsi ita urebatur, ut adusti corporis eius odor ad circumstantium nares perueniret, tamen et dolorem silentio pressit et brachium inmobile tenuit, ne sacrificium 25 Alexandri aut concusso turibulo impediret aut edito 2. Pompeius dum legationis officio fungitur, a rege Gentio par.interceptus, cum consilia prodere iuberetur, ardenti lucernae admotum digitum cremandum praebuit, et ea patientia regi desperationem quicquam ex se cognoscendi iniecit. 30 1. Alexandro regi nobilissimi pueri praesto erant sacrifi- canti: ex quibus unus turibulo accepto ante ipsum constitit, el in brachium eius carbo ardens delapsus est : qui ne sacri- ficium Alexandri inpediret, dolorem silentio pressit. Alexander 4 se — gloriae B in litura 6 qnidem B' 7 i^ege P: om. B, add. b post gentio 11 incussit b: excussit B, iniecit P 17 maerorem B in litura: memoriam dett. 20 ex P 21 arrepto B, em. e P W astitit b, constitit P 22 brachio B, em. e P 24 sir lentium B' 134 LIB. III. gemitu religione aspergeret. rex quo patientia puerimagis delectatus est , hoc certius perseuerantiae ex-perimentum sumere uoluit. consulto enim sacrificauit diutiuS; nec hac re eum proposito depulit. si 5 huic miraculo Dareus inseruisset oculos, scisset eius stirpis milites uinci non poss^ , cuius infirmam aetatem tanto robore praeditam animaduertisset. Est et iila uenemens ' et constans animi militia^ litteris pollens, uenerahilium doctrinae sacrorum an10 tistes philosophia. quae ubi pectore recepta est, omniinhonesto atque inutili adfectu dispulso, totum insolidae uirtutis munimento confirmat potentiusquemetu facit ae dolore. 2. Incipiam autem a Zenone Eleate. qui cum15 esset in dispicienda rerum natura maximae prudentiae inque excitandis ad uigorem iuuenum animispromptissimus, praeceptorum fidem exemplo uirtutis suae publicauit. patriam enim egressus , in qua frui secura libertate poterat, Agrigentum miserabili ser20 uitute obrutum petiit; tanta fiducia ingenii ac morunisuorum fretus , ut sperauerit et tyranno et Phalariuaesanae mentis feritatem a se deripi posse. postquam deinde apud illum plus consuetudinem dominationis quam consilii salubritatem ualere animaduer25 tit, nobilissimos eius ciuitatis adulescentes cupiditateliberandae patriae inflammauit. cuius rei cum indicium ad tyrannum manasset, conuocato in forumPar. pueri delectatus patientia diutius consulto sacrificauit, nec hac re eura proposito depulit. 2. Zeno Eleates philosophus cum30 Agrigentum uenisset , tyranno Phalaride adhuc uiuo , hortatus populum ad libertatem et ob id ipsura iussus a tyranno in medio foro torqueri, non destitit a cohortatione et in tantumpopulum commouit, ut lapidibus statim Phaiaris obrueretur. 1 religione Foertsch: regio B, regias aures h || quoque B, em. Torr. 2 est et hoc b 4 depulit Pb: repulit B 6 uici B9 doctrinaru b 10 omni E et Periz.: homini B^ homine b, incl. Kempf 14 autem zenonem B' 17 promptissimis B' 20 petit B 31 ad] ob V CAP. III, Ext. S 1—4. 135populo torquere eum uario cruciatus genere coepit,subinde quaerens quosnam consilii participes haberet. at ille neque eorum quemquam nominauit etproximum quemque ac fidissimum tyranno suspectumreddidit, increpitansque Agrigentinis ignauiam ac5timiditatem effecit ut subito mentis inpulsu concitatiPhalarim lapidibus prosternerent. senis ergo uniuseculeo inpositi non supplex uox nec miserabilis eiulatus, sed fortis cohortatio totius urbis animum fortunamque mutauit. lo3. Eiusdem nominis philosophus , cum a Nearchotyranno, de cuius nece consilium inierat, torqueretursupplicii pariter atque indicandorum gratia consciorum, dolox'is uictor sed ultionis cupidus, esse dixitquod secreto audire eum admodum expediret, laxa-istusque eculeo, postquam insidiis opportunum animaduertit, aurem eius morsu corripuit, nec ante dimisitquam et ipse uita et ille parte corporis priuaretur. 4. Talis patientiae aemulus Anaxarchus, cumatyranno Cypriorum Nicocreonte torqueretur nec ulla20ui inhiberi posset quo minus eum amarissimorummaledictorum uerberibus inuicem ipse torqueret, adultimum amputationem linguae minitanti ' non erit '; inquit ' effeminate adulescens , haec quoque pars cor-poris mei tuae dicionis % protinusque dentibus absci-25sam et conmanducatam linguam in os eius irapatensexpuit. multorum aures illa lingua et in primis Alexandri regis admiratione sui adtonitas habuerat,.3. Eiusdem nominis philosophus cum a Nearcho tyranno, cuiusParnecem inierat, torqueretur, dixit se quod secreto in aurem ei 3odiceret habere: laxatusque eculeo aurem eius morsu arripuit,nec ante dimisit quam et ipse uita et ilie parte corporis pri-uaretur. 4. Anaxarchus philosoplius cum a Nicocreonte ty-ranno Cypriorum in pilam coniectus tunderetur , ' foUem* 2 quodnam B, quotnam b 3 quemquam F: om. B, quempiam B mg. 11 cum a nearcho B in litura ex P 15 laxatoqueB, em. e P 16 oportunum B 25 ditionis J^ 32 ipsa V 33 nicocreone V' • 136 LIB. iir. dum terrae condicionem , habitum maris, siderummotus , totius denique mundi naturam prudentissimeet facundissime expromit. paene tamen occidit gloriosius quam uiguit, quia tam forti fine inlustrem pro5 fessionis actum conprobauit, Anaxarchique non uitammodo t deseruit sed mortem reddidit clariorem. 5. In Theodoto quoque , uiro grauissimo , Hieronymus tyrannus tortorum manus fmstra fatigauit:rupit enim uerbera^ fidiculas laxauit, soluit eculeum,10 lamminas extinxit prius quam efficere potuit ut tyrannicidii conscios indicaret. quin etiam satellitem,in quo totius dominationis summa quasi quodam car-dine uersabatur, falsa criminatione inquinando fidumlateri eius custodem eripuit; beneficioque patientiae15 non solum quae occulta fuerunt texit, sed etiam tormenta sua ultus est. quibus Hieronymus , dum inimicum cupide lacerat, amicum temere perdidit. 6. Apud Indos uero patientiae meditatio tam obstinate usurpari creditur, ut sint qui omne uitae20 tempus nudi exigant , modo Caucasi montis glacialirigore corpora sua durantes , modo flammis sine ullogemitu obicientes. atque his haud parua gloria con-temptu doloris adquiritur titulusque sapientiae datur.7. Haec e pectoribus altis et eruditis orta sunt,25 illud tamen non minus admirabile seruilis animuscepit. Seruus barbarus Hasdriibalem, quod dominum suum occidisset grauiter ferens, subito adgresPar. inquit 'Anaxarchi feris'. 5. Theodotus ab Hieronymo tyrannoinnbcens punitus, fidelissimum eius satellitem mentitus est 30 consiliorum suorum participem fuisse , et ita Hieronymus duminimicum cupide lacerat, temere per^idit amicum. 6. ApudIndos esse creduntur, qui omne uitae tempus nudi exigant et se flammis sine gemitu obiciant, qui gynmosophistae uocentur. 7. Seruus barbarus Hasdrubalem, quod dominum suum3 exprompsit b 6 desernit B: decorauit prohabiliter Foertsck II, 17 7 et 16 hieronimus B 9 fidieula B 18 hindos B 19 omni B 20 glaciali B corr. e gladio 22 haud —contemptu B in litura 26 malim concepit CAP. III, Ext. § 4—7. mi, § 1. 2. 137 sus interemit, cumque conprensus omni modo cruciaretur, laetitiam tamen, quam ex uindicta ceperat, in ore constantissime retinuit. non ergo fastidioso aditu uirtus : excitata uiuida ingenia ad se penetrare patitur, neque haustam sui cum aliquo personarum 5 discrimine largum malignumue praebet, sed omnibus aequaliter exposita, quid cupiditatis potius quamquid dignitatis attuleris aestimat, inque captu bonorum suorum tibi ipsi pondus examinandum relinquit, ut quantum subire animo sustinueris , tantum tecum lo auferas. quo euenit ut et humili loco nati ad summam dignitatem consurgant et generosissimarum imaginum fetus in aliquod reuoluti dedecus acceptama maioribus lucem in tenebras conuertant: quae quidem planiora suis exemplis reddentur. ac prius de i5 iis ordiar, quorum in meliorem statum facta mutatio splendidam relatu praebet materiam. iiii. be his qvl hvmili loco nati clarievaservnt:;^ 1. Incunabula Tulli Hostili agreste tugurium ce- 20 pit: eiusdem adulescentia in pecore pascendo fuit occupata: ualidior aetas imperium Romanum rexit et duplicauit: senectus excellentissimis ornamentis decorata in altissimo maiestatis fastigio fulsit. 2. Verum Tullus etsi magnum admirabilis incre- 25 menti, domesticum tamen exemplum est. Tarquinium "autem ad Romanum imperium occupandum.occiderat, adgressus interemit: et cum puniretur, laetitiam Par.uindictae risu testalus est. 1. QVI EX HVMILI LOCO EVASERINT Tulii 30 Hostilii incunabula agreste tugurium cepit: idem adoleuit in 1 conpressus B, comprehensus g 4 uirtus: excitata di- stinxit Lipsius, uirtus excitata ? 1] ac uiuida Lips. 9 examinandum reliquit B in litura maiore 11 quo uenit B' 13 deuoluti b 15 redduntur B, em. Pighius e cod. Susiano 16 his B: quiq. B 29 collega e nos: coUegae V', collega l^ CAP. mi, S 2—6. Ext. § 1. 139«,gentem, quod redire uoluisset , ante portas eduxit, extuditque ut grauissimae cladis auctori etiam dictatura deferretur. 5. Non paruus consulatus mbor M. Perpenna,utpote qui consul ante quam ciuis , sed in beilo ge- 5 rendo utilior aliquanto rei publicae Varrone imperatore. regem enim Aristonicum cepit Crassianaeqiie stragis punitor extitit: cum interim, cuius uita triumphauit, mors Papia lege damnata est. namque patrem illius , nihil ad se pertinentia ciuis Romani iura loconplexum, Sabelli iudicio petitum redire in pristinas sedes coegerunt. ita M. Perpennae nomen adumbratum, falsus consulatus, caliginis simile imperium, caducus triumphus, aliena in urbe inprobeperegrinatus est. is6. M. uero Porci Catonis incrementa publicis uotis expetenda fuerunt, qui nomen suum Tusculiignobile Romae nobilissimum reddidit. ornata suntenim ab eo litterarum Latinarum monumenta, adiutadisciplina militaris, aucta maiestas senatus, proro- 20gata familia, in qua maximum decus posterior ortus est Cato. Ext, 1. Sed ut Romanis externa iungamus , Socrates , non solum hominum consensu , uerum etiamApollinis oraculo sapientissimus iudicatus , Phaena-25rete matre obstetrice et Sophronisco patre marmorario genitus, ad clarissimum gloriae lumen excessit. taberna ad consulatum peruenit. 5. M. Perpenna , qui regem Pa^'Aristonicum cepit et Grassianae cladis extitit uindex, consul fuit ante quam ciuis: namque pater eius, Sabellus genere, 3onihil ad ciuitatem Romanam pertinere Papia lege conuictus est. 1. Socrates Phaenaretem matrem obstetricera habuit, pa2 auctore (-ri corr.) B [| etiam Pighius e suis: om. B in litura, quae est initio noui uersus (uidetur et erasum esse) 4 robor B' j | perpennae B 5 qui corr. e quam B m. lut uidetur 6 imperator Keilerhauer 7 crassianaeque B in litura 10 ciuis B in lit. 24 consensu* B 25 phanarete (-te corr.) matre* obstetrice et aophonisco B , 29 et addidi 31 pertinere suppU Mai () Papia] parta V 140 LIB. III. neque immerito: nam cnm eruditissimorum uironimingenia in disputatione caeca uagarentur mensurasque solis ac lunae et ceterorum sidenim loquacibusmagis quam certis argumentis explicare conarentur,5 totius etiam mundi habitum conplecti auderent , primus ab his indoctis erroribus abductum animumsuum intima condicionis humanae et in secessu pectoris repositos adfectus scrutari coegit, si uirtus per seipsa aestimetur, uitae magister optimus. 10 2. Quam matrem Euripides aut quem patremDemosthenes habuerit, ipsorum quoque saeculo ignotum fuit. alterius autem matrem holera, alterius patrem cultellos uenditasse, omnium paene doctorumlitterae locuntur. sed quid aut illius tragica aut15 huius oratoria ui clarius ? V. QVl A PARENTIBVS CLARIS DEGENERAVERVNT, Sequitur duplicis promissi pars adopertis inlustrium uirorum imaginibus reddenda, quoniam qui20 dem sunt referendi qui ab earum splendore degenerauerunt, taeterrimis ignauiae ac nequitiae sordibusinbuta nobilia portenta. 1. Quid enim monstro similius quam superiorisAfricani filius Scipio , qui in tanta domestica gloria25 ortus a paruulo admodum regis Antiochi praesidiocapi sustinuit, cum ei uoluntaria morte absumi saPar. trem Sophroniscum marmorarium. Euripidis inater holerauendebat. Demosthenis pater cultelios uenditabat. 1. QVI SIBI LICENTIVS QVAM MOS PATRIVS30 PERMISERAT INDVLSERVNT Scipio filius Africani.is qui ab Antiocho captus est, cum esset praeturae petitor, 6 doctis Lipsius 7 in intima B, em. Pighius j] secessii B9 ipsa B: ipsam edd. 12 alterius autem patrem (p in litura) cultellos om. mediis B, add. m. 2 (post alterius) enim patreholera alterius ; ueram lectionem iam edd. uett. habent 19 uiuorum B 20 qui (i in lit.) B, quae dett. 26 adsumi B' 30 immo indulserint CAP. IIII. Ext. g 1. 2. V, § 1. 2. 141tius fuerit quam inter duo fulgentissima cognominapatris et patrui, altero oppressa Africa iam parto, altero maiore ex parte recuperata Asia surgere incipiente, manus uinciendas hosti tradere eiusque beneficio precarium spiritum obtinere , de quo mox5 L. Scipio speciosissimum deorum hominumque oculis subiecturus erat triumphum. Idem praeturae petitor candidam togam adeo turpitudinis maculis obsolefactam in campum detulit ut, nisi gratia Cicerei, qui patris eius scriba fuerat, loadiutus esset; honorem a populo impetraturus nonuideretur. quamquam quid interfuit utrum repulsaman «ic adeptam praeturam domum referret? quamcum propinqui ab eo pollui animaduerterent, id egerunt ne aut sellam ponere aut ius dicere auderet , in- 15superque e manu eius anulum , in quo caput Africani sculptum erat, detraxerunt. dii boni, quas tenebras e quo fulmine nasci passi estis! 2. Age Q. Fabi Maximi Allobrogici, et ciuis et imperatoris clarissimi, filius Q. Fabius Maximus20quam perditam luxuria uitam egit! cuius ut cetera nagitia obliterentur, tamen abunde illo dedecore mores nudari possunt, quod ei Q. Pompeius praetor urbanus paternis bonis interdixit , neque in tanta ciuitate qui illud decretum reprehenderet inuentus est. 25dolenter enim homines ferebant pecuniam , quae Fabiae gentis splendori seruire debebat, flagitiis dissici. ergo quem nimia patris indulgentia heredemreliquerat publica seueritas exheredauit. candidara togam adeo turpibus maculis obsoletam in campum30detulit, ut nisi gralia Cicerei, qui patris eius scriba fuerat, ^^^'adiutus esset, honorera a populo impetraturus non fuerit. 2. Q. Fabii Maximi Allobrogici filius Q. Fabius adeo fuit luxuriosus, ut ei praetor urbanus Q. Pompeius bonis paternis in- 2 altero maiori oppressa B, cf. Vahlen mus. rken. XI, 592 \\ parte b 3 recuperati B' 8 turpibus B in litura maiore ex P9 obsoletam (tam in lit.) B 19 allobrogi B, em. in edd. uett, 23 q. B in litura 25 inuectus B' 33 allobrogis V 142 LIB. IH. 3. Possedit fauorem plebis Clodius Pulcher, adhaerensque Fuluianae stolae pugio militare decusmuliebri imperio subiectum habuit. quorum filiusPulcher, praeterquam quod eneruem et frigidam iu5 uentam egit , perdito etiam amore uulgatissimae meretricis infamis fuit mortisque erubescendo genereconsumptus est. auide enim abdomine deuorato foedae ac sordidae intemperantiae spiritum reddidit. 4. Nam Quinti quidem Hortensi, qui in maximo10 et ingenuorum ciuium et amplissimorum oratorumprouentu summum auctoritatis atque eloquentiae gradum optinuit, nepos Hortensius Corbio omnibusscortis abiectiorem et obsceniorem uitam exegit, adultimumque lingua eius tam libidini cunctorum inter15 hipanaria prostitit quam aui pro salute ciuium in foroexcubuerat. VI. Animaduerto in quam periculosum iter processerim. itaque me ipse reuocabo, ne, si rehquaeiusdem generis naufragia consectari perseuerauerO;20 aliqua inutili relatione inplicer. referam igitur pedem deformesque umbras in imo gurgite turpitudinissuae iacere patiar. satius est eniro. narrare qui inlustres uiri in cultu ceteroque uitae ritu aliqua ex partenouando sibi indulserint. ToQVI EX ILLVSTRIBVS VIRIS IN VESTE AVTCETERO CVLTV LICENTIVS SIBI QVAM MOSPATRIVS PERMITTEBAT INDVLSERVNT.1. P. Scipio; cum in Sicilia augendo traiciendoque exercitu in Africam opportunum quaerendo gra30 dum Karthaginis ruinam animo uolueret, inter conPar. terdixerit. 4. Q. Hortensii oratoris nepos Hortensius corporisetiam dicitur infamia male audisse. 1. P. Scipio cum in Sicilia exercitum augendo moraretur,2 fulbianae B 9 nam (lam corr.) *q*** hortensi B 10 ora-torum addidimus 11 prouentum (sic) B 1| summa B' 29 exercitu {i. e. exercitui) in om. B, add. e P in mg. exercitvi anteaugendo CAP. V, § 3. 4. VI. § 1—5. 143 silia ac molitiones tantae rei operam gymnasio dedit pallioque et crepidis usus est. nec hac re segniores runicis exercitibus manus intulit, sed nescio an ideo alacriores, quia uegeta et strenua ingenia quo plus recessui sumunt, hoc uehementiores impetus edunt. 5 crediderim etiam fauorem eum sociorum uberiorem se adepturum existimasse, si uictum eorum et sollemnes exercitationes conprobasset. ad quas tamen ueniebat, cum multum ac diu fatigasset umeros et cetera membra militari agitatione firmitatem suam lo probare coegisset, consistebatque in his labor eius, in illis remissio laboris. 2. Lucii uero Scipionis statuam chlamydatam et crepidatam in Capitolio cernimus. quo habitu uidelicet, quia aliquando usus erat, effigiem suam forma- 15 tam poni uoluit. 3. L. quoque Sulla, cum imperator esset, chlamydato sibi et crepidato Neapoli ambulare deforme non duxit. 4. C. autem Duellius , qui primus naualem trium- 20 phum ex Poenis rettulit, quotienscumque epulatus erat, ad funalem cereum praecinente tibicine et fidicine a cena domum reuerti solitus est, insignem bellicae rei successum nocturna celebratione testando. 5. Nam M. Papirius quidem Masso y cum bene 25 operam etiam gymnasio dedit. 2. L. Scipionis statua chlamy- Par.data et crepidata in Capitolio posita est, quo habitu usus ali- quando ita se formari uoluit. 3. L. SuIIa cum imperator esset, Neapoli crepidatus et chlamydatus ambulauit. 4. C. Duilius, qui primus naualem triumphum ex Poenis rettulit, quofiens 3o publice epulatus erat, ad funalem cereum praecinente tibicine et fidicine deducebatur. 5. M. Papirius re bene gesta cum tri2 est om. B 1 si uitam B in litura 9 diu*** {ex diutius?) B 13 clamidatam B (item clami. u. 17) 20 primus P: prius B21 quotiens P \\ epulaturus i?, em. Periz. cf. P 22 praecinente P: praeeunte B; cf. Liu. Per, 17 tibicine canente, Flor. i, 18 (2, 2) § 10 praecinere sibi tibias iussit 25 Nam M. nos: *mB (ex P), Nam edd. 29 dulius V', duellius V corr. 144 LIB. III. gesta re publica triumphum a senatu non inpetrauisset, in Albano monte triumphandi et ipse initiumfecit et ceteris postea exemplum praebuit, proque lau-rea corona, cum alicui spectacufo interesset, myrtea5 usus est. 6. lam C. Marii paene insolens factum. -nam postlugurthinum Cimbricumque et Teutoni(?um triumphum cantharo semper potauit, quod Liber pater Indicum ex Asia deducens triumphum hoc usus poculi10 genere ferebatur, ut inter ipsum haustum uini uictoriae eius suas uictorias conpararet. 7. M. autem Cato praetor M. Scauri ceterorumque reorum iudicia nulia indutus tunica, sed tantummodo praetexta amictus egit. 15 VII. Sed haec atque his similia uirtutis aliquidsibi in consuetudine nouanda licentiae sumentis indicia sunt: illis autem, quae deinceps subnectam, quantam sui fiduciam habere soleat cognoscetur. DE FIDVCIA SVI. 20 1. Publio et Gnaeo Scipionibus in Hispania cummaiore parte exercitus acie Punica oppressis omnibusque prouinciae eius nationibus Karthaginiensiumamicitiam secutis, nullo ducum nostrorum illuc adcorrigendam rem proficisci audente , P. Scipio quar25 tum et uicesimum agens annum iturum se pollicitusest. qua quidem fiducia populo Romano salutis acPar. umphum a senatu non impetrasset, primus in monte Albanotriumphauil. 6. G. Marius post omnes triumphos [in] can-thaBO semper potauit, quod Liber pater superatis Indis hoc30 genere poculi usus esset. 7. M. Cato praetor M. Scauri cete-rorumque iudicia sine tunica praetexta amictus egit. 1. DE FIDVCIA SVI Post P. et Gn. Scipionum inHispania morlem nullo auso exercitum traicere, P. Scipio xxiiii.7 cymbricumque B 8 quod B: quam CV, quoniam Ketnpf10 ut om. B' 12 cato ptor .m. scau B in litura (dett. p. r. propraetor) 17 quantam B, sed tam in ras., item sui — cognoscetur 24P. P6; om. B 28 in inclusimus 31 coegit V' CAP. VI, § 5—7. VII. § 1. 145 uictoriae spem dedit; eademque in ipsa Hispania usus est. nam cum oppidum Badiam circumsederet, tri- bunal suum adeuntis in aedem, quae intra moeniahostium erat; uadimoni^ in posterum diem facere iussit, continuoque urbe potitus et tempore et loco, 5 quo praedixerat, sella posita ius eis dixit. niliil hac fiducia generosiuS; nihil praedictione uerius, nihil celeritate efficacius, nihil etiam dignitate dignius. Nec minus animosus minusue prosperus illius in Africam transituS; in quam ex Sicilia exercitum se- lonatu uetante transduxit, quia, nisi plus in ea re suo quam patrum conscriptorum consilio credidisset , se- cundi runici belli finis inuentus non esset. Cui facto par illa fiducia, quod, postquam Africam attigit; speculatores Hannibalis in castris depre- 1»hensos et ad se perductos nec supplicio adfecit nec deconsiliis ac uiribus Poenorum percontatus est, sedcirca omnis manipulos diligentissime ducendos curauit, interrogatosque an satis ea considerassent, quaespeculari iussi erant, prandio dato ipsis iumentisque20eorum, incolumes dimisit. quo tam pleno fiduciae spiritu prius animos hostium quam arma contudit. Verum ut ad domestica eius eximiae fiduciae actaueniamuS; cum a L. Scipione ex Antiochensi pecuniasestertii quadragies ratio in curia reposceretur, pro- 25latum ab eo librum, quo acceptae et expensae summae continebantur refellique inimicorum accusatio poterat; discerpsit, indignatus de ea re dubitari, quaesub ipso legato administrata fuerat. quin etiam in agens aiinum iie pollicitus est. idem cum in Hispania oppi- 3odum Badiam ohsideret et iudicia esset auditurus, ^cras' inquit "^'Mn urbe audiam': quod ei contigit. idem Hannibalis speculatores intra castra Romanorum deprehensos circumduxit et ostendit manu sua copias, et prandio dato ipsis et equis eorumdimisit incohimes. 2 cum B in litiira [] circumsideret b 3 adeuntes h 4 uadimoniu h 13 puni bellici B' 17 percunctatus B 25 sestertii T: sestertium B, sed p. 146, 2 sestertii [] prolato ab eo librcr6 26 et 07n. B 28 discessit B, em. in edd. uett. VAL. MAX. 10 146 LIB. III. hunc modum egit: 'non reddo, patres conscripti,aerario uestro sestertii quadragies rationem, alieniimperii minister, quod meo ductu meisque auspiciisbis milies sestertio uberiug feci. neque enim huc puto5 [eo] malignitatis uentum ut de mea innocentia quaerendum sit. nam cum Africam totam potestati uestrae subiecerim, nihil ex ea, quod meum diceretur,praeter cognomen rettuli. non me igitur Punicae;non fratrem meum Asiaticae gazae auarum reddide10 runt, sed uterque nostrum inuidia magis quam pecunia locupletior est'. tam constantem defensionemScipionis uniuersus senatus conprobauit; sicut illudfactum^ quod; cum ad necessa«:ium rei publicae usumpecuniam ex aerario promi opus esset idque quaesto15 res, quia lex obstare uideretur, aperire non auderent,priuatus claues poposcit patefactoque aerario legemutilitati cedere coegit. quam quidem ei fiduciamconscientia illa dedit; qua meminerat omnes leges ase esse seruatas. 20 Non fatigabor eiusdem facta identidem referendo;quoniam ne ille quidem in consimili genere uirtutesedendo fatigatus est. diem illi ad popukim M. Naeuius tr. pl. aut, ut quidam memorant, duo Petilli dixerant. quo ingenti frequentia in forum deductus25 rostra conscendit capitique suo corona triumphaliinposita 'hoc ego', inquit ^QuiriteS; die Karthaginemmagna spirantem leges nostras accipere iussi: proinde aecum est uos mecum ire in Capitolium^uppiicatum'. speciosissimam deinde eius uocem aeque30 clarus euentus secutus est, si quidem et senatum totum et uniuersum equestrem ordinem et cunctam3 meo doctum eisque B' 4 milites B' [| liuc B: adhuc h, hic (sc. in senatu) coni. Foertsch II, 19 5 eo B, om. alii, fort. ex ee 9 auarum B corr. ex aurum 18 quia B, em. Periz.21 quoniam — edendo in mq. B ueiere manu suppletum est \\ uir-tutes B: uirtutis ?; ait Valerius: non fatigatus est uirtutesedondo in consimili genere, i. e. eiusdem generis 22 neuius B23 ut om. B [j Petilli nos: petilii B 24 deductus rus rostra B,sed rus punct. 27 magna B' \\ sperantem B, em. Modius28 aequum h 30 secutus om. B CAP. VII, § 1—3. 147plebem loiiis optimi maximi puluinaria petens comitem habuit. restabat ut tribunus apud populum sinepopulo ageret desertusque in foro cum magno ca-lumniae suae ludibrio solus moraretur. cuius deuitandi ruboris causa in Capitolium processit deque5accusatore Scipionis uenerator factus est. 2. Auiti spiritus egregius successor Scipio AemilianuS; cum urbem praeualidam obsideret, suadentibus quibusdam ut circa moenia eius ferreos muricesspargeret omniaque uada plumbatis tabulis conster-loneret habentibus clauorum cacumina, ne subita eru-ptione hostes in praesidia nostra impetum facerepossent, respondit non esse eiusdem et capere aliquosuelle et timere. 3. In quamcumque memorabilium partem exem-15plorum conuertor, uelim nolimue, in cognomine Scipionum haeream necesse est. qui enim licet hoc loci Nasicam praeterire, fidentis animi dictique clarissimum auctorem? annonae caritate increscente C.Curiatius tr. pl. productos in contionem consules20conpellebat ut de frumento emendo adque id ne-gotium explicandum mittendis legatis in curia re- ferrent. cuius instituti minime utilis interpellandigratia Nasica contrariam actionem ordiri cbepit. obstrepente deinde plebe 'tacete, quaeso, Quirites':25inquit ^plus ego enim quam uos quid rei publicaeexpediat intellego'. qua uoce audita omnes plenouenerationis silentio maiorem auctoritatis eius quamsuorum alimentorum respectum egerunt. 3. Annonae caritate inciescente, cum trib. pleb. C. Curia- 3oPaTtius iuberet coemi frumentum, Nasica contrariam actionemorsus obstrepente populo Uacete' inquit: ' melius enim egoquam uos quid rei publicae expediat intellego '. 11 acumina T 16 conuertor B mg.: conuerto B m ras. m. 3 18 clarissimi Periz. 19 increbrescente B, em. e P 21 fort. coemendo, u. P \\ adque h: atque B, atque ad EF 22 in curia C corr.: in curiam B, in Suriam Periz. 25 tacite J5' 26 ego enim B add. signis transpositionis 30 curatius V 10* 148 LIB. III. 4. Liui quoque Salinatoris aeternae naemoriae tradendus animus. qui cum Hasdrubalem exercitumquePoenorum in Vmbria delesset et ei diceretur Gallos acLigures ex acie sine ducibus et signis sparsos ac pa5 lantes parua manu opprimi posse , respondit hoc eisoportere parci; ne hostibus tantae cladis domesticinuntii deessent. 5. Bellica haec praesentia animi: togata illa, sednon minus laudabilis^ quam P. Furius Philus consul10 in senatu exhibuit. Quintum enim Metelhim Quintumque Pompeium, consulares uiros^ uehementes inimicos suos; cupidam sibi profectionem in prouinciamHispaniam^ quam sortitus erat^ identidem exprobrantis, legatos secum iliuc ire coegit. fiduciam non15 solum fortem, sed paene etiam temerariam; quaeduobus acerrimis odiis latera sua cingere ausa est^usumque ministerii uix tutum in amicis e sinu inimicorum petere sustinuit! 6. Cuius factum si cui placet; necesse est L. etiam20 Crassi; qui apud maiores eloquentia clarissimus fuit;propositum non displiceat. nam cum ex consulatuprouinciam Galliam optineret atque in eam C. Carbo^cuius patrem damnauerat^ ad speculanda acta suauenisset/non sohim eum inde non summouit; sed in25 super locum ei in tribunali adsignauit nec ulla de renisi eo in consilium adhibito cognouit. itaque aceret uehemens Carbo nihil aliud Gallica peregrinationeconsecutus est quam ut animaduerteret sontem patrem suum ab integerrimo uiro in exilium missum.30 7. Cato uero superior saepe numero ab inimicisad causae dictionem uocatus nec ullo umquam crimine conuictus^ ad ultimum tantum fiduciae in suainnocentia reposuit, ut ab iis in quaestionem publicam deductus Ti. Gracchum; a quo in administra2 post animus in B uocab. erasum 5 in hoc deteriores, utest 5, 4, 3. 7, 3, 1 10 senatura B 17 e B in ras. 19 1. etiamclassi B 21 ex consule B, ex consut b, em. Pigliius e cod.Atrebat. 22 prouintiam B 25 de re B corr. e dare 28 sorte*patrera sua B 33 his B<i CAP. VII, § 4—10. 149 tione rei publicae ad multum oclium dissidebat, iudicem deposceret. qua quidem animi praesentia pertinaciam eorum insectandi se inhibuit. 8. Eadem M. Scauri fortuna; aeque senectus longa ac robusta;, idem animus. qui cum pro rostris accu- 5 saretur, quod ab rege Mitridate ob rem publicam prodendam pecuniam accepisset, causam suam ita egit: ^est enim inicumj QuiriteS; cum inter alios uixerim, apud alios me rationem uitae redderc; sed tamen audebo uos^ quorum maior pars honoribus et lo actis meis interesse non potuit, interrogare: Varius Seuerus Sucronensis Aemilium Scaurum.^ regia mer- €ede corruptum, imperium populi Komani prodidisse ait; Aemilius Scaurus huic se adfinem esse culpae negat : utri creditis ' ? cuius admiratione popukis i5 conmotus Varium ab illa dementissima actione pertinaci clamore depulit. 9. Contra M. Antonius ille disertus — non enimrespuendo s^d amplectendo causae dictionem quaminnocens esset testatus est — quaestor proficiscens 20 in Asiam, Brundisium iam peruenerat, ubi litteris certior incesti se postulatum apud L. Cassium praetorem, cuius tribunal propter nimiam seueritatem scopukis reorum dicebatur^ cum id uitare beneficio legis Memmiae liceret^ quae eorum, qui rei publicae 25 causa abessent; recipi nomina uetabat^ in urbem tamen recurrit. quo tam pleno fiduciae bonae consilio cum absokitionem celerem tum profectionem honestiorem consecutus est. 10. Sunt et illa speciosa fiduciae publicae exem- 3o pla. nam cum eo bello, quod aduersus Pyrrum gerebatur , Karthaginienses centum ac triginta nauiumclassem in praesidium Romanis Ostiam ultro misis2 praesentia Vorstius: praestantia B 8 enim B: quidem Pighius 12 ucronensis B (raucr. b) 14 m. aemilius B mg. 15 cuius B: cuius dicti EF, cuius defensionis F; cf. Foertsch II, 19 22 certior factus edd. priores 27 quo tam] quae uota B, quo b; cf. Kempf 30 speciosae fiduciae publica B, em. Periz. 32 xxxta B ; xx F ut habet lustinus 18, 2 33 hostiam B 150 LIB. III. sent, senatui placuit legatos ad ducem eorum ire, quidicerent populum Romanum bella suscipere solerc;quae suo milite gerere posset: proinde ciassem Kartliaginem reducerent. 5 Idem post aliquot annos Cannensi clade exhaustisRomani imperii uiribus supplementum in Hispaniamexercitui mittere ausus , fecit ne locus hostilium ca-strorum; tum maxime Capenam portam armis Hannibale pulsante , minoris ueniret quam si illum Poeni10 non obtinerent. ita se gerere in aduersis rebus quidaliud est quam saeuientem fortunam in adiutoriumsui pudore uictam conuertere? 11. Magno spatio diuisus est a senatu ad poetamAccium transitus : ceterum ut ab eo decentius ad ex15 terna transeamus, producatur in medium. is lulioCaesari, amplissimo ac florentissimo uiro; in con-legium poetarum uenienti numquam adsurrexit, nonmaiestatis eius inmemor, sed quod in conparationecommunium studiorum aliquanto se superiorem esse20 coniideret. quapropter insolentiae crimine caruit;quia ibi uoluminum, non imaginum certamina exer-cebantur. Ext. 1. Ne Euripides quidem Athenis adrogansuisus est, cuni; postulante ui populo ut ex tragoedia25 quandam sententiam tolleret, progressus in scaenamdixit se ut eum doceret, non ut ab eo disceret, fabulas conponere solere. laudanda profecto fiducia est, quae aestimationem sui certo pondere examinat, tantum sibi adrogans, quantum a contemptu et insolen30 tia distare satis est. itaque etiam quod Alcestiditragico poetae respondit probabile. apud quem cumquereretur quod eo triduo non ultra tres uersus maximo inpenso labore deducere potuisset, atque is secentum perfacile scripsisse gloriaretur, 'sed hoc' in35 quit 'interest, quod tui in triduum tantummodo , mei7 exercitu B' |] effeeit Stanger 9 minor iis b 18 conparatione* B 23 Atheniensis Stanger \[ arrogans B, sed u. 29 adr. 24 iii B: om. reliqui noti et edd. jj tragoed*a B 33 diducere -ff' 35 tui -ff corr. (1 m. 'f) e tu CAP. VII, § 10. 11. Ext. § 1—3. 151 uero in omne tempus sufficient'. alterius enim fecundi cursus scripta intra primas memoriae metas conruerunt, alterius cunctante stilo elucubratum opus per omne aeui tempus plenis gloriae uelis feretur. 2. Adiciam scaenae eiusdem exemplum. Anti- 5 genidas tibicen discipulo suo magni profectus, sed parum feliciter populo se adprobanti cunctis audientibus dixit 'mini cane et Musis', quia uidelicet perfecta ars fortunae lenocinio defecta iusta fiducia nonexuitur, quamque se scit laudem mereri, etiam si lo eam ab aliis non impetrat, domestico tamen acceptam iudicio refert. 3. Zeuxis autem, cum Helenam pinxisset, quid de eo opere homines sensuri essent expectandum nonputauit, sed protinus hos uersus adiecit: is ov vs^66Lg TQ(3ag xal ivxvtj^idag A%aLovg toi^d^ d^(pl yvvaixl jioXvv %q6vov aXysa Ttd^ieiv. adeone dextrae suae multum pictor adrogauit, ut ea tantum formae conprehensum crederet, quantum aut Leda caelesti partu edere aut Homerus diuino inge- 20 nio exprimere potuit? 2. Antigenidas tibicen discipulo suo niagni profeclus, sed pa- Par.rum feliciter populo se adprobanti, multis audientibus dixit: ^mihi cane et Musis'. 3. Zeuxis cura Helenam pinxisset, quid de 60 opere homines sensuri essent, non expectauit, sed pro- 25 tinus adiecit: . ov vifjiSGLg Tgmag aal ivavr^fiLdag ^A%aLOvg TOLTJd aficpL yvvaLKL TCoXvv XQOvov aXysa tcccOxblv, 1 sufficient B, sed ent in litura }J secundi ed. Torr. errore, ut uidetur, operarum, quam ueram lectionem habet Foertsch II, 19 3 elugubratum B 10 etiam si eam nos: am si eam B, tametsi eam 6 15 protinus ; * hos j5, protinus se ad hos dett.; cf. Vahl. in m. rh. XII, 594 16 ipldujc kai eyknhnhmiaac B 17 TOIHAAUJ (})irYNAIKITrOAYN YNXPONONA ATEAI TTAXEIN (nACXETN COrr.) B 18 dexterae F 19 forma B, em. Aldus et Periz. 20 laeda B [] partu edere] par dae re ^ 27 EY^KNHMEIAAC V 152 LIB. III. 4. Phidias quoque Homeri uersibus egregio dicto adlusit. simulacro enim louis Olympii perfecto, quonullum praestantius aut admirabilius humanae fabricatae manus sunt, interrogatus ab amico quonam5 mentem suam dirigens uultum louis propemodum exipso caelo petitum eboris liniamentis esset amplexus,illis se uersibus quasi magistris usum respondit, tJ, Tiai }cvavar]6cv eTt' 6(pQV<5i vsvos KQOViGiV' aii^QoGiai d' aga %aitai STtSQQco^avto avaKtog 10 ZQatog ait' a^avdtoio ' ^syav d' sXsXi^sv^OXv^xitov.5. Non patiuntur me tenerioribus exemplis diutius insistere fortissimi duces, si quidem Epaminondas ; cum ei ciues irati sternendarum in oppido uiarum contumeliae causa curam mandarent —erat15 enim illud ministerium apud eos sordidissimum —, sine ulla cunctatione id recepit; daturumque se operam ut breui speciosissimum iieret adseuerauit. mirifica deinde procuratione abiectissimum negotiumpro amplissimo ornamento expetendum Thebis red20 didit. 6. Hannibal uero cum apud regem Prusiam exularet auctorque ei committendi proelii esset; atque is non idem sibi extis portendi diceret, 'ain tu'; inquitPar. 4. Phidias iiiterrogatus, quonam mentem suam dirigens uul25 tum louis esset amplexus, hos rettulit uersus: y\ , %a\ avccvirjaLV STt ocpQvai vsvas Kqovlcov • Kfi^QOGiaL d ccQa %ciixaL i7teQQco(Savzo avaKtog 'AQarog ccTt ad-avarOLO- fisyav (5' iksXL^sv' OXvfiTtov. 6. Hannihal cum apud regem Prusian exularet auctorque ei 2 quo* B 3 fabrice B, fabricat'^. simt b, fabricauere F;receplam lectionem E habei 4 quodam B' 7 magistris usumcod. Susianus Pighii: magistrum usus B, magistro usum ?8 HKAIKYAENHCIN B f| NEYOE KPONEIWN ^ 9 AM BIOYCIA APA B\\ EnEPLOCANTU) B 10 KPATO KAnAGANA TOIO METANAI ^EN ZENOAYNITON B 17 mirificam deinde procurationem B' 19 ThebanisPeriz. 21 plusiam Z? 23 ain wos: a*n ^, ita P, a.nedd., cf. Cic. de diuin. 2, % 52 26 KpONEiujN V 28 MEfA AEAENAiiEN V 29 cxolaret V CAP. VII, Ext. § 4—8. 153'uitulinae carunculae quam imperatori ueteri mauiscredere'? si uerba numeres, breuiter et abscise^ si sensum aestimes, copiose et ualenter. Hispanias enimdereptas populo Romano et Galliarum ac Liguriaeuires in suam redactas potestatem et nouo transitu 5 Alpium iuga patefacta et Trasymennum lacum dira inustum memoria et Cannas, Punicae uictoriae clarissimum monumentum, et Capuam possessam etltaliam laceratam ante pedes hominis effudit; uniusquehostiae iocineri longo experimento testatam gloriam10suam postponi aequo animo non tulit. et sane quodad exploranda bellica sacrificia aestimandosque militaris ductus adtinebat, omnis foculoS; omnis aras Rithyniae Marte ipso iudice pectus Hannibalis praegrauasset. !' ^^: '* i 157. Capax generosi spiritus illud quoque dictumregis Cotyis. ut enim ab Atheniensibus ciuitatem sibi datam cognouit, ^et ego' inquit 41Hs meae gentis ius dabo'. aequauit Athenis Thraciam, ne uicissitudini talis beneficii imparem iudicando humilius de20origine sua sentire existimaretur. 8. Nobiliter etiam uterque Spartanus, et qui increpitus a quodam, quod in aciem claudus descenderet, pugnare sibi, non fugere propositum esse respondit, et qui referente quodam sagittis Persarum soiem25obscurari solere, ^bene narras' inquit; 'in umbraenim proeliabimur.' eiusdem uir urbis atque animihospiti suo patriae muros excelsos latosque ostendenti dixit: 'si mulieribus istos conparastis, recte, si uiris, turpiter'. commitlendi proelii esset, atque is iion idem sibi extis por- hotendi diceret, 'ita tu' inquit 'uili carnunculae quam impera- '^^'tori mauis credere?' 1 uitulinae deit. et Cic. : uili B in litura maiore ex P jj car- nunculae P 4 direptas B 6 transhymenum B, sed ns ex- punctae 17 cotys B ut uidetur, cotyi h 19 trachiam B' \\ uicissitudine B, em. Periz. 24 sibi non B in littira, nonsibi al. 154 LIB. III. VIII. DE CONSTANTIA, Apertum et animosum bonae fiduciae pectus emenso quasi debitum opus superest constantiae re- praesentatio. natura enim sic conparatum est ut, 5 quisquis se aliquid ordine ac recte mente complexumconiidit, uel iam gestum, si obtrectetur , acriter tueatur y uel nondum editum , si interpelletur , sine ulla cunctatione ad effectum perducat. 1. Sed dum exemplar propositae rei persequor^ 10 latius mihi circumspicienti ante omnia se Fului Flacci constantia offert. Capuam fallacibus Hannibalis promissis Italiae regnum nefaria defectione pacisci persuasam armis occupauerat. tam deinde culpae hostium iustus aestimator quam speciosus uictor Cam15 panum senatum, impii decreti auctorem, funditus delere constituit. itaque catenis onustum in duas cu- stodias, Teanam Calenamque diuisit, consilium ex- secuturus, cum ea peregisset, quorum administrandorum celerior esse necessitas uidebatur. rumore20 autem de senatus mitiore sententia orto, ne debitampoenam scelerati effugerent, nocte admisso equoTeanum contendit, interfectisque qui ibi adseruabantur e uestigio Cales est transgressus perseuerantiae suae opus exsecuturus, et iam deligatis ad palum ho25 stibus litteras a patribus conscriptis nequiquam sa- lutaris Campanis accepit. in sinistra enim eas manu,sicut erant traditae, reposuit ac iusso lictore lege Par. 1. DE CONSTANTIA. Fuluiiis Flaccus cum Capuam recepisset ab Hannibalis possessione, senatu prohibente anim30 aduerti in omnes principes ciuitatis, ipse perstitit. et cum ad palum iussisset eos adligari, aliae superuenerunt epistulae,. in quibus erat scriplum ut omnes punirentur. non lectis epistulis Fuluius peracta animaduersione, tunc senatus mandata 2 Aptum B, em. Pighius e cod. Susiano 3 repraesentatio. natura Lipsius et T: repiiensione. cura B 9 exempla E 10 circuminspicienti B 17 teanam B, fori. Teanensem 23 est add. Torr. 24 executurus codd. aliquot: executus B ]] etiam B26 campanus B CAP. VIII, § 1-3. 155agerc; tum demum aperuit; postquam illis obtemperari non poterat. qua constantia uictoriae quoquegloriam antecellit, quia, si eum intra se ipsum partita laude aestimes, maiorem punita Capua quamcapta reperias. 5 2. Atque ista quidem seueritatis, illa uero pietalis constantia admirabilis, quam Q. Fabius Maximus infatigabilem patriae praestitit. pecuniam pro captiuis Hannibali numerauerat, fraudatus ea pecunia publicetacuit : dictatori ei magistrum equitum Minucium iure loimperii senatus aequauerat, silentium egit: conpluribus praeterea iniuriis lacessitus in eodem animi habitu mansit nec umquam sibi rei publicae permisitirasci. tam perseuerans in amoreciuium: quid? in bello gerendo nonne par eius constantia? imperiumi5Romanum Cannensi proelio paene destructum uixsufficere ad exercitus conparandos uidebatur. itaque frustrari et eludere Poenorum impetus quam manumcum iis tota acie conserere melius ratus, plurimis conminationibus Hannibalis inritatus , saepe etiam20specie bene^gerendae rei oblata , numquam a consilii salubritate ne parui quidem certaminis discriminerecessit, quodque est difficillimum, ubique ira ac spesuperior apparuit. ergo ut Scipio pugnando , ita hic non dimicando maxime ciuitati nostrae succurrisse 25uisus est : alter enim celeritate sua Karthaginem oppressit, alter cunctatione id egit ne Roma opprimiposset. 3. C. etiam Pisonem mirifice et constanter turbuiussit legi. 2. Q. Fabius pecunia, quam pro captiuis Hannibali 30numerauerat, fraudatus a senatu tacuit. idem post Cannense damnum missus aduersus Hannibalem, cum per diuersas moras traheret bellum, id egit ne Roma opprimi posset. 3. C. Piso, 1 aparuit B' 4 punita* B 5 reperies h 9 pecunia publice nos: peculice B, publice h 10 dictatori et magistro B, em. in edd. uett.; cf. V, 2, 4 in. 14 amorem B 17 uidebar* {sic pro uidebar') B 19 his B \\ iusta a. Kellerhauer 21 specie B: spe B mg. dett. et s; cf, Pigh. 22 ne* B 32 diuersas Mai: aduersus V

156 LIB. III. lento rei publicae statu egisse consulem narratione insequenti patebit. M. Palicani seditiosissimi hominis pestiferis blanditiis praereptus populi fauor consularibus comitiis summum dedecus admittere cona- 5batur, amplissimum ei deferre imperium cupiens, cuius taeterrimis actis exquisitum potius supplicium quam ullus honos debebatur. nec deerat consternatae multitudini lurialis fax tribunicia, quae temeritatem eius et ruentem comitaretur et languentem10 actionibus suis inflammaret. in hoc miserando pariter atque erubescendo statu ciuitatis tantum nonmanibus tribunorum pro rostris Piso conlocatus, cumhinc atque illinc ambissent ac Palicanum suffragiis populi consulem creatum nu?n renuntiaturus esset 15 interrogaretur; primo respondit non existimare se tantis tenebris offusam esse rem publicam ut huc indignitatis ueniretur: deinde cum perseueranter instarent ac dicerent, ^age, si uentum fuerit?' 'nonrenuntiabo'; inquit. quo quidem tam absciso re20 sponso consulatum Pahcano prius quam illum adipisceretur eripuit. multa et terribilia Piso contempsit, dum speciosum mentis suae flecti non uolt rigorem. 4. Metellus autem Numidicus propter consimile perseuerantiae genus excepit quoque indignam maie25 state ac moribus suis procellam. cum enim animaduerteret quo tenderent Saturnini tribuni pl. funesti conatus quantoque malo rei pubhcae; nisi his occurreretur, erupturi essent; in exilium quam in legemeius ire maluit. potest aliquis hoc uiro dici constan30 tior, qui ne sententia sua pelleretur, patria, in quaPar. cum Palicanus homo sediliosus pestiferis blanditiis popukun praeripuisset, ita ut consul crearetur, solus reslitit. 4. Metellus Numidicus cum animaduerteret quo tenderet Saturnini trib. 2 pallicani B, pollacini b 3 pestiferi B' 8 tribunitia B13 abissent B \\ ac B: an h fj paliganum B 14 num h, l. addidi, post Palicanum Kempf 20 palicano B : pollacino b 22 fleti B31 pollacinus V', pallacinus V^ 32 ut concularetur V33 immo tenderent CAP. VIII, § 3—6. 157summum dignitatis gradum optinebat; carere sustinuit? 5. Ceterum ut neminem ei praetulerim, ita Q.Scaeuolam augurem merito conparauerim. dispulsisprostratisque inimicorum partibus Sulla occupata5urbe senatum armatus cqegerat ac summa cupiditateferebatur ut C. Marius quam celerrime hostis iudicaretur. cuius uoluntati nullo obuiam ire audentesolus Scaeuola de hac re interrogatus sententiam di--. cere noluit. quin etiam truculentius sibi instanti Sul-lolae Micet' inquit ^mihi agmina militum, quibuscuriam circumsedisti, ostentes; licet mortem identidem miniteris, numquam tamen efficies ut propterexiguum senilemque sanguinem meum Marium, aquo urbs et Italia conseruata est, hostem iudicem'.lo6. Quid feminae cum contione? si patrius mosseruetur, nihil: sed ubi domestica quies seditionumagitata fluctibus est, priscae consuetudinis auctoritas conuellitur, plusque ualet quod uiolentia cogitquam quod suadet et praecipit uerecundia. itaque20te^ Sempronia^ Ti. et C. Gracchorum soror, uxorScipionis Aemiliani^ nou; ut absurde grauissimisuirorum operibus inserens, maligna reiatione con-prehendam^ sed; quia a tribuno plebei producta adpopulum in maxima confusione nihil a tuorum am-25plitudine degenerasti; honorata memoria prosequar.coacta es eo loci consistere, ubi principum ciuitatisperturbari frons solebat; instabat tibi toruo uultuminas profundens amplissima potestas , clamore impl. conatiis, soliis in exilium -|- eius leges profugit. 5. Q. Scae-30uola augur, L. Sulla de aduersis partibus cogitante, rogatussententiam dicere noluit. 6. Sempronia, Graccliorum soror,uxor Scipionis Aemiliani, cum se quidam Equitius Seraproniaefamiliae falso adscriberet, lubente populo ut eum osculareturtamquam filium fratris, reppuiit. 9 sententia B 10 instanti cod. Schotti: intanti B, minitanti b 19 conuelletur B' 21 te* sim (sem corr.) proniaq. etg. B 29 minans B' 31 «?i rogitante? 34 familiae] aemiliae V • 158 LIB. 111. peritae multitudinis obstrepente totum forum acer-rimo studio nitebatur ut Equitio^ eui Semproniaegentis falsum ius quaerebatur^ tamquam filio Tiberiifratris tui osculum dares: tu tamen illum^ nescio5 quibus tenebris protractum portentum, execrabiliaudacia ad usurpandam alienam propinquitatem tendentem reppulisti. 7. Non indignabuntur lumina nostrae urbis; siinter eorum eximium fulgorem centurionum quoque10 uirtus spectandam se obtulerit. nam ut humilitasamplitudinem uenerari debet, ita nobilitati fouendamagis quam spernenda bonae indolis nouitas est. anabigi debet f Totius ab horum exemplorum con-textu? qui pro Caesaris partibus excubanS; Scipionis15 praesidio interceptus^ cum uno modo sahis ab eo daretur, si se futurum Cn. Pompei; generi ipsius, militem adfirmasset; ita respondere non dubitauit: tibiquidem, Scipio; gratias ago, sed mihi uti ista condicione uitae non est opus '. sine ulhs imaginibus no20 bilem animum! 8. Idem constantiae propositum secutus Maeuiuscenturio diui Augusti, cum Antoniano bello saepenumero excellentes pugnas edidisset, inprouisis hostium insidiis circumuentus et ad Antonium Alexan25 driam perductus interrogatusque quidnam de eo statui deberet, ^iugulari me' inquit ^iube, quia nonsalutis beneficio neque mortis supphcio adduci possum ut aut Caesaris miles esse desinam aut tuusincipiam. ceterum quo constantius uitam contempsit,30 eo facihus impetrauit: Antonius enim uirtuti eiusincolumitatem tribuit. Ext, 1. Conplura huiusce notae Romana exemplasuperant, sed satietas modo uitanda est: itaque stilo1 obstrepente scripsi: obstreperet B (clamor — obstrepens b) 2 aequitio B 11 nobilitate B, a nob. b, em. Pighius13 abici b \\ totius B , T. Occius coni. Kempf, T. Pontius edd.priores 21 meuius nel raenius deti., om. B in litura 25 de eoB corr. e deo 28 esse b: om. B, alii post tuus, alii utroque locohabent 33 fori. supererant [j omni modo Kellerbauer CAP. VIII. S 6—8. Ext. § 1. 2. 159meo ad extema iam delabi permittam. quorum principatum teneat Blassius j cuius constantia nihil pertinacius. Salapiam enim patriam suam praesidioPunico occupatam Romanis cupiens restituere^ Dasium; acerrimo studio secum in administratione rei 5Eublicae dissidentem et alioquin toto animo Hannialis amicitiae uacantem ; sine quo propositum consilium peragi non poterat, ad idem opus adgrediendum maiore cupiditate quam spe certiore temptareausus est. qui protinus sermonem eiuS; adiectis quaeloet ipsum commendatiorem et inimicum inuisioremfactura uidebantur; Hannibali rettulit. a quo adesseiussi sunt, ut alter crimen probaret; alter defenderet.ceterum cum pro tribunali res gereretur et quaestioniilli omnium oculi essent intenti; dum aliud forte cite- i5rioris curae negotium tractatur^ Blassius uultu dissimulante ac uoce summissa monere Dasium coepitut Romanorum potius quam Karthaginiensium partes foueret. enimuero tunc ille proclamat se in con-spectu ducis aduersus eum sollicitari. quod quia et 20incredibiie existimabatur et ad unius tantum aurispenetrauerat et iactabatur ab inimicO; ueritas fide caruit. sed non ita multo post Blassii mira constantia Dasium ad se traxit Marcelloque et Salapiam et quingentos Numidas^ qui in ea custodiae causa erant;25tradidit. 2. Phocion uero, cum Athenienses rem aliter atque ipse suaserat prospere administrassent, adeoperseuerans sententiae suae propugnator extitit; ut incontione laetari quidem se successu eorum, sed con-30silium tamen suum aliquanto melius fuisse diceret. non enim damnauit quod recte uiderat; quia quodalius male consuluerat bene cesserat, felicius iUudexistimans, hoc sapientius. et sane blandum animum1 iam B corr. e tam 3 selapiam in litura B 14 cum om. B' 19 conspectum B' 22 ictabatur B, dictabatur h 24 selapiam B 29 perseueranr {sed i in ras.) B (perseuerans B mg.) 33 gesserat B 34 etiam sane B, em. Kempf coll. 4, 1, Exl. 9. 5, 2, 8. 5, 2, E. 4. 6, 3, 9. 7, 2, 1. 160 LIB. III. temeritati casus facit, ubi prauo consilio propitiusaspirat; quoque uehementius noceat, insperatiusprodest. placidi et misericordes et liberales omniquesuauitate temperati mores Phocionis, quos optime5 profecto consensus omnium bonitatis cognomine decorandos censuit. itaque constantia; quae natura rigidior uidetur, lenis ex mansueto pectore fluxit.Socratis autem uirilitatis robore uallatus animus aliquanto praefractius perseuerantiae exemplum edidit.10 3. Vniuersa ciuitas Atheniensium, iniquissimo actruculentissimo errore instincta, de capite decempraetoruln, qui apud Arginussas Lacedaemoniamclassem deleuerant, tristem sententiam tulerat. fortetunc eius potestatis Socrates, cuius arbitrio plebei15 scita ordinarentur, indignum iudicans tot et tam benemeritos ex indigna causa impetu inuidiae abripi, te-meritati multitudinis constantiam suam obiecit, maximoque contionis fragore et incitatissimis minisconpulsus non est ut se publicae dementiae auctorem20 adscriberet. quae oppositu' eius legitima grassariuia prohibita iniusto praetorum cruore manus suascontaminare perseuerauit. nec timuit Socrates neconsternatae patriae undecimvis furor mors ipsiusexisteret. 25 4. Proximum^ etsi non eiusdem splendoris est^ ataeque certum constantiae haberi potest experimentum. efficacis operae forensis, fidei non latentisAthenis Ephialtes accusare publice iussus et inter ce-teros Demostrati nomen deferre coactus est, cuius1 casus iacit B 2 speratius B 4 optirae profecto B addiiis signis transpositionis 7 uidetur B, sed tur fn ras. maiore:uidebatur uel uideretur dett. \\ ex] ei B, e b 8 uallatus cod.Schotti: pallatus B, palliatus b 9 praefractius B in litura,praestructius u. l. in mg. B 10 ac trucul. om. B 12 arginussasF: arriginussas B 16 ex] et B, sed erasum est 18 mimis B, animis B mg. 21 cruore* B 25 at aeque Kempf: adeaq. B,adeoq. b, aeque tamen' Pmz.; an Valerius Plautino adaequeusus est? 27 tamen efficacis b, cum effic. op. forensis, tumfidei Pighius; Kempf seiunxit uu. efficacis — latentis a sententiaaniecedente , sed aegre ante fidei coniunctio desideratur 29 de>- monstranti B' GAP. VIII, Ext. § 2—6. 161filius erat Demochares, excellentis formae puer^ animo eius flagrantissimo inhaerens amore. itdque communis officii sorte truculentus accusator, priuati adfectus condicione miserabilis reus , puerum ad se exorandum quo parcius patris criminibus insisteret 5 uenientem neque repellere neque supplicem genibussuis aduolutum intueri sustinuit, sed operto capite flens et gemens preces expromere passus est nihilominusque sincera fide accusatum Demostratum damnauit. uictoriam nescio laude an tormento maiore10partam: quoniam prius quam sontem opprimeret se ipsum uicit Ephialtes. 5. Quem Syracusanus Dio seueritate exemplipraegrauat. quibusdam monentibus ut aduersus Heraclidem et Callippum; quorum fidei plurimum cre- 15debat, tamquam insidias ei nectentiS; cautior esset, respondit uita se malle excedere quam in metu uiolentae mortis amicos inimicis iuxta ponere. 6. Quod sequitur et rei ipsius admiratione et claritate auctoris inlustre. Alexander, Macedonum rex, 20incluta iam pugna excellentissimis opibus Darei contusiS; aestu et itineris feruore in Cilicia percalefactus,Cydno, qui aquae liquore conspicuus Tarson interfluit; corpus suum inmersit. subito deinde ex nimiohaustu rigoris obstupefactis neruis ac torpore hebe-25tatis artubus maxima cum exanimatione totius exercitus in oppidum castris propinquum defertur. iacebataeger Tarsi, inque ualitudine eius aduersa instantisuictoriae spes fluctuabat. itaque conuocati medici6. Cum Alexander Macedo aeger iaceret el ei Philippus 30medicus potionem esset daturus, superuenerunt ab Antipalro Par.epistulae, ut caueret sibi a Philippo monente: hunc enim2 fraglantissimo B' 8 nihilominus qui B 9 demonstrd,tumB' 13 diu B 14 qui quibusdam h [| eraclidem B 15 calippum 5g 17 uiolete B, uiolento h 18 inimicosq. h 21 in- clyta h 23 tharson h , item 29 tharsi b 28 inq. 7ng. B : inqu**B, in qua h • 32 immo monentes VAL. MAX. 11 162 LIB. IIII. adtentissimo consilio salutis remedia - circumspiciebant. quorum cum ad unam potionem sententiamdirexissent atque eam Philippus medicus suis manibus temperatam Alexandro — erat autem ipsius ami5 cus et comes — porrexisset; a Parmenione missaelitterae superueniunt^ admonentes ut rex insidias Philippi perinde ac pecunia corrupti a Dareo caueret^quas cum legisset, sine ulla cunctatione medicamentum hausit; ac tum legendas Philippo tradidit. pro10 quo tam constanti erga amicum iudicio dignissimama dis inmortalibus mercedem recepit, qui incolumitatis eius praesidium falso interpellari indicio noluerunt. LIBER QVARTVS. 15 I. DE MODERATIONE. Transgrediar ad saluberrimam partem animi, moderationem, quae mentes nostras inpotentiae [temeritatis] incursu transuersas ferri nonpatitur: quo euenitut reprehensionis morsu sit uacua et laudis quaestu20 sit opulentissima. itaque effectus suos in claris uirisrecognoscat. 1. Atque ut ab incunabulis summi honoris incipiam; P. ValeriuS; qui populi maiestatem uenerandoPublicolae nomen adsecutus est^ cum exactis regibus25 corruptum a rege Dario potionem teraperasse. lectis epistulis^^' Alexander, ut primum petit polionem, legendas eas Philippotradidit. 1. DE MODERATIONE. P. Valerius Publicola cos. cumomnia in se inuidiosa conspiceret, moderatione ad humiliorem2 sententiae direxissent Lipsius, 'quorum pertinet ad remedia, dictu7n pro ex quibus remediis' Foertsch II, 20; ipse tamenmalim: se sententia direxisset 12 iudicio B' 15 DE MODERATIONE om. B 17 temeritatis Torrenius glossema esse uiditrinpotentiae et tem. &, impotenti temeritatis Pz^Aims, impotentis t. B mg. 22 ab om, B' GAP. I, S i— 3. 163imperii eorum uim uniuersam omniaque insignia subtitulo consulatus in se translata cerneret; inuidiosummagistratus fastigium moderatione ad tolerabilemhabitum deduxit^ fasces securibus uacuefaciendo et in contione populo summittendo. numerum quoque5eorum dimidia ex parte minuit, ultro Sp. Lucretiocollega adsumpto, ad quem, quia maior natu erat, priorem fasces transferri iussit. legem etiam comitiis centuriatis tulit, ne quis magistratus ciuem Romanum aduersus prouocationem uerberare aut necare10uellet. ita, quo ciuitatis condicio liberior esset, imperium suum paulatim destruxit. quid quod aedessuas diruit, quia excelsiore loco positae instar arcis habere uidebantur, nonne quantum domo inferior, tantum gloria superior euasit? 152. Vix iuuat abire a Publicola, sed uenire ad Furium Camillum libet. cuius tam moderatus ex magnaignominia ad summum imperium transitus fuit, ut, cum praesidium eius ciues capta urbe a Galiis Ardeae exulantis petissent, non prius Veios ad acci- 20piendum exercitum iret quam de dictatura sua omniasollemni iure acta conperisset. magnificus CamiiliVeientanus triumphus, egregia Gallica uictoria, sedista cunctatio longe admirabilior : multo enim multoque se ipsum quam hostem superare operosius est, 25nec aduersa praepropera festinatione fugientem necsecunda effuso gaudio adprehendentem. 3. Par Furio moderatione Marcius Rutilus Cenhabitum deductus est, fasces securibus uacuefaciendo et in Par.contione populo summittens, numerum quoque eorum dimidia 30ex parte minuens, ultro collega Sp. Lucretio sibi adlecto, aedes etiam suas diruens, quae excelsiore parte positae instar arcis habebantur. 2. Camillus urbe capta a Gallis reuocatus non prius ad accipiendum exercitum ire uoluit, quam de dicta- tura sua omnia sollemni iure acta conperisset. 3. M. Rutilius 356 spurio lucetio (lucretio mg.) B 13 qui excelsiore B' 22 soll. more Stanger 28 marcus rutilius B, em. Kempf 29 est om. V 30 populorum mittens V 35 Marcius Rutilus Kempf 11* 164 LIB. IIII. sorinus. iterum enim censor creatus ad contionempopulum uocatum quam potuit grauissima orationecorripuit, quod eam potestatem bis sibi detulisset,cuius maiores, quia nimis magna uideretur; tempus5 coartandum iudicassent. uterque recte, et Censorinuset populus: aiter enim ut moderate honores crederent praecepit, alter se moderato credidit. 4. Age, L. Quintius Cincinnatus qualem consu-lem gessit ! cum honorem eius patres conscripti con10 tinuare uellent , non sohmi propter illius egregiaopera, sed etiam quod populus eosdem tribunos inproximum annum creare conabatur, quorum neutrumiure fieri poterat; utrumque discussit, senatus simulstudium inhibendo et tribunos uerecundiae suae15 exemplum sequi cogendo : atque unus causa fuit utamplissimus ordo populusque tutus esset ab iniustifacti reprehensione. 5. Fabius uero Maximus , cum a se quinquies eta patre, auo, proauo maioribusque suis saepe numero20 consulatum gestum animaduerteret ; comitiis , quibusfilius eius summo consensu consul creabatur, quampotuit constanter cum populo egit ut aliquando uaca-tionem huius honoris Fabiae genti darent, non quoduirtutibus filii diffideret; erat enim inluster; sed ne25 maximum imperium in una familia continuaretur.quid hac moderatione efficacius aut ualentius ^ quaeetiam patrios adfectus, qui potentissimi habentur,superauit? Par. Censorinus iterum censor creatus populum obiurgauit, quod30 eam potestatem bis sibi detulisset. 4. L. Quintius Cincinnatuscum honorem eius p. c. continuare uellent, quod et populuseosdem tribunos in proximum annum creare destinabat , peregit exemplo suo , ut tribunos sequi se cogeret. 5. FabiusMaximus, cum et ipse quinquies consul esset et a patre , auo,35 maioribusque suis saepe numero consulatum gestum uideret,comitiis, quibus filius eius cos. creabatur, egit cum populo, ut23 eius h. P \\ daret P \\ quod B corr. ex quo , ut uidetur 34 a patre add. Mai CAP. I, S 3—7. 165 6. Non defuit maioribus grata mens ad praemiasnperiori Africano exsolnenda, si quidem maximaeius merita paribus ornamenti^ decorare conati sunt. uoluerunt illi statuas in comitio , in rostris , in curia, in ipsa denique louis optimi maximi cella ponere, 5 uoluerunt imaginem eius triumphali ornatu indutamCapitolinis puluinaribus adplicare , iioluerunt ei con- tinuum per omnes uitae annos consulatum perpetuamque dictaturam tribuere: quorum nihil sibi ne- que plebiscito dari neque senatus consulto decerni 10 patiendo paene tantum se in recusandis honoribus gessit quantum egerat in emerendis. Eodem robore mentis causam Hannibalis in se- natu protexit; cum eum ciues sui missis legatis tamquam seditiones apud eos mouentem accusarent. ad- 15iecit quoque non oportere patres conscriptos se rei publicae Karthaginiensium interponere, altissimaque moderatione alterius sakiti consuiuit^ alterius dignitati; uictoria tenus utriusque hostem egisse contentus. 207. At M. MarceHus^ qui primus et Hannibalemuinci et Syracusas capi posse docuit, cum in consulatu eius Siculi de eo questum in urbem uenissent, nec senatum illa de re habuit, quia collega Valerius Laeuinus forte aberat, ne ob id Siculi in querendo 25 timidiores essent, et, ut is rediit, ultro de iis admittendis rettulit querentisque de se patienter sustinuit. aliquando uacationem eius honoris Fabiae genti daret. 6. Sci- Par,pio Africanus iniagines, statuas, perpetuos consulatus, censu- ram sibi deferente populo, decerni passus non est. 7. M. Mar- 3o cellus, cum in consulatu Siculi de eo questum uenissent, et de intromittendis iis primus rettulit et querentes patienter susti9 nihil om. B', sibi nihil b 15 molientera EF 22 consu- latum B 24 illa Stanger: ulla B \\ quia — ob id om. B', suppletum est in marg. quia — ne eraso uocahulo post ne, cuius prima littera s (siculi?) uidetur fuisse; apparet ob id non desiderari 26 his B' II rediit] sic B {non redit) |1 de his B 29 perpetuas F 166 LIB. IIIl. iussos etiam a Laeuino discedere remanere, ut suaedefensioni interessent^ coegit^ ac deinde utraqueparte perorata excedentes curia subsecutus est, quoliberius senatus sententiam ferret. inprobatis quo5 que eorum querellis supplices et orantes ut ab eo inclientelam reciperentur clementer excepit. super haecSiciliam sortitus eam prouinciam collegae cessit. totiens laudatio Marcelli uariari non potest, quotiensipse nouis gradibus moderationis aduersus socios10 usus est. 8. Quam Ti. etiam Gracchus admirabilem se exhibuit! tribunus enim pl. cum ex professo inimicitias cum Africano et Asiatico Scipionibus gereret etAsiaticus iudicatae pecuniae satisdare non posset at15 que ideo a consule in uincula publica duci iussusesset appellassetque collegium tribunorum, nullo uolente intercederC; secessit a "collegis decretumqueconposuit. nec quisquam dubitauit quin in eo scribendo ira tinctis aduersus Asiaticum uerbis usurus20 esset. at is primum iurauit se cum Scipionibus ingratiam non redisse, deinde tale decretum recitauit:cum L. Cornelius Scipio die triumphi sui ante cur-rum actos hostium duces in carcerem coniecerit; indignum et alienum maiestate populi Romani uideri,25 eodem ipsum duci : itaque id non passurum fieri. libenter tunc opinionem suam populus Romanus aGraccho deceptam cognouit moderationemque eiusdebita laude prosecutus est. Par. nuit: ac poslea ipse causa perorata uictor legatos clementer80 excepit. 8. Ti. Gracchus trib. pleb. , cura esset inimicus Afri-cano et Gnaeo Scipionibus, et Asiaticus iudicatae pecuniaesatisdare non posset atque ideo a consule in carcerem duce1 a 1. laeuinio B 3 * excedentes B, et excedentes dett. [1 quod B ante rasuram 7 ea prouincia CV, cf. ad 1, 5, 4 11 Ti.J .t. B 16 auxilium trib. Kellerbauer 17 collegiis B 18 quineo B' 19 ira tinctis Kempf: irati noctis B, iracundis B mg.23 actus B 24 et om. B' \\ a maiestate b 1| pop. R.] pr B in ras. maiore 25 eodem B corr. ex eundem 31 Gnaeo V, in mg. asiatico CAP. I, S 7—10. 167 9. C. quoque Claudius Nero inter cetera praecipuae moderationis exempla numerandus est. Liui Salinatoris in Hasdrubale opprimendo gloriae particeps fuerat. tamen eum triumphantem equo sequi quam triumpho , quem senatus ei aeque decreuerat, 5 uti maluit, quia res in prouincia Salinatoris gesta erat. atqui sine curru triumphauit, eo quidem clarius, quod illius uictoria tantummodo laudabatur, huius etiam moderatio. 10. Ne Africanus quidem posterior nos de se ta- lo cere patitur. qui censor cum lustrum conderet inque solitaurilium sacrificio scriba ex publicis tabulis sollemne ei precationis carmen praeiret, quo di immortales ut populi Romani res meliores amplioresque facerent rogabantur, 'satis' inquit 'bonae et magnaei5 sunt: itaque precor ut eas perpetuo incolumis ser- uent', ac protinus in publicis tabulis ad hunc modumcarmen emendari iussit. qua uotorum uerecundia deinceps censores in condendis lustris usi sunt. prudenter enim sensit tunc incrementum Romano impe- 20 rio petendum fuisse, cum intra septimum lapidem triumphi quaerebantur , maiorem aut§m totius terrarum orbis partem possidenti ut auidum esse quidquam ultra adpetere, ita abunde felix, si nihil ex eo quod optinebat amitteret. 25 retur , intercessit. 9. C. Claudius Nero , quamuis Liuii Sa- Par.linaloris in Hasdrubale opprimendo gloriae particeps fuerat triumphantem equo sequi maluit, cum senatus ei triumphura <lecreuisset. 10. Scipio Africanus posterior, cum censor conderet lustrum et scriba in sacrificio ex pubHcis tabulis preca- 3o lionis carmen praeiret, quo dii immortales ut popuH Romani res meUores amplioresque facerent rogabantur, 'satis' inquit 'et bonae et magnae sunt: itaque precor ut eas perpetuo in6 uti b: ui B 7 atqui sine nos: atque is sine B, atque ita sine Kempf 12 solitaurilium Kempf: solitae uiri B, solito fieri D, solitaurili Cuiacius 13 pdicationis B 15 et bonae P16 incolomes B 23 quicquam ultra appetere b 24 eo j5 in ras, 27 fuisset Mai 168 LIB. IIII. Neque alia eius in censura moderatio pro tribunali apparuit. centurias recognoscens equitum, postquam C. Licinium Sacerdotem citatum processisse animaduertit , dixit se scire illum uerbis conceptis5 peierasse: proinde, si quis eum accusare uellet, usu-rum testimonio suo. sed nullo ad id negotium acce-dente Hransduc equum'; inquit 'Sacerdos, aclucrifaccensoriam notam, ne ego in tua persona et accusatoris et testis et iudicis partes egisse uidear.' 10 11. Quod animi temperamentum etiam in Q. Scaeuola, excellentissimo uiro, adnotatum est. testis namque in reum productus, cum id respondisset,quod salutem periclitantis magnopere laesurum uidebatur, discedens adiecit ita sibi credi oportere, si 15 et alii idem adseuerassent, quoniam unius testimonioaliquem cadere pessimi esset exempli. et religioni igitur suae debitam fidem et communi utilitati salubre consilium reddidit. ^ 12. Sentio quos ciues quaeue facta eorum ac20 dicta quam angusto ambitu orationis amplectar : sedcum magna mihi atque permulta [breuiterj dicendasint, claritate excelientibus uiris sermo innnitis personis rebusque circumfusus utrumque praestare nonpotuit. itaque propositi quoque nostri ratio non lau25 danda sibi omnia, sed recordanda sumpsit. quaPar. columis seruent' : ac prolinus ad hunc modum carmen emendari iussit. — Idem in censura centurias equitum recognoscens» postquam G. Licinium Sacerdotem citatum processisse animaduertit, dixit se scire eum uerbis conceptis peierasse: pro30 inde si quis eum accusare uellet, usurum testimonio suo. sed nullo ad id negotium accedente, 'traduc' inquit 'equum, Sacerdos , ac lucrifac censoriam notam , ne ego in tua persona sim et testis et iudex et accusator et censor'. 11. M. Scaeuola testis in reum productus adiecit, ita sibi credi oportere, si alii 9 testis] add. in mg. B et censoris exP 14 cedi B' 16 ce- dere B^ em, Periz. 20 angusto] in congruo B in litura m. 3 21 breuiter inclusi Foerischium secutus 22 sermo] stilus /. u. in mg. B 33 M.] Q. Vinmg. CAP. I. S 10—13. 169Sropter bona cum uenia duo Metelli, Macedonicus et [umidicus , maxima patriae ornamenta , strictim se narrari patientur. Acerrime cum Scipione Africano Macedonicusdissenserat, eorumque ab aemulatione uirtutis pro- 5 fecta concitatio ad graues testatasque inimicitias progressa fuerat: sed tamen, cum interemptum Scipionem conclamari audisset; in publicum se proripuit, maestoque uultu et uoce confusa 'concurrite, concurrite ', inquit * ciues , moenia nostrae urbis euersalosunt: Scipioni enim Africano intra suos penates quiescenti nefaria uis allata est'. o rem publicam pariter Africani morte miseram et Macedonici tam humanatamque ciuili lamentatione felicem ! eodem enim tempore et quantum amisisset principem et qualem ha-i5beret recognouit. idem lilios suos monuit ut funebrieius lecto umeros subicerent, atque huic exequiarumillum honorem uocis adiecit, non fore ut postea id officium ab illis maiori uiro praestari posset. ubiilla tot in curia iurgia? ubi tam multae pro rostris 20altercationes ? ubi maximorum ciuium et ducum tantum non togata proelia? omnia nimirum ista praecipua ueneratione prosequenda deleuit moderatio. 13. Numidicus autem Metellus populari factionepatria pulsus in Asiam secessit. in qua cum ei forte26ludos Trallibus spectanti litterae redditae essent,quibus scriptum erat maximo senatus et populi conidem adseuerassent. 12. Metellus Macedonicus cum inimicus Par.esset Scipioni Africano ex aemulatione, ut primum audiit euminteremptum, lugubri liabitu in publicum desiluit et ^concur- 30rite', inquit ^ciues, concurrite: moenia nostrae urbis euersa sunt' : filiosque suos iussit lecto eius umeros subicere, adiecto boc, non fore ut postea id officium ab his maiori uiro praestari possit. 13. Metellus Nuraidicus patria pulsus, cum ei forte ludos Traliibus spectanti epistulae essent a senatu mis- 352 patria B 3 patiantur h 6 concitatio B: contentio dett. 11 inimicias pro B in ras. 20 ubi tot multae B, fort. ubitot uel ubi tot illae 21 tanta 6 31 nostra V 34 immo posset 35 tralibus V . 170 LIB. im. sensu reditum illi in urbem datum, non e theatro prius abiit quam spectaculum ederetur, non laetitiam suam proxime sedentibus ulla ex parte patefecit, sed suramum gaudium intra se continuit. eundem con5 stat pari uultu et exulem fuisse et restitutum. adeo moderationis beneficio medius semper inter secundas et aduersas res animi firmitate uersatus est. 14. Tot familiis in uno genere laudis enumeratis, Porciumne nomen uelut expers huiusce gloriae silen10 tio praetereundumst? negat fieri debere posterior Cato^ non paruo summae moderationis fisus indicio. Cypriacam pecuniam maxima cum diligentia et sanctitate in urbem deportauerat. cuius ministerii gratia senatus relationem interponi iubebat, ut praetoriis 15 comitiis extra ordinem ratio eius haberetur. sed ipse id fieri passus non est, iniquum esse adfirmans quodnulli alii tribueretur sibi decerni, ac ne quid in persona sua nouaretur, campestrem experiri temeritatem quam curiae beneficio uti satius esse duxit. 20 15. Ad externa iam mihi exempla transire co- nanti M. Bibulus , uir amplissimae dignitatis et summis honoribus functus, manus inicit. qui cum in Syria prouincia moraretur, duos egregiae indolis filios suos a Gabinianis militibus Aegypti occisos 25 cognouit. quorum interfectores ad eum uinctos regina Cleopatra misit, ut grauissimae cladis ultionem arbitrio suo exigeret. at ille oblato beneficio; quo nullum maius lugenti tribui poterat, dolorem moderationi Par. sae, in quibus reuocabatur, non prius theatro exiit, quam 30 spectaculum perageretur. eundem constat pari uultu et exii- lem fuisse et restitutum. 14. Porcius Cato ob adsig^tiatam pecuniam Cypriacam, cum eius senatus extra ordinem rationem haberi uellet, non est passus. 15. M. Bibulus, cum in Syria prouincia moraretur, filiis duobus in Aegypto occisis a Gabi2 perageretur P 9 Porciamne nomen — praetereundumst nos: porcium nomen — praetereundum se B (silentione praetereundum Pighius, praetereundum se negat. negat f. debere Torr.) 10 fieri deHere in B punctatum 12 cypriacam B, sed cam in ras. 19 dixit B' 21 uibulus B' 24 in Aegypto P CAP. I, § 13—15. Ext. § 1. 2. 171cedere coegit, carnificesque sanguinis sui intactos euestigio ad Cleopatram reduci iussit, dicendo potestatem huius uindictae non suam, sed senatus essedebere. Ext. 1. Tarentinus ArchytaS; dum se Pythagorae5praeceptis Metaponti penitus inmergit, magno laborelongoque tempore solidum opus doctrinae conplexus,postquam in patriam reuertit ac rura sua reuiserecoepit, animaduertit neglegentia uilici corrupta etperdita, intuensque male meritum ^sumpsissem' in-loquit ^a te supplicium, nisi tibi iratus essem': maluitenim inpunitum dimittere quam propter iram iustograuius punire. 2. Nimis liberalis Archytae moderatio, temperatior Platonis. naim cum aduersus delictum seruii5uehementius exarsisset, ueritus ne ipse uindictae modum dispicere non posset, Speusippo amico castigationis arbitrium mandauit, deforme sibi futurumexistimans , si conmisisset ut parem reprehensionemculpa serui et animaduersio Piatonis mereretur. 20Quo minus miror quod in Xenocrate discipulosuo tam constanter moderatus fuit. audierat eum dese multa inpie locutum: sine uUa cunctatione criminationem respuit. instabat certo uultu index, cau-sam quaerens cur sibi fides non haberetur : adiecit25non esse credibile ut quem tantopere amaret ab eoinuicem non diHgeretur. postremo cum ad ius iurandum inimicitias serentis malignitas confugisset; nenianis militibus, deditis sibi eis a Cieopatra, dolori suo impe-Par.rauit, dicens potestatem huius uindictae senatus esse. 301. Arcliytas Tarentinus, dum Pythagorae praeceptis Metaponti penitus intendit , reuersus in patriam curii omnia neglegentia uilici corrupta uidisset, '^punissem' inquifmale meritum,nisi irascerer'. 2. Plato cum aduersus seruum uehementiusexarsisset, Pleusippo amico castigationem eius mandauit.3512 enim B: eum Periz. 15 aduersus Pfi; uersus B 17pseusoppo B, pleusippo b 20 adanimaduersio B 27 cum ia(a in ras.) ad B, an cum etiam ad? • 172 LIB. IIIl. de periurio eius disputaret, adfirmauit numquam Xenocratem illa dicturum fuissC; nisi ea dici expedire sibi iudicasset. non in corpore mortali, sed in arce caelesti et quidem armatum animum eius uitae 5 stationem putes peregisse, humanorum uitiorum in- cursus a se inuicta pugna repellentem cunctosque uirtutis numeros altitudinis suae sinu clausos custodientem. 3.V Nequaquam Platoni litterarum commendatione 10 par Syracusanus Dio, sed quod ad praestandam moderationem adtinuit; uehementioris experimenti. patria pulsus a Dionysia tyranno Megaram petierat. ubi cum Theodorum, principem eius urbis, domi con- uenire uellet neque admitteretur, multum diuque ante 15 fores retentus comiti suo * patiehter hoc ferendum est' ait: 'forsitan enim et nos, cum in gradu dignitatis nostrae essemus, aliquid tale fecimus'. qua tranquillitate consilii ipse sibi condicionem exilii placidiorem reddidit. 20 4. Thrasybulus etiam hoc loci adprehendendus est, qui populum Atheniensem, triginta tyrannorum saeuitia sedes suas relinquere coactum dispersamque et uagam uitam miserabiliter exigentem, animis pariter atque armis confirmatum in patriam reduxit. 25 insignem deinde restitutione libertatis uictoriam clariorem aliquanto moderationis laude fecit: plebei enim scitum interposuit ne qua praeteritarum rerum mentio fieret. haec obliuio, quam Athenienses amnePar. 3. Dio nobilis Syracusanus pulsus patria a Dionysio tyranno, 30 cum principem urbis, in quam confugerat, domi conuenire uellet neque admitteretur, 'patienter hoc ferendum est', ait: ^fortasse enim et nos, cum in gradu dignitatis nostrae esse- mus, aliquid tale fecimus'. 4. Thrasybulus Atheniensis cum expulsis XXX tyrannis ciues in patriam reduxisset, plebiscilum 10 Dio Ph: diu B 13 thodorum B' 29 patria a D. tyranno] acontii pro patria V, dionysiotyranno [sine patria) V in mg. CAP. I,Ext. § 2—7. 173stian uocant, concussum et labentem ciuitatis statumin pristinum habitum reuocauit. 5. Non minoris admirationis illud. Stasippus Tegeates, hortantibus amicis ut grauem sibi in administratione rei publicae aemukim , sed alioqui probum5et ornatum uirum qualibet ratione uel tolleret uelsummoueret, negauit se facturum; ne quem in tutelapatriae bonus ciuis locum obtineret; malus et inprobus occuparet; seque potius uehementer ab aduersario urgueri quam patriam egregio aduocato carerelopraeoptauit. 6. Pittaci quoque moderatione pectus instmctum.qui Alcaeum poetam, et amaritudine odii et uiribusingenii aduersus se pertinacissime usum, tyrannidema ciuibus delatam adeptus, tantummodo quid in eoi5opprimendo posset admonuit. 7. Huius uiri mentio subicit ut de septem sapientium moderatione referam. a piscatoribus in Milesiaregione euerriculum trahentibus quidam iactum emerat. extracta deinde magni ponderis aurea Delphica20mensa orta controuersia est; illis piscium se (5apturam uendidisse adfirmantibus , hoc fortunam ductusemisse dicente. qua contentione propter nouitatemrei et magnitudinem pecuniae ad uniuersum ciuitatiseius populum delata; placuit Apollinem Delphicum25proposuit, ne qua praeteritarum rerura meutio fieret. 5. Sta-Par^ippus Tegeates horlantilms amicis ut grauem sibi in administralione rei publicae aemulum tolleret, negauit se facturum,ne, quem oplimus ciuis locum obtineret, eum malus occuparet.6. Piltacus Mitylenaeorum tyrannus Alcaeum poetam, cum es-30set adeptus tyranhidem, quid in eo opprimendo posset admonuit. 7. Piscatores Mitylenaei in euerriculo ductam auream4 sibi addidi ex P 7 ne eum quem in tutela B in litura(tutelam dett.) 9 uehementi h [1 ab addidi 15 delatam dett.:mytilenae B in ras. ex P \\ tantum modum B \\ eo add, ex P18 melesia B (pisc. mitylenaei P) 20 deinde B, sed de in ras.23 se emisse Torr. [| dicente* B || contentione Periz. et F: condicione B, cognitione Lips. 30 alchaeum V corr. ex achaeum • 174 LIB. mi. consuli cuinam adiudicari mensa deberet. deus re- spondit illi esse dandam, qui sapientia ceteros praestaret, his uerbis: tig 0O(pCa TtQCotog Ttdvtcov ? tovtc) tQtTCod' avdco, 5 tum Milesii consensu Thaleti mensam dederunt. ille cessit eam Bianti, Bias PittacO; is protinus alii, deincepsque per omnium septem sapientium orbem adultimum ad Solonem peruenit, qui et titulum amplissimae prudentiae et praemium ad ipsum Apollinem10 transtulit. 8. Aequum est ut Theopompo quoque, Spartanorum regi; moderationis testimonium reddamus. qui cum primus instituisset ut ephoroe Lacedaemonecrearentur, ita regiae potestati oppositi, quemadmo15 dum Romae consulari imperio tribuni pl. sunt obiecti; atque illi cum uxor dixisset id egisse illum ut filiis minorem potestatem relinqueret, ^relinquam', inquit 'sed diuturniorem'. optime quidem: ea enim demumtuta est potentia, quae uiribus suis modum inponit. 20 igitur Theopompus regnum legitimis uinculis con- stringendo quo longius a licentia retraxit^ hoc adbeniuolentiam ciuium propius admouit. 9. Antiochus autem a L. Scipione ultra Taurummontem imperii finibus summotis, cum Asiam pro25 uinciam uicinasque ei gentes amisisset, gratias agerepopulo Romano non dissimulanter tulit, quod nimis^^^- mensam, consulto Apolline cum iussi essent dare eam sapienli, dederunt Thaleti: ille cessit eam Bianti, hic Pittaco, donec ad Solonem ueniretur, qui eam Apollini dedicauit. 9. Antiochus 30 a L. Scipione ultra Taurum montem imperii finibus submotis 4 CO(})IA TIPLOTOCITANTLON TOYCOC TPinUJAAlOI B, 6771. KeTTipf eX Diodori exc. VaL 18 5 Milesii 2 codd. Pighii: ille B, illi b \\ consenso B' 6 eam BP: ea KcTwpf sic ratus i?i B exstare \\ uianti B' \\ pitaco B 9 proemium B 11 aequum e scripsi: atq. B 13 ephoroe Vahlen (mus. rhen. XI, 589): ephori B 14 ita Vahlen: ita furae B, ita futurae b, ut ita forent ipse olim tentaueram 15 imperio trp. B 22 proprius admonuit B' corr. m. 1 ut uidetur 24 summotus BP, em. Periz. 30 submotus V CAP. I, Ext. § 7—9. 11, § 1. 2. 175magna procuratione liberatus modicis regni terminisuteretur. et sane nihil est tam praeclarum aut tammagnificum, quod non moderatione temperari desideret. II. QVI EX INIMICITIIS IVNCTI SVNT AMICITIA5AVT NECESSITVBINE, Quae quoniam multis et claris auctoribus inlustrata est, transgrediamur ad egregium humani animiab odio ad gratiam deilexum, et quidem eum laetostilo persequamur. nam si placidum mare ex aspero10caelumque exnubilo serenum hilari aspectu sentitur>si bellum pace mutatum plurimum gaudii adfert^ offensarum etiam acerbitas deposita candida relationecelebranda est. 1. M. Aemilius Lepidus, bis consul et pontifex15maximus splendorique lionorum par uitae grauitate,diutinas ac uehementes inimicitias cum Fuluio Flaccoeiusdem amplitudinis uiro gessit. quas^ ut simul censores renuntiati sunt, in campo deposuit^ existimansnon oportere eos priuatis inimicitiis dissidere , qui20publice summa iuncti essent potestate. id iudiciumanimi eius et praesens aetas conprobauit et nobisueteres annalium scriptores laudandum tradiderunt,2. sicuti Liui quoque Salinatoris finiendarum simultatium inlustre consilium ignotum posteritati esse no-25luerunt. Is namque etsiNeronis odio ardensin exiliumgratias agere Romanis coepit, quod se nimis magna procura- Par.tione liberatum modicis regni terminis coegissent. l. QVI EX INIMICITIIS IVNCTI SINT. M. Aemilius bis cos. et p. m. uehementes inimicitias cum Fuluio Flacco 30eiusdem ordinis uiro gessit, quas, ut simul censores renunciati sunt, in campo deposuit. 2. Liuius Sahnator Neronis odio ar1 modicus B' 5 SINT P 9 et quidem b: equidem B12 sic bellum B anie rasurain 16 splendoremque Z?' || par uitae B corr. ex paruitatae 19 renuntiati B: enuntiati b 21 publica b \\ id b: a,d B 22 et praes. b: ut pr, B 23 sicuti Aldus: Sexti B 26 ardentis b • 176 LIB. mi. profectus fuerat, testimonio eius praecipue adflictus^tamen postquam eum inde reuocatum ciues collegamilli in consulatu dederunt, et ingenii sui; quod erat^ acerrimum, et iniuriae, quam grauissimam acceperat,5 obliuisci sibi imperauit, ne, si dissidente animo con-sortionem imperii usurpare uoluisset; pertinacemexhibendo inimicum malum consulem ageret. quaequidem mentis ad tranquilliorem habitum inclinatioin aspero ac difficili temporum articulo plurimum10 salutis urbi atque Italiae attulit, quia pari uirtutisinpetu conisi terribilis Punicas uires contuderunt. 3. Clarum etiam in Africano superiore ac Ti.Graccho depositarum ininiicitiarum exemplum, siquidem ad cuius mensae sacra odio dissidentes uene15 rant; ab ea et amicitia et adfinitate iuncti discesserunt. non contentus enim Scipio auctore senatu inCapitolio louis epulo cum Graccho concordiam communicassC; filiam quoque ei Corneliam protinus ibidespondit. 20 4. Sed huiusce generis humanitas etiam in M.Cicerone praecipua apparuit. Aulum namque Gabinium. repetundarum reum summo studio defendit,qui eum in consulatu suo urbe expulerat, idemqueP. Vatinium dignitati suae semper infestum duobus25 publicis iudiciis tutatus est; ut sine ullo crimine le-uitatis, ita cum aliqua laude, quia speciosius aliquanto iniuriae beneficio uincuntur quam mutui odiipertinacia pensantur. J^ar. (lens, propter quem exulauerat, pariter cos. creatus deposuit30 simultates. 3. Scipio , ut diximus , post intercessionem Ti.Gracclii depositis inimicitiis, protinus fiiiam ei suam Corneliamdespondit. 4. M. Cicero A. Gabinium repetundarum reumsummo studio defendit, qui eum in consulatu suo urbe expulerat. idem P. Vatinium dignitati suae semper infestura duobus6 pertinace | se B corr. ex pertina | cem 17 concordans b18 quoq. ei suam B in ras. 22 reputandarum B' 27 beneficioFV: beneficiis B, sed iis in ras. m. 3 CAP. II. § 2—7. III. 177 5. Ciceronis aiitem factum adeo uisum est probabilC; ut imitari id ne inimicissimus quidem illi P. Pulcher dubitauerit. qui incesti crimine a tribus Lentulis accusatus, unum ex his ambitus reum patrocinio suoprotexit atque in animum induxit, et iudices et prae- 5 torem et Vestae aedem intuens, amicum Lentuloagerc; inter quae ille salutem eius foedo crimine ob- ruere cupiens hostili u.oce perorauerat. 6. Caninius autem Gallus reum pariter atque ac- cusatorem admirabilem egit, et C. Antonii^ quemlodamnauerat, filiam in matrimonium ducendo et M.Colonium, a quo damnatus fuerat, rerum suarumprocuratorem habendo. 7. Caeli uero Rufi ut uita inquinata, ita misericordia, quam Q. Pompeio praestitit, probanda. cui a i5se publica quaestione prostrato cum mater Corneliafidei commissa praedia non redderet atque iste auxilium suum litteris inplorasset, pertinacissime absentiadfuit. recitauit etiam eius epistolam iudicio ultimaenecessitatis indicem, qua impiam Corneliae auaritiam20subuertit : factum propter eximiam humanitatem nesub Caelio quidem auctore repudiandum. III. DE ABSTINENTIA ET CONTINENTIA. Magna cura praecipuoque studio referendum est quantopere libidinis et auaritiae furori similis im- 25petus ab inlustrium uirorum pectoribus consilio acratione summoti sint, quia ii demum penates^ ea ciuitas, id regnum aeterno in gradu facile steterit, ubiminimum uirium ueneris pecuniaeque cupido sibi puljlicis iudiciis lulalus esl. 6. Caninius Gallus C. Antonii, 3oquem reum fecerat , liliam duxit. idem ^lerium Maximum , a quo damnatus fuerat, procuratorem rerum suarum liabuit. 3 incesti B, sed esti in ras. 5 iud. B : iudicem cleU..\\ praetorum B' 11 m* colonium B, Valerium Maximum P Ib q. Bin ras. \\ a se B : a senatu /. u. in B mg. 16 mater cornelia Bmg.: matre (matri h) corneliae B 1-7 iste] ita B 30 . C . Annius V VAL. MAX. ' 12 178 LIB. nil. uindicauerit. nam quo istae generis humani certissimae pestes penetrarunt, iniuria dominatur, infamiailagrat, f linguis: contrarios his tam diris uitiis mores commemoremus. 5 1. Quartum et uicesimum annum agens Scipio;cum in Hispania Karthagine oppressa maioris Karthaginis capiendae sumpsisset auspicia, multosqueobsides, quos in ea urbe Poeni clausos habuerant , insuam potestatem redegisset, eximiae inter eos for30 mae uirginem aetatis adultae et iuuenis et caelebs etuictor, postquam comperit inlustri loco inter Celtiberos natam nobilissimoque gentis eius Indibili desponsam , arcessitis parentibus et sponso inuiolatamtradidit. aurum quoque, quod pro redemptione puel15 lae allatum erat , summae dotis adiecit. qua continentia ac munificentia Indibilis obligatus Celtiberorum animos Romanis adplicando meritis eius debitamgratiam rettulit. 2. Verum ut huius uiri abstinentiae testis Hispa20 nia, ita M. Catonis Epiros, Achaia, Cyclades insulae,maritima pars Asiae, prouincia Cypros. imde cumpecuniae deportandae ministerium sustineret, tamauersum animum ab omni uenere quam a lucro habuit, in maxima utriusque intemperantiae materia25 uersatus. nam et regiae diuitiae potestate ipsius con-tinebantur et fertilissimae deliciarum tot GraeciaePar. 1. DE ABSTINENTIA. Scipio xxiiii annum agenscum in Hispania Carthaginem cepisset, eximiae inter captiuaspulchritudinls puellam nobilem cognouit Indebili cuidam Celti30 bero desponsam. itaque arcessitis parentibus et sponso inuiolutam tradidit, auro eliam, quod pro redemplione puellaeaceeperat, summae dotis adiecto: qua abstinentia animos Celtii quos B 2 in eis iniuria b, ibi ini. Torr. 3 linguis B:quibus relictis h, libentius Foerisch; uidetur potius uerbum ali- quod, ilelut ^eccAiwv iiel non parcitur, intercidisse 12 indebilib II disponsam B 19 testis inhispania B 24 materia* B 26*graecia* B' {fdnc in mq. tota pro tot), graeciae b, fort. pgraeciam 29 indeuili quidani V 31 auro — obligauit 07n. Mai CAP. m, § 1—4. 179urbes necessaria totius nauigationis deuerticula erant. atque id Munatius Rufus Cypriacae expeditionis fidus comes scriptis* suis significat. cuius testimonium nonamplector: proprio enim argumento laus ista nititur, quoniam ex eouem naturae utero et continentia nata5est et Cato. 3. Drusum etiam Germanicum, eximiam Claudiaefamiliae gloriam patriaeque rarum ornamentum, et quod super omnia est, operum suorum pro habituaetatis magnitudine uitrico pariter ac fratri Augu-10stis , duobus rei publicae diuinis oculis , mirifice re- spondentem, constitit usum ueneris intra coniugiscaritatem clausum tenuisse. Antonia quoque, feminalaudibus uirilem familiae suae claritatem supergressa,amorem mariti egregia fide pensauit, quae post eius 15excessum forma et aetate florens concubitum socruspro coniugio habuit, in eodemque toro alterius adulescentiae uigor extinctus est; alterius uiduitatis experientia consenuit. hoc cubiculum talibus experimentis summam inponat. 20.4. Deinceps et iis uacemuS; quorum animus aliquo in momento ponendo pecaniam numquam uacauit. Cn. Marcius, patriciae gentis adulescens, Anciregis clara progenies , cui Corioli ; Volscorum oppidum , capti suum cognomen adiecerunt ; cum editis 25conspicuae fortitudinis operibus a Postumo Cominioconsule accurata oratione apud milites laudatus,omnibus donis militaribus et agri centum iugeribuset decem captiuorum electione et totidem ornatis equis; centenario boum grege argentoque, quantum30berorum obligauit. 4. Cn. Marcius, Anci regis progenies, editis Par.\\\ bello conspicuae fortitudinis operibus, cuni a Postumo Cominio cos. laudatus donis miiitaribus, captiuis, argento dona10 Augustis Pighius: augusto B 16 et om. B H concubitum Foertsch (I, 15): cuitum B, coitum b, conuictum Kempf, cubiculum dett. 21 et om, B in ras. |1 his B 22 ponendi B , em. Vorslius 25 capti suum B mg. et Lipsius: captiuum B , ca- ptum b , 32 postumio V \\ cuminio V' 12* 180 IJB. mi. v^Uv^tiiuro ualuissot. douarctur, uihil ox his praotoruuius hospitis captiui sahitem oquumquo, quo lu acieutorotnr, accipore uohiit. qua tam* circuuispoctaauimi modoratiouo uoscia^ utrum maioro ouui fando-> praouiia elogorit au i\necerit. r>. M'. autem Ciirius, exactissiuia norma KomauaotruiiaUtatis idomquo tortitudiuis porfectissiu\uui speciuieu, Samuitium legatis agresti se iu sciimuo adsideutem toco eque ligneo c^tiUo ceuautem —quales10 op\das apparatus iudicio est — spectaudum praebuit.illo ouiui Samuitium diuitias contempsit, l5tamuitesoius paupertatom mirati sunt. nam cum ad euuimaguum pondus auri pubUce missum attuUsseut, boniu^nis uerbis inuitatus ut oo uti ueUety uuUum risuir> soluit et protiuus 'suporuacuae', inquit *ue dicamineptae legationis mimstri, narrate Samuitibus M.Curium maUe locuplotibus imporare quam ipsum tiori locupletem . atquc istud ut pretiosum, ita uu\lo hominum excofijitatuui munus retertote , et mementote mo80 nec acie uinci nec pocunia corrumpi posse '. Idem cum Itaha Pvrriim regom oxegissot, nihilo\nnino ex praeda regia, qua exercitum urben\queditanerat , adtigit. decretis etia\u a senatu septenisivuioribws agri populo . sibi autom quiuquagiuta , poL. p\\laris adsiguationis inodun\ nou exccssit, parumidoneum rei pubUcae ciuem existimans qiii eo, quodreliquis tribueretur , contentiis non esset. /v?. roiur. uihil ex his pracler unius hospilis capliui sahiioui oquumque, quo in acie ulerelur, accepit. 5. M'. Curius, cuu\:u» a«i oum Samnilos aurum adluUssent (huialuri, ^inalo' inquit'h>ouphnil)us imperare quam ipse liori locupios'. — hlem postfugam Pyrrhi, cuin sihi liari uiilerel iugera quinquaginl> teris septena, ^parum' inquil 'idoneus ciuis esl, qui eo quoiia salutem — quo B in ra$, 3 utetur B 6 M. B, corr, Torr.7 perfectiSv<!imum 7); perspectissimum B 9 aeque B \\ catil- Uuo B' 14 uellet * B, ueUet et defl, 15 et om. B 17 maurium B corr. in ma. curium 23 a om. / -~ ost />' 29 M. r CAP/Ill, 8 4-0. 1810. Idem Hemh Fabriciu» LuHcinu», honoribus etunctoritate omni ciuitate t*?mporibuM «uin maior, censupar unicuiouo panjK^rrimo; ^jni a SaninitibuH, quo»iiniucrHO» in cfiontcla habobat, x acriH ct quinquepondo argenti etdeceni H/,ruo» «ibi mi8»08 inHamnium6rorniHit, continentiafe Kuao berieficio «ine pecunia nraediue», nine uhu farniliae abunde comitatu», quia lo-^•ui>letcm illuni faciebat non multa pOHHidere; «edinodica dc»iderare. ergo domu» eiu« quemadniodumaere et argento et mancipiin Sarnnitium uacua, italogloria ex iin Jparta referta fuit. connentanea repudiati» doni» Fabricii uota extiterunt. legatuH enimad Vymnn profectUH, cum apud eum Cineam The»-nalum narrantern audinHet quendam Atheni» chhc clanmi Hapientia, Huadentem ne quid aliudhomine» quamiruohiptatiH cauna facere nellent, pro monstro eam uocern Hcci(q)h continuoque Pyrro et SarnnitibuH intamKapientiani deprocatuH ent. Jicet Athenae doctrinaua glorientur, uir tamen pruden» Fabricii detentationem quarn Epicuri rnaluerit praecepta. quod euen-sftuH quoque indicauit, nam quae urbn [cum] uoluptatij)lunmum tribuit, imperium rnaxirnum aminit: quaelabore dehictata est, occupauit, et ilia libertatemtueri non ualuit^ haec etiam donaro y>otiiit. rcli(juis tribuilur, conlcntus non est'. 0. Fabriciu» Luscinu»ar,ijiiifsum sibi aunjm a Samnilibus et decem senios ad minisle*riurn, cum rnunerihus reuerti iu.ssit. idem missus ad Pyrrhuml«'g.'ilus, cum audisset Cynean Thessalurn narranlenj, esse(juemdarn Alhenis safiienlern, qui diceret summum honurn uo1 lu8cinu« h: lucinu« // 2 ciuitati /»', an ciai? 4 H {L e. 'h-cem rnilia; /. /". (jronouwH: x H o et deccni P: totidem /J et totidem <5 inepte 10 «arnnium B' 11 ex ii» b: ex i» //, ex his contempti» g, ex \i\a spreti» malehat Kempf; at u. FoertgchII, 21 1.3 cum om. li in roH. || chyneam li 14 quendam athenien«em sed clamm //, cf. P 16 uocem eiud P 20 maluit 7/, f'm. Periz., cf. Huhnk. (jul Vell. 11, 40, 4 21 iudicauit li' \\ narn quae urb» cdd. uett.: namq. urb« cnm B 25 luscinius V 182 LIB. IIII. 7. Curi et Fabrici Q. Tuberonem cognomine Catum discipulum fuisse merito quis existimauerit. cui consulatum gerenti cum Aetolorum gens omnis usus uasa argentea magno pondere et exquisita arte fa5 bricata per legatos misisset^ qui superiore temporegratulandi causa ad eum profecti rettulerant fictilia se in eius mensa [uasa] uidisse, monitos ne continentiae quasi paupertati succurrendum putarent, cumsuis sarcinis abire iussit. quam bene Aetolicis do10 mestica praetulerat , si frugalitatis eius exempluirf posterior aetas sequi uoluisset! nunc quo uentum est? a seruis impetrari uix potest ne eam supellectilem fastidiant , qua tunc consul uti non erubuit. 8. At Perse rege deuicto Paulus ^ cum Macedoni15 cis opibus ueterem atque hereditariam urbis nostrae paupertatem eo usque satiasset, ut illo tempore primum populus Romanus tributi praestandi onere se liberaret, penates suos nulla ex parte locupletiores fecit, praeclare secum actum existimanS; quod ex illa 20 uictoria alii pecuniam^ ipse gloriam occupasset. 9. Atque huic animi eius iudicio Q. Fabius Gurges, N. Fabius Pictot, Q. Oguhiius subscripserunt. qui legati ad Ptolemaeum regem missi munera , quaePar. lupialeni, pro monstro uocem eius accepit. 7. Q. Tubero cos., 25 cum ei gens Aetoiorum omnis usus uasa argentea misisset, quoil se legati rettulerant fictilia in eius mensa uidisse, exemplo Fabricii remisit. 8. Pauhis cos. Perse rege deuicto, cumMacedonicis opibus url)em replesset, nulla ex eis penates suos locuplelauit. 9. Q. Fabius Gurges, Cn. Fabius Piclor, Q. Ogul30 nius dona, quae priuatim a Ptolemaeo acceperant, in aerariura 1 fabricii B [j Catum] gentilium B, gatilium h, forl. Catum Aelium; u. Plin. N. H. 33, 11, § 142 2 meritae (?) B 4 pondore B 6 retulerant B 7 uasa iam Perizonio suspecium om. P10 emplum i5 12 superlectilem ^ 13 consul uti b: consulti B f4 perseo rege B 18 liberarit Periz. 21 q. B in ras. \\ gurges ***** pictor B, in ras. ex Paride add. gn. fabius, praeterea mg. hahet praen. numerius 22 q*** B \\ ogolnius B, ugolnius h 23 legati ptolomeo rege (regi corr.) B 29 Cn.] immo N. [] ugulnius V CAP. m, § 7—11. 183 ab eo priuatim acceperant; in aerarium, et quidemprius quam ad senatum legationem refen-ent, detu-' lerunt, scilicet de publico ministerio nihil cuiquam'Eraeter laudem bene administrati officii accedere deere iudicantes. iam illud humanitatis senatus et 5 attentae maiorum disciplinae indicium est: data sunt enim legatis quae in aerarium reposuerant non sohim patrum conscriptorum decretO; sed etiam populi per- 'missu ; * legata quaestores prompta uni cuique distribuerunt. ita in isdem Ptolemaei liberalitaS; le- lo gatorum abstinentia, senatus ac populi aequitas debitam probabilis facti portionem obtinuit. 10. J^abiorum et Ogulni continentiae Calpurnium Pisonem in consimili genere laudis aemuhim fuisse res ipsa documento est. consul graui fugitiuorum i5 bello a se liberata Sicilia eos, quorum praecipua opera usus fuerat, imperatorio more donis prosequebatur. inter quos filium suum aliquot locis proeliatum fortissime titulo trium librarum aureae coronae decorauit, praefatus non oportere a magistratu e publica 20 pecunia erogari quod in ipsius domum rediturum esset, tantumque ponderis se testamento adulescenti legatumm promisit; ut honorem publice a duce, pretium priuatim a patre reciperet. 11. AgC; si quis hoc saeculo uir inluster pellibus 25 haedinis pro stragulis utatur tribusque seruis comitatus Hispaniam regat et quingentorum assium sumptu transmarinam prouinciam petat; eodem cibo eodemque uino quo nautae uti contentus sit , nonne miserabilis existimetur? atqui ista patientissime superior 30 priusquam ad senalum legationem referrent detulerunt: quae Par.ipsa rursus senatus consulto sunt diuisa legatis. 11. Cato censorius missus in Hispaniam liaedinis peilibus pro stragulis usus est, et quingentorum assium sumptu contentus fuit, tri- hus seruis se comitantibus : eodem uino quo nautae usus est. 35 9 **** legata B, eaque legatis b, leg-e data Foertsch \\ prompte h 10 tliolomei B 27 sumptura B, sed corr. m. 1 30 atq. ista B 34 contemptus V 184 LIB. IIII. .Cato tolerauit, quia illum grata frugalitatis consue-tudo in hoc genere uitae cum summa dulcedine continebat. 12. Multum a prisca continentia spatio annorum5 posterior Cato descendit , utpote in ciuitate iam diuite et lautitia gaudente natus. is tamen, cum bellis ciuilibus interesset; filium secum trahens duodecimseruos habuit, numero plures quam superior, temporum diucrsis moribus pauciores. 10 13. Exultat animus maximorum uirorum memoriam percurrens. Scipio Aemilianus post duos inclytos consulatus totidemque suae praecipuae gloriae triumphos septem seruis sequentibus ofncio legationis functus est. et, puto, Karthaginis ac Numantiae15 spoliis conparare plures potuerat, nisi operum suo-'rum ad se laudem; manubias ad patriam redundaremahiisset. itaque , cum per socios et exteras gentesiter faceret, non mancipia eius, sed uictoriae enumerabantur, nec quantum auri et argenti, sed quantum20 amplitudinis pondus secum ferret aestimabatur. 14. Continentia uero etiam in uniuersae plebis animis saepe numero cognita est, sed abunde erit exhis duo exempla longe inter se distantium saeculorum rettulisse. Pyrrus, impetus sui terrore soluto ac25 iam Epiroticis armis languentibus, beniuolentiam populi Romani mercari, quia uirtutem debilitare nequiuerat, cupiens , paene totum regiarum opum apparatum in urbem nostram transtulerat. ceterum cum et magni pretii et uarii generis a legatis eius tam uiro30 rum quam feminarum apta usui munera circa domosPar. 12. Porcius Cato posterior, bello ciuili filium secum ducens, (kiodecim seruos habuit, numero plures quam superior, temporum diuersis moribus pauciores. 13. Scipio Aemilianus post duos consulatus ac totidem triumphos septem seruis sequen35 tibus olficio legationis functus est. 14. Pyrrhus uirijjus fractis cum ad opes suas confugisset, misit per legatos tam uirorum 2 cum b: con B 4 spatium B' 6 is tamen cum B iii ras. 12 praecipue Periz. 21 in uniuersae b: in uers** (in uersis?) B CAP. III, § 11 —14. Ext. § 1. 2. . 185 ferrentur, nulla cuiquam dono ianua patuit, Tarentinaeque petulantiae animosus magis quam efficax defensor haud scio maiore cum gloria huius urbis moribus cm moenihiis repulsus sit. In illa quoque procella^ quam C. Marius et L. 5 Cinna rei publicae inflixerant, abstinentia populi Romani mirifica conspecta est. nam cum a se proscriptorum penates uulgi manibus diripiendos obiecissent, inueniri nemo potuit, qui ciuili luctu praedam peteret: unus enimquisque se ab his perinde ac lo si a sacris aedibus abstinuit. quae quidem tam misericors continentia plebis tacitum crudelium uictorum conuicium fuit. Ext, 1. Ac ne eiusdem laudis commemorationemexternis inuideamuS; Pericles Atheniensium princeps, 15 cum tragoediarum scriptorem Sophoclea in praetura collegam haberet atque is publico officio una districtus pueri ingenui praetereuntis formam inpensioribus uerbis laudasset, intemperantiam eius increpans dixit praetoris non solum raanus a pecuniae 20 lucrO; sed etiam oculos a libidinoso aspectu continentis esse debere. 2. Sophocles autem aetate iam senior, cum ab eo quidam quaereret an etiam nunc rebus ueneriis uteqiiam feminarum apt«i iisibiis mimera: nulla tamen domus 25 legalis aditu patuit. ^"^-1. Pericles Atheniensis, 'cum haberet in praetura collegam Sophoclea tragoediarum scriptorem , atque is publico officio districtus pueri ingenui praelereuntis formam laudaret, Pericles intemperantiam eius increpans dixit, praetoris non solum 30 a pecuniae lucro manus, sed etiam oculos a libidinoso aspectu 4 moribus an'moenibus scripsi: moribus moribus B, armis an moribns b 6 rep. B' 10 enim quisque B additis signis transpositionis U ac si * B 16 scribtorem^^' |] sophoclea Bmg. : sophocle* B, sophocle b \\ praetura* B 17 at*is B add. q.; s. l, 19 eius] ei: (sic) B 23 Sophocles B in ras. 24 ueneris B' 27 coUegam o)n. V 186 LIB. IIII. retur; *"di meliora!' inquit ^libenter enim istinc tamquam ex aliqua furiosa profugi dominatione'. 3. Aeque abstinentis senectae Xenocraten fuisseaccepimus : cuius opinionis non parua fides erit nar5 ratio , quae sequetur. In peruigilio Phryne , nobileAthenis scortum, iuxta eum uino grauem accubuit,pignore cum quibusdam iuuenibus posito an temperantiam eius corrumpere posset. quam nec tactu necsermone aspernatus^ quoad uoluerat in sinu suo mo10 ratam ^ propositi inritam dimisit. factum sapientiainbuti animi abstinens, sed meretriculae quoque dictum perquam facetum. deridentibus enim se adulescentibus, quod tam formosa tamque elegans potisenis animum inlecebris pellicere non potuisset, pa15 ctumque uictoriae pretium flagitantibus , de hominese cum iis , non de statua pignus posuisse respondit.potestne haec Xenocratis continentia a quoquam magis uere magisque proprie demonstrari quam ab ipsameretricula expressa est? Phryne pulchritudine sua20 nulla parte constantissimam eius abstinentiam labefecit: quid? rex Alexander diuitiis quatere potuit?ab illo quoque statuam et quidem aeque frustra temptatam putes. legatos ad eum cum aliquot talentis miserat. quos in academiam perductos solito sibi, 25 id est modico apparatu et admodum paruulis copiis excepit. postero die interrogantibus cuinam adnumerari pecuniam uellet, *quid? uos' inquit ^hesternacena non intellexistis ea me non indigere?' ita rexphilosophi amicitiam emere uoluit; philosophus regi 30 suam uendere noluit. Par. conlinentes esse debere. 3. Xenocrates in peruigilio grauis uino, cum iuxta eum data opera scortum quod erat Athenis speciosissimum accubuisset, nec tactu nec sermone aspernatus 2 ex aqua B' 5 sequetur B, sed etur in ras, [| phyrne B, itemu. 19 7 anB: ni Pithoeus 9 mora .&, morari 6 13 quodtam T: taq. B, quia tam g || formosam B 14 pelicere B' 16 his B 17 potesne B 22 statuam equidem B CAP. III. Exl. §2—4. IIII. 187 4. Alexander uerO; cognomen inuicti adsecutus^ continentiam Diogenis cynici uincere non potuit. ad quem cum in sole sedentem accessisset hortareturque ut, si qua praestari sibi uellet; indicaret, quemadmodum erat in crepidine conlocatus^ sordidae appella tionis sed robustae uir praestantiae, ^mox' inquit *de ceteris, interim uelim a sole mihi non obstes'. quibus uerbis illa nimirum inhaesit sententia : Alexander Diogenen gradu suo diuitiis pellere temptat; celerius Dareum armis. lo Idem Syracusis; cum holera ei lauanti Aristippus <!Rxisset, *si Dionysium adulari uelles; ista non esses% ^immo', inquit 'si tu haec esse uelleS; non adularere Dionysium'. IIII. DE PAVPERTATE. is Maxima ornamenta esse matronis liberos, apud Pomponium Rufum coll^ctorum libro sic inuenimus: Cornelia Gracchorum mater^ cum Campana matrona apud iilam hospita ornamenta sua pulcherrima illius saeculi ostenderet; traxit eam sermonc; 20 dum e schola redirent liberi, et 4iaec' inquit ^ornamenta sunt mea'. omnia nimirum habet qui nihil concupiscit; eo quidem certius quam qui cuncta posproposili inritum dimisit. 4. Alexander cum ad Diogenem cy- Par,nicum in sole sedentem accessisset hortareturque ut si qua 25 sibi praestari uellet indicaret, 'uelim mihi' inquit ^i sole non obstes'. — Diogenes cynicus Syracusis cum holere uesceretur, Aristippus dixit: *si adulareris, isla non esses': Mmmo', in- quit si tu haec esses, Dionysio non adulareris'. 8 illa nimium B 12 adulare B' 13 haec P: ista B H adulare B corr. m. 1 ut uidetur, adulareris P 17 librorum B; in syllaha rum numerum iii wa^viii latere recte uidit Kempf [1 inueniemus B 18 corneliam gracchorum matrem cum campanam matroham B' 19 sua* (suas?) B 20 sermone dum dett.: ser- mone* [add. s. l. m. 3 quousque) B 23 qui om. B', quo {immo quo magis) tuta possidet Periz. 24 inritum demisit F', irritam dimisit F corr. 28 inquit om. V 188 m. iiii. sidet; qnia dominium rerum conlabi solet, bonae mentis usurpatio nullum tristioris fortunae recipit incursum. itaque quorsum attinet aut diuitias in primafelicitatis parte aut paupertatem in ultimo miseria5 rum statu ponere, cum et illarum frons hilaris multisintus amaritudinibus sit referta et huius horridioraspectus solidis et certis bonis abundet? quod melius personis quam uerbis repraesentabitur. 1. Regio imperio propter nimiam Tarquinii su10 perbiam finito consulatus initium Valerius rublicolacum lunio Bruto auspicatus est. idemque postea tvq^consulatus acceptissimos populo Romano gessit etpkirimorum ac maximorum operum praetexto titulumimaginum suarum amplificauit; cum interim fastorum15 ilUid columen patrimonio ne ad execjuiarum quideminpensam sufficiente decessit, ideoque publica pecunia ductae sunt. non adtinet ulteriore disputationetanti uiri paupertatem scrutari: abunde enim patetquid uiuus possederit, cui mortuo lectus funebris et20 rogus defuit. 2. Quantae amplitudinis Menenium Agrippamfuisse arbitremur, quem senatus et plebs pacis interse faciendae auctorem legit? quantae scilicet essedebuit arbiter publicae salutis. hic nisi apopulo con25 latis in capita sextantibus funeratus esset — ita pecuniae inopS decessit —, sepulturae honore caruisset.uerum idcirco perniciosa seditione diuidua ciuitasmanibus Agrippae in unum contrahi uoluit, quia easpauperes quidem, sed sanctas animaduerterat. cuius30 ut superstitis aes nullum fuit, quod in censum deferretur, ita extincti hodieque amplissimum est patrimonium Romana concordia. Par. 1. DE PAVPERTATE. Valerius Poplicola cos. lamexiguae fuit facultatis, ut ne quidem exsequiis relictus sumptus35 sufficeret. 2. Menenius Agrippa sextanlibus a populo conlalis22 in se B 26 decessit ut B; deleuimus ut correcta uerbo-rum distinctione cf. p. 204, 29 30 aes addidiinus \\ censo h 31ita**^ 11 hodieque B corr. ex odio qiiae; an hodie quoque? CAP. IIIl, § 1—6. 189 3. In Gai uero Fabrici et Q. Aemili Papi principum saeculi sui domibus argentum fuisse confitear oportet. uterque enim patellam deorum et salinum habuit, sed eo lautius Fabricius, quod patellam suam corneo pediculo sustineri uoluit. Papus quoque satis 5 animose, qui cum hereditatis nomine ea accepisset, religionis causa abalienanda non putauit. 4. Illi etiam praediuites , qui ab aratro arcesse- bantur, ut consules fierent, uoluptatis causa sterile atque aestuosissimum Pupiniae solum uersabant; de- lo liciarumque gratia uastissimas glaebas plurimo cumsudore dissipabant. immo uero , quos pericula rei publicae imperatores adserebant, angustiae rei famifiaris ;— quid cesso proprium nonlen ueritati reddere? — bubulcos fieri cogebant. i5 5. Atilium autem, qui ad eum arcessendum a senatu missi erant ad imperium populi Romani sus- cipiendum, semen spargentem uiderunt. sed illae rustico opere adtritae manus salutem publicam stabilierunt, ingentes hostium copias pessum dederunt, 20 quaeque modo arantium boum iugum rexerant^ triumphalis currus habenas retinuerunt, nec fuit his rubor eburneo scipione deposito agrestem stiuam aratri re- petere. potest pauperes consolari Atilius , sed multo magis docere locupletes ^ quam non sit necessaria so- 25 lidae laudis cupidini anxia diuitiarum conparatio. 6. Eiusdem nominis et sanguinis Atilius Regulus, primi Punici belli qua gloria^ qua clades maxima, funeratus est. 3. C. Fabricius cum haberet patellam argen- Par.team , eam tamen corneo pediculo sustineri uoluit. 5. Atilius 30 ad consulatum ab aralro arcessitus est. 6. Atilius Regulus 1 in gai (parlim in ras.) uero fabriccii et q. aemilii B 3 eorum b 5 peduculo B' \\ sustinere B 6 nominis B 7 abaligenanda B 9 sterilem B 10 puppiniae B, pupinae b 11 grati B II glebas B 18 semen aspergentem B, semina spargentem S; at u. Cic. p. Rosc. Am. § 50 et VcLhlen 7mis. rhen. XI, p. 580 not. 22 robur B 23 aestiuam B 24 pauperum B, uera lectio est in mg. 26 cupidonimis (o nimis m. 3 in ras.) [1 anxia B 28 qua gloria cod. Andr. Schotti: qua om. B 190 .LIB. IIII. cum in Africa insolentissimae Karthaginis opes crebris uictoriis contunderet ac prorogatum sibi ob benegestas res in proximum annum imperium cognosset,consulibus scripsit uilicum in agello, quem septem5 iugerum in Pupinia habebat, mortuum esse, occasionemque nanctum mercennarium amoto inde rusticoinstrumento discessisse, ideoque petere ut sibi suc-cessor mitteretur, ne deserto agro ,non esset undeuxor ac liberi sui alerentur. quae postquam senatus10 a consulibus accepit, et agrum Atili ilico colendumlocari et alimenta coniugi eius ac liberis praeberiresque, quas amiserat, redimi publice iussit. tantiaerario nostro uirtutis Atilianae exemplum, quoomnis aetas Romana gloriabitur, stetit. 15 7. Aeque magna latifundia L. Quinti Cincinnatifuerunt. septem enim iugera agri possedit, ex iisquetria, quae pro amico ad aerarium obsignauerat , multae nomine amisit. poenam quoque pro filio Caesone,quod ad causam dicendam non occurrisset, huius20 agelli reditu soluit. et tamen ei quattuor iugeraaranti non solum dignitas patris familiae constitit,sed etiam dictatura delata est. anguste se habitarenunc putat cuius domus tantum patet quantum Cincinnati rura patuerunt. 25 8. Quid Aelia familia, quam locuples! sedecimPar. cum prorogatum sibi ob bene gestas res cognouisset imperium,scripsit consulibus uilicum, quem in agello septem iugernmin Pupinia iiabebat, mortuum esse, ideoque petere ut sibi suc- cessor mitlerelur, ne deserlo agro non esset unde uxor ac 30 liberi alerentur. quae ul cognouit senatus, publice agrum eius coli iussit. 7. Cincinnalus cum septem iug'erum agrum araret, tria iugera ex his pro amico ad aerarium subsignata amisit. 8. Aelii sedecim eodem tempore fuerunt contenti una domun10 atilii DF: adili B, aedili b 12 resque" corr, ex isque B17 fort. snbsignauerat, u. P et Dirksen Man. Latin. p. 920 23 patet B in ras. 28 papinia V 30 agrum eius coli Mai: rerum cum magis F" 32 subsignata amisit nos; subsignanda misit F CAP. IIII, § 6—10. 191 eodem tempore Aeli fuerunt, quibus una domuncula erat eodem loci, quo nunc sunt Mariana monumenta, et unus in agro Veiente fundus , minus multos culto- res desiderans quam dominos habebat; in circo maximo et Flaminio spectaculi locus. quae quidem loca 5 ob uirtutem publice donata possidebant. 9. Eadem gens nullum ante scripulum argenti habuit quam Paulus Perse deuicto Q. Aelio Tuberoni genero suo quinque pondo argenti ex praeda donaret. taceo enim, quod princeps ciuitatis filiam' ei 10 nuptum dedit, cuius pecunia tam ieiunos penates uidebat. qui ipse quoque adeo inops decessit ut, nisi fundus, quem unum reliquerat/ uenisset, unde uxor eius dotem reciperet non extitisset. animi uirorum et feminarum uigebant inciuitate, eorumque bonis digni- 15 tatis aestimatio cunctis in rebus ponderabatur. haec imperia conciliabant, haec iungebant adfinitates, haec in forO; haec intra priuatos parietes plurimum poterant. patriae enim rem unus quisque, non suam au- gere properabat, pauperque in diuite quam diues in 20 paupere imperio uersari malebat. atque huic tam praeclaro praeposito illa merces reddebatur, quod nihil eorum, quae uirtuti debentur, emere pecunia licebat, inopiaeque inlustrium uirorum publice suc- currebatur. 25 10. Itaque cum secundo Punico bello Cn. Scipio ex Hispania senatui scripsisset, petens ut sibi suc* cessor mitteretur, quia filiam uirginem adultae iam cula, exiguo funclo minus niultos cultores desiderante qnam Pi<r.dominos habebat. 9. Eadeni gens nulluni ante scripulum auri 30 liabuit, quam Paulus Perse uicto Q. Aelio Tuberoni 'quinque libras auri dono mitteret. 10. Cn. Scipio secundo Punico bello misit ex Hispania litteras, petens successorem, quod cum ha2 maria B 3 fundus] fd. B \\ multo b 4 in circo B mg.: m* B {fuitne in c.?), inq. b 5 loca B corr. ex locus 6 uir- tute B 7 et d argenti delt.: auri P et B in ras., cf. Plin. n. h. 33, 11, § 142 10 ei nuptum B corr. ex enuptam 11 pecunia* B 13 ueniisset b 21 paupere* B 32 dono mitteret nos: dimitteret V 192 LIB. mi. aetatis haberet neque ei sine se dos expediri posset;senatus; ne res publica bono duce careret, patrissibi partes desumpsit; consilioque uxoris ac propinquorum Scipionis constituta dote^ summam eius ex5 aerario erogauit ac puellam nuptum dedit. dotis modus XL milia aeris "fuit. quo non solum humanitaspatrum conscriptorum sed etiam habitus ueterum patrimoniorum cognosci potest. namque adeo fuerunt. arta; ut Tuccia Caesonis iilia maximam dotem ad10 uirum x aeris attulisse uisa sit, et MeguUia, quiacum quinquaginta milibus aeris mariti domum intrauit, Dotatae cognomen inuenerit. idem senatus Fabrici Luscini Scipionisque filias ab indotatis nuptiisliberalitate sua uindicauit; quoniam paternae here15 ditati praeter opimam gloriam nihil erat quod ac-ceptum referrent. 11. M. autem Scaurus quantulam a patre hereditatem acceperit in primo libro eorum, quos de uitasua tres scripsit , refert. ait enim sibi sex sola man20 cipia totumque censum quinque atque triginta milium nummum relictum. in hac ille pecunia futurussenatus princeps nutritus est spiritus. Haec igitur exempla respicere, his adquiesceresolaciis debemus , qui paruulos census nostros num25 quam querellis uacuos esse sinimus. nullum aut admodum parui ponderis argentum, paucos seruoS;^eptem iugera aridae terrae, indigentia domesticaePar. beret iam filiam adiiltam, sine se ei expediri dos non posset:itaque senatus in utraque re statini egit patris partes, summa30 dotis ex aerario erogata. — Tuccia Caesonis filia maximamdotem credita est ad uirum x aeris tulisse, et Neguliia quin2 res p.J r. p. B m ras. 7naiore 5 nuptam B, sed corr. vi. 1 6 quo] quum B 7 patrimoniorum] pmnior B 9 Tuccia Fb:taccia B 10 negullia Pb 11 quinquaginta P et B in ras.: quingentis dett., quod idem in B quoque fuisse spatium rasuraeprobabile facit 12 fabricii B, sed cii in ras. 18 librorum quosKellerbauer 19 tres scripsit nos: transcripsit B , cf. Cic. Brut.§ 112 II sex b: ex B 20 quinque atque om. P 28 expedire V \\ dos V corr. e domus 31 x F || an Negilia? CAP. lUI. § 10. 11. V, § 1. 193 inpensae funera; inopes dotum filias, sed egregios consulatus, mirificas dictaturas, innumerabiles triumphos cernimus. quid ergo modicam fortunam quasi praecipuum generis humani malum diurnis conuiciis laceramus , quae ut non abundantibus; ita fidis ube- 5 ribus Publicolas, AemilioS; FabricioS; Curios; Scipiones, Scauros iisque paria robora uirtutis aluit. exurgamus potius animis pecuniaeque aspectu debilitatos spiritus pristini temporis memoria recreemus. namque per Romuli casam perque ueteris Capitolii whumilia tecta et aeternos Vestae focos, fictilibus etiam nunc uasis contentos , iuro nullas diuitias talium uirorum paupertati posse praeferri. V. DE VERECVNDIA. A qua tempestiuus ad uerecundiam transitus ui- 15 detur. haec enim iustissimis uiris praecepit ut priuatas facultates neglegerent; publicas quam amplissimas esse cuperent, digna cui perinde atque caelesti numini templa extruantur araeque consecrentur, quia parens est omnis honesti consiiii , tutela sollemnium 20 officiorum, magistra innocentiae, cara proximis; ac- cepta alienis , omni loco omnique tempore fauorabilem prae se ferens uultum. 1 . Sed ut a laudibus eius ad facta ueniamus , a condita urbe usque ad Africanum et Ti. Longum25 consules promiscuus senatui et populo spectandorum ludorum locus erat. numquam tamen quisquam ex plebe ante patres conscriptos in theatro spectare susquaginta milia aeris. 11. M. Scauro a patre hereditas sex ser- Par.uorum reuersa est et xxx nummorum. 30 1. DE VERECVNDIA. A condita urbe ad Ti. Longura €os. promiscuus senatui et populo spectandorum ludorura lo- cus erat: numquam tamen quisquam ex plebe ante patres con3 modicam cod. Schotti: medicam B, mediam b, mendicam deit. 4 diuturnis b 7 hisque B in ras. 11 etiam num b 22 omniq. B: omni b 23 prae se referens-6, praeferens Torr. 24 eius adfecta B' VAL. MAX. 13 194 LIB. IIII. tinuit: adeo circumspecta ciuitatis nostrae uerecundia fuit. quae quidem certissimum sui documentumetiam illo die exhibuit, quo L. Flamininus extremain parte theatri constitit; quia a M. Catone et L.5 Flacco censoribus senatu motus fuerat ; consulatusiam honore defunctus, frater etiam T. Flaminini,Macedoniae Philippique uictoris. omnes enim transire eum in locum dignitati suae debitum coegerunt.2. Confregit rem publicam Terentius Cannensis10 pugnae temerario ingressu. idem delatam ab uni-uerso senatu et populo dictaturam recipere non sus-tinendo pudore culpam maximae cladis redemit,effecitque ut acies deorum irae, modestia ipsius moribus imputaretur. itaque titulo imaginis eius spe35 ciosius non recepta dictatura quam aliorum gestaadscribi potest. 3. Nos autem ad praeclarum uerecundiae opustransgrediamur. Magna cum inuidia fortuna praetoriis comitiis Africani superioris filium Cn. Scipionem20 et scribam C. Cicereium in campum deduxerat, utquenimis inpotens sermone uulgi carpebatvir, quod tantiuiri sanguinem clientelamque comitiali certamineconfuderat. ceterum crimen eius in suam laudemCicereius conuertit. nam ut uidit omnibus se centu25 riis Scipioni anteferri , templo descendit abiectaquecandida toga conpetitoris sui suffragatorem agerePar. scriplos in Iheatro spectare sustinuit. L. Flamininus motusa M. Gatone et L. Flacco senatu in extreraa parte theatri constitit, coactusque est a populo transire in locum dignitati suae30 dehitum. 2. Terentius Varro post Cannensem fugam, deferentesibi censuram populo, oh uerecundiam male adminislratae rei publicae se excusauit. 3. C. Cicereius, ut uidit se comitiorumsuffragio praeferri Scipioni, abiecta candida toga suffragato1 circuminspecta B' 4 qua B 5 motus om. B, motus se- natu b 7 uietores B' 8 dignitatis B 9 Terentius Varro P11 censuram P 14 impetraretur B 20 C. add. ex P 25 adiectaq. B' 26 se agere b 27 flaminius V 32 Cicereus V CAP. V, g 1—6. 195 coepit, ut scilicet praetxiram melius Africani memo- * riae concederet quam sibi uindicaret. f nec maximum esse uerecundiae pretium. Scipio tunc honorem adeptus est, etsi Cicereio magis gratulati sunt. 4. Ac ne protinus comitiis abeamus , consulatum 5 petens L. Crassus, cum omnium candidatorum more circum forum supplex populo ire cogeretur, numquam adduci potuit ut id praesente Q. Scaeuola, grauissimo et sapientissimo uiro, socero suo, faceret. itaque rogabat eum ut a se , dum ineptae rei inserui- lo ret, discederet , maiorem uerecundiam dignitatis eius quam candidae togae suae respectum agens. 5. Pompeius autem Magnus Pharsalica acie uictus a Caesare, cum postero die Larissam intraret oppidique illius uniuersus populus obuiam ei processisset, i5 'ite' inquit ^et istud officium praestate uictori'. dicerem non dignus qui uinceretur, nisi a Caesare esset superatus, certe modestus in calamitate: nam quia dignitate sua uti iam nonpoterat, usus est uerecundia. 6. Quam praecipuam in Gaio quoque Caesare 2*> fuisse et saepe numero apparuit et ultimus eius dies significauit. conpluribus enim parricidarum uiolatus mucronibus inter ipsum illud tempus, quo diuinus spiritus mortali discernebatur a corpore, ne tribus rem eius agere coepit. 4. L. Crassus consulatum petens ora- 25 uit socerum suum Scaeuolam ut a se, dum consulatus petitioni ^*"'deseruiret, discederet: eo enim praesente more candidatorum circa forum supplicem non iturum. 5. Pompeius Magnus Palaepharsali uictus cum intraret Larissam, obuiam sibi populo exeunte, 'ite' inquit 'et hoc officium praestate uictori'. 30 6. C. Caesar cum tribus et uiginti plagis confoderetur , utra- que manu togam demisit , ut inferior pars tecta coUaberetur. 1 praetura B 2 nec maximii ee B, nec minimu q b; fort. neges maximum —pretium? 4 etsi Foertsch II, 28: sed si B \\ magis gratulati Aldus : magis tratuslati B 7 neutiquam Stanger 10 deseruiret P 11 ei: {i. e. eius) Binras. 12 respectu* B 13 parsalica B', pale pharsali P 22 uolneratus Kellerbauer 27 deseruisset V \\ eo] etF 28palepharsali V 32 remisi^F 13* 196 LIB. IIII. quidem et uiginti uulneribus quin uerecundiae obsequeretur absterreri potuit, si quidem utraque togammanu demisit, ut inferior pars corporis tecta conlaberetur. in hunc modum non homines expirant^ sed5 di immortales sedes suas repetunt. Ext. 1. Quod sequitur externis adnectam, quiaante gestum est quam Etruriae ciuitas daretur. Excellentis in ea regione pulchritudinis adulescens no-mine Spurinna, cum mira specie conplurium femina10 rum inlustrium sollicitaret oculos ideoque uiris acparentibus earum se suspectum esse sentiret, orisdecorem uulneribus confudit deformitatemque sanctitatis suae fidem quam formam inritamentum alienaelibidinis esse maluit. 15 2. Athenis quidam ultimae senectutis uir, cumspectatum ludos in theatrum uenisset eumque nemoe ciuibus sessum reciperet , ad Lacedaemonionim le-gatos forte peruenit. qui hominis aetate moti canoseius et annos adsurgendi officio uenerati sunt sedem20 que ei inter ipsos honoratissimo loco dederunt. quodubi fieri populus aspexit, maximo plausu alienae ur-bis uerecundiam conprobauit. ferunt tunc unumeLacedaemoniis dixisse: 'ergo Athenienses quid sitrectum sciunt, sed id facere neglegunt'. 25 VI. BE AMORE CONIVGALL A placido et leni adfectu ad aeque honestum , uePar. 1. Spurinna Etruscus, cum forma sua capi feminas uideret, oris decorem uulneribus confodit. 2. Athenis quidamultimae seneclutis uir, curn ludos spectatum uenisset, iam30 pleno theatro non receptus a suis ad Lacedaemoniorum legatosforte peruenit: a quibus receptus cum esset, populus remplausu prosecutus est. ferunt tunc unum ex Lacedaemoniisdixisse: ^ ergo Athenienses quid sit rectum sciunt, sed id fa-cere neglegunt '. 3 dimisit B' 4 expierant B' 12 confodit P 15 uir P: o?n. B 17 ad j& corr. ex a 18 moti b: modica B 25 DE AMORECONIVGALI B in ras. 28 imtno confudit CAP. V, Ext. S 1. 2. VI, S 1. 2. 197 nim aliquanto ardentiorem et concitatiorem pergam, legitimique amoris quasi quasdam imagines non sine maxima ueneratione contemplandas lectoris oculis subiciam, ualenter inter coniuges stabilitae fidei opera percurrens, ardua imitatu, ceterum cognosci 5 utilia, quia excellentissima animaduertenti ne mediocria quidem praestare rubori oportet esse. 1. Ti. Gracchus anguibus domi suae mare ac femina adprehensis , certior factus ab aruspice mare dimisso uxori eius, femina ipsi celerem obitum in- lo stare, sakitarem coniugi potius quam sibi partem augurii secutus , marem necari , feminam dimitti iussit j sustinuitque in conspectu suo se ipsum interitu serpentis occidi. itaque Corneliam nescio utrum feliciorem dixerim, quod talem uirum habuerit, an mi- 15 seriorem, quod amiserit. o te, Thessaliae rex Admete, crudelis et duri facti crimine sub magno iudice damnatum, qui coniugis tuae fata pro tuis permutari passus es, eaque, ne tu extinguerere, uoluntario obitu consumpta lucem intueri potuisti, et certe parentum 20 prius indulgentiam temptaueras
2. Vilior Graccho iniquae fortunae uictima, quamuis senatorii uir ordinis, C. Plautius Numida, sed in consimili amore par exemplum. morte enim uxoris audita, doloris inpotens pectus suum gladio percus- 25 sit. interuentu deinde domesticorum inceptum exe- qui prohibitus colligatusque, ut primum occasio data est; scissis fasceis ac uumere diuolso, constanti dex1. DE AMORE CONIVGALL Ti. Gracchus domui suae Par.anguibus mari ac femina deprensis , cum haruspex respondis- 3o set fore ut, si occidisset marem, ipse moreretur, si feminam, uxor eius , marem occidit. 2. C. Plautius Numida uxoris suae morle audita gladio se percussit. interuentu deinde seruorum 4 stabilitate B 5 imitatu* B \\ ceterum B in ras. 6 quia h: qui B 8 T. ^ [| mari P H ac P: om. B 9 deprensis P \\ mare dimisso B in ras. 10 femina* B 17 duri B : diri dett. et ^ \\ fati h 19 extinguere B' 23 plaucius B 28 diuolsa B' 198 LIB. IIII. tra spiritum luetus acerbitate permixtum ex ipsis praecordiis et uisceribus hausit, tam uiolenta mortetestatus quantum maritalis flammae illo pectore clausum habuisset. 5 3. Eiusdem ut nominis, ita amoris quoque M.Plautius. nam cum imperio senatus classem sociorum sexaginta nauium in Asiam reduceret Tarentumque appulisset atque ibi uxor eius Orestilla, quaeiiluc eum prosecuta fuerat, morbo pressa decessisset; 10 funerata ea et in rogum inposita inter officium un-guendi et osculandi stricto ferro incubuit. quemamici, sicut erat, togatum et calceatum corpori coniugis iunxerunt, ac deinde subiectis facibus utrumque una cremauerunt. quorum ibi factum sepulcrumX5 [est Tarenti] etiam nunc conspicitur, quod uocatur AYO OIAOYNTODN. nec dubito quiu; si quis modoextinctis sensus inest, Plautius et Orestilla fati consortione gestientes uultus tenebris intulerint. sane- que ubi idem et maximus et honestissimus amor est, 20 aliquanto praestat morte iungi quam distrahi uita. 4. Consimilis adfectus luliae, C. Caesaris filiae, adnotatus est. quae cum aediliciis comitiis PompeiMagni, coniugis sui, uestem cruore respersam e campo domum relatam uidisset, territa metu ne qua25 ei uis esset adlata, exanimis concidit partumque,quem utero conceptum habebat, subita animi cpnPar. prohibitus curatusque a medicis rescidit uulnus. 3. M. Plautius imperio senatus cum classem in Asiam reduceret, Tarenti amissa uxore Orestilla inter officium ploratus se occidit. quera 30 amici, sicut erat, togatum pariter cremauerunt : et locus modoTarenti 8vo (piXovvtcov dicitur. 4. lulia, C. Caesaris filia, Pompei uxor, cum aediliciis comitiis coniugis sui uestem cruore aspersam accepisset, territa metu, alienata animo, par1 acerbitati b 9 oppressa cod. Copes. 10 ea* B 14 se- pulchrum est B, sepulcrum b; glossam agnouit Lipsius 16 ^iAOYNToiN B in ras. maiore 18 saueq. B: sane b 23 asper3am P 25 adlatam B 28 Asiam] aciem V CAP. VI, g 2-5. Ext. 1. 199 sternatione et graui dolore corporis eicere coacta est, magno quidem cum totius terrarum orbis detrimento, €uius tranquillitas tot ciuilium bellorum truculentissimo furore perturbata non esset, si Caesaris et Pompei concordia communis sanguinis uinculo constricta 5 mansisset. 5. Tuos quoque castissimos ignes, Porcia, M.Catonis filia, cuncta saecula debita admiratione prosequentur. quae cum apud Philippos uictum et interemptum uirum tuum Brutum cognosses, quia ferrum 10 non dabatur, ardentes ore carbones haurire non dubitasti; muliebri spiritu uirilem patris exitum imitata. sed nescio an hoc fortius, quod ille usitato, tu nouo genere mortis absumpta es. Ext. 1. Sunt et alienigeni amores iusti obscuri- 15 tate ignorantiae non obruti, e quibus paucos attigisse satis erit. gentis Cariae regina Artemisia uirum suumMausolum fato absumptum quantopere desiderauerit, leue est post conquisitorum omnis generis honorum monumentique usque ad septem miracula pro- 20 uecti magnificentiam argumentari. quid enim aut eos coUigas aut de illo inclito tumulo loquare , cum ipsa Mausoli uiuum ac spirans sepulcrum fieri concupierit eorum testimonio, qui illam extincti ossa potioni aspersa bibisse tradunt? 25 lum, quem utero conceptum habebat, eiecit atque ita exspi- p«r.rauit. 5. Porcia , Catonis filia , Bruti uxor , cum eum uiclum cognouisset, quia ferrum non dabatur, ardentes ore carbones hausit. 1. Artemisia, Cariae regina, amisso uiro Mausolo moni- 30 mentum tam egregii fecit operis, ut inter septem mirabilia ponatur. ipsa uero se cum Mausolo uiua ac spirans conponi 1 eiecit atque ita expirauit P 7 portia B 13 tu om. B' 14 el 15 adsumptae sunt et alien. B, adsurapti sunt alien. h 15 amoris B : amoris cineres b [] iusti om. h 17 ariae B' 18 adsumptum B' j| quanto opere T [| desiderauit B 19 leua B' 22 inclyto h 23 sepulchrum B' 24 ponione asperse B' 28 ardentes ore sic V corr. 32 ipsara V 200 LIB. IIII. 2. Hypsicratea quoqiie regina Mitridatem coniugem suum effusfs caritatis habenis amauit, propterquem praecipuum formae suae decorem in habitumuirilem conuertere uoluptatis loco habuit. tonsis5 enim capillis equo se et armis adsuefecit, quo facilius laboribus et periculis eius interesset. quin etiamuictum a Cn. Pompeio per efferatas gentes fugientem animo pariter et corpore infatigabili secuta est. cuius tanta fides asperarum atque difficilium rerum10 Mitridati maximum solacium et iucundissimum lenimentum fuit: cum domo enim et penatibus uagari secredidit, uxore simul exulante. 3. Verum quid Asiam , quid barbariae inmensassolitudines, quid latebras Pontici sinus scrutor? cum15 splendidissimum totius Graeciae decus, LacedaemoU;.praecipuum uxoriae fidei specimen tantum non nostris ostentet oculis, plurimis et maximis patriaesuae laudibus admiratione facti conparandum. Minyae, quorum origo ex inclyto sociorum laso20 nis numero Lemniorum in insula concepta per aliquot saeculorum uices stabili in sede manserat, aPelasgis expulsi armis, alienae opis indigentes excelsa Taygetorum montium iuga supplices occupauerunt. quos Spartana ciuitas respectu Tyndaridarum25 — namque in illo nobilis famae nauigio destinatumPar. iussit. 2. Hypsicratia in tantum coniugem Mithridatem amauit, ut tonsis capillis equo se et armis adsuefecerit nec in bello uirum reliquerit. itaque fugientem Pompei uires per omniasecuta est. 3. Minyae, quorum origo ex Argonautis uenit, 30 Lemno inhabitata pulsi a Pelasgis confugerunt ad Lacedaemo1 Hypsicratia Pb 2 suam B' 8 infatigabilis F haud scio an recte 9 asperum B' 11 domo enim B in ras. 14 pontici B, sed ici in ras. 15 lacedemo* B 16 uxori B, uxoris h |I tantumnon dett.: om. B tribus fere litteris erasis 19 minyae h: m*niaeB 21 stabili* B, stabilis dett. 1| a Pelasgis PT: a pelasgicis B, pelasgieis {sine a) Torr. 22 a.TTiiis B m. 3 in ras., ramis dett., piratis Foertsch, fort. sedibus weZagris 24 ciuitas recepit b 25 destinatus B 28 relictum V CAP. VI, Ext. § 2. 3. VII. 201 sideribiis par fratrum fulserat — deductos inde legibus conmodisque suis inmiscuit. sed hoc tantumbeneficium in iniuriam bene meritae urbis regnumadfectantes uerterunt. igitur publicae custodiae inclusi capitali adseruabantur supplicio. quod cum5 uetere instituto Lacedaemoniorum nocturno temporepassuri essent, coniuges eorum inlustris ibi sanguinis, uelut adlocuturae perituros uiros, inpetrato a custodibus aditu carcerem intrauerunt, commutataque ueste per simulationem doloris uelatis capitibus 10eos abire passae sunt. hoc loco quid aliud adiecerim quam dignas fuisse quibus Minyae nuberent? VII. BE AMICITIA. Contemplemur nunc amicitiae uinculum potens et praeualidum neque ulla ex parte sanguinis uiribus 15inferius , hoc etiam certius et exploratius ; quod illud nascendi sorS; fortuitum opus, hoc unius cuiusque solido iudicio inchoata uoluntas contrahit. itaque celerius sine reprehensione propinquum auersere quam amicum , quia altera diremptio neutiquam ini- 20quitatis, altera utique leuitatis crimini subiecta est. cum enim deserta sit futura uita hominis, nullius amicitiae cincta praesidio, tam necessarium subsidium temere adsumi non debet, semel autem recte adprehensum sperni non conuenit. sincerae uero fidei 25amici praecipue in aduersis rebus cognoscuntur, in nios: a quibus recepti cum regnum arte temptarent, consilio P(opatefacto in custodiam missi sunt: quorum coniuges introitu ad uiros petito, commutala ueste ipsae in custodia remanserunt. 1 par] per B, sed pitnctis notaium j| deductor B 12 minyae B corr. ex moenia 13 DE AMICITIA om. B 19 auertere B 20 qiii altera B' \\ directione utiq. B, dilectio neutiqua h, diremptio Pighius, diremptio non utique Kempf; no* neutiquam scripstmus, nisi forma neiitique (u. Handii Turs. 4, 183) restituenda est 23 cuncta B, iuncta b 26 ami B, animi B mg. 202 LIB. IIII. quibus quidquid praestatur totum a constanti beniuolentia proficiscitur. felicitatis cultus maiore exparte adulationi quam caritati erogatur, certe su- spectus est perinde ac plus semper petat quam in5 pendat. accedit huc, quod infractae fortunae hominesmagis amicorum studia desiderant uel praesidii uel solacii gratia. nam laeta quidem et prospera negotia; utpote cum diuina suffragatione foueantur, humana minus indigent. tenacius igitur eorum nominaio posteritatis memoria adprehendit, qui aduersos casus amicorum non deseruerunt quam qui prosperum uitae cursum comitati sunt. nemo de Sardanapalli familiaribus loquitur; Orestes Pylade paene amico quamAgamemnone notior est patre, si quidem illorum 15 amicitia in consortione deliciarum et luxuriae contabuit, horum durae atque asperae condicionis sodalicium ipsarum miseriarum experimento enituit. sed quid externa attingO; cum domesticis prius liceat uti ? 1. Inimicus patriae fuisse Ti. Gracchus existima20 tus est, nec inmerito, quia potentiam suam saluti eius praetulerat. quam constantis tamen fidei amicumetiam in hoc tam prauo proposito C. Blossium Cumanum habuerit operae pretium est cognoscere. hostis iudicatus , ultimo supplicio adfectus , sepulturae ho25 nore spoliatus beniuolentia tamen eius non caruit. nam cum senatus Rupilio et Laenati consulibus mandasset ut in eos, qui cum Graccho consenserant, moremaiorum animaduerterent; et ad Laelium, cuius conPar. DE AMICITIA. 1. Blossius cum carus amicus esset Ti. 30 Graccho , damnato eo , cum apud Bupilium et Laenatem coss. excusaret, ut innocentem amicumque se tantum Gracchi di1 quicquid B 7 solatii B' 10 potestatis B, sed in mg. posteritatis j] aduersos casus Kempf: aduersus B, aduersum b {proh. Foertschio II, 4 qui supplet: uitae cursum), aduersus amicorum casus dett. 15 luxoriae B 16 durae B corr. e duae [| soldadicium B' 17 expedimento b 19 fuisset gracchus By fuisse gr. b 22 blosium B, sed posiea bis recte blossius 26 rutilio et lenati B 27 more om. B' 28 animaduertent B' 30 rutilium V CAP. VII, S 1. 2. 203silio praecipue consules utebantur, pro se Blossius deprecatum uenisset familiaritatisque excusatione uteretur, atque is dixisset; ^quid? si te Gracchusteroplo louis optimi maximi faces subdere iussisset; obsecuturusne illius uoluntati propter istam , quam5 iactas, familiaritatem fuisti?' *numquam istud' inquit ^Gracchus imperasset'. satis, immo etiam nimium: totius namque senatus consensu damnatoseius mores defendere ausus est. uerum quod sequitur multo audacius multoque periculosius. conpressus loenim perseueranti interrogatione Laeli in eodem constantiae gradu stetit, seque etiam hoC; si modo Gracchus annuisset, facturum respondit. quis illum sce- leratum putasset fuisse, si tacuisset? quis non etiamsapientem, si pro necessitate temporis locutus esset? i5at Blossius nec silentio honesto nec prudenti sermonesalutem suam^ ne qua ex parte infelicis amicitiae memoriam desereret, tueri uoluit. 2. In^eadem domo aeque robusta constantis amieitiae exempla oboriuntur. prostratis enim iam et 20perditis C. Gracchi consiliis rebusque , cum tota eius conspiratio late quaereretur, desertum omni auxilio duo tantum amici; Pomponius et Laetorius, ab infestis et undique ruentibus telis oppositu corporumsuorum texerunt. quorum Pomponius^ quo is facilius 25euaderet, concitatum sequentium agmen in porta trigemina aliquamdiu acerrima pugna inhibuit, necuiuus pelli potuit; sed multis confectus uuhieribus transitum super cadauer suum eis; credo etiam post ceret fuisse, dicente consule "^ergo si te Gracchus iussisset 3ofaces Capitolio subdere, fecisses?' ^numquam hoc' inquit ^Gracchus imperasset*. deinde suae salutis obiitus coepit daranatos eius mores apud senatum defendere. 2. Eundemhunc Gracchuni omnium auxiiio priuatum duo tantum amici texerunt. Pomponius, donec euaderet Gracchus, in porta tri- 359 eius addidi ex P 11 constauti B, em. Periz. 13 innuisset Periz. 23 Aiv.ivvLog habet Plv.t. u. C. Gracch. 16 2rl ali- quandiu B , 204 LIB. IIII. fata inuitus , dedit. Laetorius autem in ponte sublicio constitit et eum, donec Gracchus transiret, ar- dore spiritus sui saepsit, ac ui iam multitudinis obrutus conuerso in se gladio celeri saltu profundum5 Tiberis petiit, quamque in eo ponte caritatem toti patriae Horatius Cocles exhibuerat, unius amicitiae adiecta uoluntaria morte praestitit. quam bonosGracchi, si aut patris aut materni aui.sectam uitae ingredi uoluissent, habere milites potuerant! quo10 enim impetu, qua perseuerantia animi Blossius et Pomponius et Laetorius tropaea ac triumphos eorumadiuuissent, furiosi conatus tam strenui comites , si- nistris quidem auspiciis amicitiae condicionem secuti, sed quo miseriora, hoc certiora fideliter cultae nobi15 litatis exempla. 3. Lucius autem Eeginus , si ad debitam publico ministerio sinceritatem exigatur, posteritatis conuicio lacerandus, si amicitiae fido pignore aestimetur, in optimo laudabilis conscientiae portu relinquendus est. 20 tribunus enim plebis Caepionem in carcerem con- iectum, quod illius culpa exercitus noster a Cimbriset Teutonis uidebatur deletus , ueteris artaeque amicitiae memor publica custodia liberauit, nec hactenusamicum egisse contentus, etiam fugae eius comes ac25 cessit. pro magnum et inexuperabile tuum numen^amicitia! cum ex altera parte res publica manuminiceret , ex altera tua illum dextera traheret , et illa ut sacrosanctus esse uellet exigeret, tu exilium indi- ceres — adeo blando uteris imperio — supplicium 30 honori praetulit. 4. Admirabile hoc opus tuum , sed quod sequitur Par, gemina usque ad mortem pugnauit, Laetorius in ponte sublicio et ipse pugnans occisus est. 3. L. Reginus tr. pl. Caepionem in carcerem coniectum, quod illius culpa Cimbri et Teutones 35 uictores extiterant, amicitiae memor custodiae eripuit: deinde 3 ui* B 11 trophea B 12 strennui B 16 Rheginus edd. 17 conuitio B' 19 constantiae Stanger 20 plebis h. L B, alias semper pl. uel plebei ]] coepionem B 27 et om. b CAP. VII, §2—4. 205aliquanto laudabilius. recognosce enim quo usqueVoiumni constantem erga amicum suum caritatemsine ulla rei publicae iniuria egeris. qui ortus equestri loco, cum M.Lucullum famfliariter coluisset eumque M. AntoniuS; quia Bruti et Cassii partes secutus s luerat, interemisset , in magna fugiendi licentia ex-animi amico adhaesit , hucusque in lacrimas et gemitus profusus, ut nimia pietate causam sibi mortisarcesseret. nam propter praecipuam et perseuerantem lamentationem ad Antonium pertractus est. cu- loius postquam in conspectu stetit, ^iubeme% inquit

imperator, protinus ad Luculli corpus ductum occidi: neque enim absu^mpto illo superesse debeo; cumei infelicis militiae auctor extiterim'. quid hac fidelius beniuolentia? mortem amici hostis odio leuauit; i5uitam suam consilii crimine astrinxit, quoque illummiserabiliorem redderet, se fecit inuisiorem. nec difficiles Antoni aures habuit, ductusque quo uoluerat;

dexteram Luculli auide osculatus, caput; quod abscisum iacebat , sublatum pectori suo adplicauit ac20deinde demissam ceruicem uictori gladio praebuit.loquatur Graecia Thesea, nefandis Pirithoi amoribussuscribentem, Ditis se patris regnis commisisse: uaniest istud narrare, stulti credere. mixtum cruoremamicorum et uulneribus innexa uulnera mortique in- 25haerentem mortem uidere , haec sunt uera Romanaeamicitiae indicia, illa gentis ad fingendum parataemonstro similia mendacia. €omes fugae eius accessit. 4. Volunmius equestri loco natus, -p^'cuni M. LucuIIum familiariter coluisset, occisum ab Antonio, ^oquod partes Bruti et Cassii fuerat sequutus , flebiliter lugere coepit. et ob hoc perductus ad Antonium ^iube me' inquit ' ad LucuUi corpus ductum occidi : neque enim debeo illo ab1 recognosces h 3 iniuria egeris scripsi: iniuriae ceris 2?, iniuria feceris b, iniuria euexeris dett. 8 pietate causas (sic) sibi raortis illum misera (u. 17) haec omnia in B in litura scripta sunt 11 in conspectii B 18 antonia {-ii corr.) aures B' 21 dimissam B' 22 piritoi B 206 LIB. IIII. 5. Lucius quoque Petronius huiusce laudis con~ sortionem merito uindicat: paria enim in cultu amicitiae auso par gloriae portio adserenda est. admodum humili loco natus ad equestrem ordinem et 5 splendidae militiae stipendia P. Caeli beneficio peruenerat. cui gratum animum, quia laeta in materiaexhibere non contigerat, in ea, quam unicam fortuna esse uoluit, cum multa fide praestitit. erat ab Octauio consule Placentiae praepositus Caelius. qua Cin10 nano exercitu capta et senior iam et graui uaiitudine adfectus, ne in potestatem hostium ueniret, ad auxilium dexterae Petroni confugit. quem is ab incepto consilio frustra conatus abstrahere, in isdem perseuerantem precibus interemit, caedique eius suam15 iunxit, ne eo iacente, per quem omnia dignitatis incrementa adsecutus fuerat, superesset. ita alterius fato uerecundia, alterius pietas causam praebuit. 6. lungendus Petronio Ser, Terentius est, quamquam ei, sicut cupierat, pro amico suo perire non20 contigit. incepto namque egregio , non inrito euentuaestimari debet, quia, quantum in illo fuit, et ipse extinctus est et D. Brutus periculum euasit mortis. qui fugiens a Mutina, ut ad se interficiendum ab Antonio missos equites aduenisse cognouit, quodam in 25 loco iustae poenae debitum spiritum tenebris furari conabatur, eoque iam facta inruptione Terentius, fideli mendacio obscuritate ipsa suffragante, Brutumpar. sumpto superesse. 5. Ti. Coelius ab Octauio cos. Placentiae praepositus, captus a Cassianis militibus petit a L. Petronio ut io se occideret. qui frustra rogatum ut uiueret mox cum interemisset, suam ei niortem iunxit. 6. Seruius Terentius, Bruti 2 paria enim in cultu Andr. Schottus: paria enim inclitu B, pari etenim inclytae b 5 publicoleli B, publi coeli b 7 ea B' Ij unicam B: iniquam b \\ fortunam B' 8 erat boctauio B' 12 petronis B, petronii b 16 alt. fato uerec. om. B', in mg. suppl. alt. f. magnanimitas , sed uoc. magnan. in litura 18 ser- uius B 19 non in B s. l. 22 euasit mortis B, signis transponendi additis 25 penae B' 1| funerari B', foenerari coni. Lipsius 29 a Cinnanis coni. Mai 30 quin frustra rogare V CAP. VII, § 5. 6. Ext. § 1. 207se esse simulauit et corpus suum trucidandum equitibus obiecit. uerum cognitus a Furio, cui Brutianae ultionis officium mandatum fuerat, nece sua amici supplicium discutere non potuit. sic inuitus fortuna cogente uixit. sAb hoc horrido et tristi pertinacis amicitiae adlaetum et serenum uultum transeamus, atque inde eam euocatam, ubi omnia lacrimis, gemitu , caedibus fuerant referta, in eo, quo dignior est, felicitatis domicilio conlocemus, gratia, honore abundantissimis- loque opibus fulgentem. orere igitur ab illa, quaesanctorum umbris dicata esse creditur, sede hinc Decime Laeli, illinc M. Agrippa, alter uirorum; deorumalter maximum amicum et certa mente et secundis ominibus sortiti, totumque beatae turbae gregem, qui 15uestro ductu ueneranda sincerae fidei stipendia laudibus et praemiis onustus peregit, in lucem uobiscumprotrahite. uestros enim constantis animos, uestra strenua ministeria, uestram inexpugnabilem taciturnitatem proque dignitate et salute amicorum perpe- 20tuam excubationem, testationem beniuolentiae et rursus harum rerum uberrimos fructus posterior intuens aetas in excolendo iure amicitiae qua libentius qua etiam religiosius erit operata. Exi. 1. Haeret animus in domesticis, sed aliena 25quoque benefacta referre Romanae urbis candor hortatur. Damon et Pinthias , Pythagoricae prudentiae amicus, cum ad eum occidendum Furius ab Antonio missus Par.esset, Brutum se esse simuiauit et corpus suum trucidandum equitibus obiecit , cognitusque a Furio uixit inuitus. 3o 1. Damon et Pinthias Pythagorici tam fideles amici fue7 inde] in B, hinc b 9 quod dignior B' 12 esset B' || sed* (e erasa) hinc decimi* lelli B 13 agrippe B [J alterum uirorum b 14 alterum maximum B , em. Pighius 15 omnibus B18 ptrahite B, em. in edd. ueit. 21 testationem B^ testatiorem b, fort. et test. || beniuolentia B {" add. uidetur 2 m.), em. Lipsius 23 qua — qua B' ut uidetur: qua — qua b 27 pinthias BP (ut item optimi in Cic. de off. 3, § 45) : Phintias edd. 29 simulatum V . 208 LIB. IIII. sacris initiati, tam fidelem inter se amicitiam iunxerant, ut, cum alterum ex his Dionysius Syracusanus interficere uellet atque is tempus ab eo, quopriusquam periret domum profectus res suas ordinasret, impetrauisset, alter uadem se pro reditu eiustyr^-nno dare non dubitauerit. solutus erat periculomortis qui modo gladio ceruices subiectas habuerat:eidem caput suum subiecerat cui securo uiuere licebat.igitur omnes et in primis Dionysius nouae atque an10 cipitis rei exitum speculabantur. adpropinquantedeinde definita die nec illo redeunte , unus quisquestultitiae tam temerarium sponsorem damnabat: atis nihil se de amici constantia metuere praedicabat.eodem autem momento et hora a Dionysio constituta15 ueniam qui acceperat superuenit. admiratus amborum animum tyrannus siipplicium fidei remisit, insuperque eos rogauit ut se in societatem amicitiaetertium sodalicii gradum intima culturum beniuolentia reciperent. hascine uires amicitiae? mortis con20 temptum ingenerare, uitae dulcedinem extinguerC;crudelitatem mansuefacere ; odium in amorem conuerterC; poenam beneficio pensare potuemnt. quibuspaene tantum uenerationis quantum deorum inmortalium caerimoniis debetur: illis enim publica salus,25 his priuata continetur. atque ut illarum aedes sacraPar. runt, ut, cum alterum ex his Dionysius tyrannus interficere uellet atque is tempus ab eo priusquam periret, ut domumprofectus res suas ordinaret, impetrasset, alterum uadem prose de reditu eius dare non dubitaret. appropinquante die, cum30 ille moraretur, Pinthias ad poenam duci iussus est, cum subito ille reuersus in admirationem conpulit Dionysium. supplicium1 iunxerunt B, em. Pighius 3 atque his B' 4 ordinauit B,ordinarit h 6 dubitauerit nos: dubitauit B, dubitaret P 8 eidem — subiecerat om. B 11 deinde finita B 13 se de Bcorr. e sed 14 a in B s. L 15 ueniam Foertsch I, 16: **eam B18 sobadicii ^' 1] intima P^^Am/*: UT//u/na i? (ea? intuma?), ul- tima dett. 19 haecine b 24 cerimoniis B 28 fort. alter uadem pro eo se CAP. VII, Ext. § 1. 2. 209 domicilia, harum fida hominum pectora quasi quaedam sancto spiritu referta templa sunt. 2. Quod ita esse rex Alexander sensit. Darei castris, in quibus omnes necessarii eius erant; potitus, Hephaestione gratissimo sibi latus suum tegente 5 ad eos adloquendos uenit. cuius aduentu mater Darei recreata, humi prostratum Caput erexit Hephaestionemque, quia eum statura et forma praestabat, more Persarum adulata tamquam Alexandrum salutauit. admonita deinde erroris per summam trepi- lo dationem excusationis uerba quaerebat. cui Alexander 'nihil est' inquit 'quod hoc nomine confundaris. nam et hic Alexander est.' utri prius gratulemur? qui hoc dicere uoluit an cui audire contigit? maximi enim animi rex , et iam totum terrarum orbem aut i5 uictoriis aut spe conplexus, tam paucis uerbis se cum comite suo partitus est. o donum inclitae uocis, danti pariter atque accipienti speciosum! quod priuatim quoque merito ueneror, clarissimi ac disertissimi uiri promtissimam erga me beniuolentiam expertus. nec 20 metuo ne parum conueniat mihi Pompeium meum instar esse Alexandri, cum illi Hephaestio suus alter fuerit Alexander. ego uero grauissimo crimini sim obnoxius; constantis et benignae amicitiae exempla sine ulla eius mentione transgressus , cuius in animo 25 uelut in parentum amantissimorum pectore laetior uitae meae status uiguit; tristior adquieuit; a quo itaque eis remisit. 2. Alexander uictor Darii, cum matrem Par,eius cepisset, ad uisendam eam cum Hephaestione uenit: quae ignorans, uter Alexander esset, Hephaestionis se pedibus sub- 30 iecit: admonita deinde alium esse regem Alexandro se excusare coepit. tum ille 'et hic' inquit ^AIexander est'. 5 ephestione B et sic infra || latas b: datis B 8 eum nos: et in B, ei et b; aucior noster semper dicit praestare aliquem aliqua re, ui est 3, 2, 6. 4, 1, Exi.7. 7, 2, E. 17. 8, 15, E. 2. 11 excussationis B' 14 uoluerit B', ualuit maJ. Kempf 15 rex etiam B, em. Periz. 22 cum et illi Periz. 26 pectorum B' 27 uitae mestatus B' * VAL. MAX. 14 210 LIB. IIIl. omnium commodorum incrementa ultro oblata cepi, per quem tutior aduersus casus steti, qui studia nostra ductu et auspiciis suis lucidiora et alacriora reddidit. itaque paui inuidiam quorundam optimi amici5 iactura, uidelicet quia fructum torseram^ non quidemmeo meritO; gratiam meam, quantacumque fuit, cumiis qui ea uti uoluerunt partitus. uerum nulla tammodesta felicitas est, quae malignitatis dentes uitarepossit. et quo secessu quosdam fugeris aut quibus10 mfulis misericordiae permulseris , ne alienis malisperinde ac bonis suis laetentur et gestiant? diuitessunt aliorum iacturis , locupletes calamitatibus , immortales funeribus. sed illi quatenus alienis incommodis suorum adhuc expertes insultent, optima uin15 dex insolentiae, uarietas humanae condicionis uiderit. VIII. BE LIBERALITATE, 1. Nostrum opus pio egressu ad proprium doloremprouectum in suum ordinem reuocetur, liberaUtatisque conmemorationi uacemus. cuius duo sunt ma20 xime probabiles fontes , uemm iudicium et honestabeniuolentia. nam cum ab his orietur, tunc demumei ratio constat. dono autem ipsi gratiam et magnitudo quidem sua, sed efficaciorem aliquanto opportunitas conciliat. accedit enim pretio rei inaestima25 bile momentum occasionis , quae Fabio Maximo tot ante saecula paruam pecuniae summam erogatam adhoc usque tempus laudabilem fecit. captiuos abHannibale interposita pactione nummorum receperat.Par. BE LIBERALITATE. 1. Fabius Maximus captiuos ab 30 Hannibale redempturus, cum senatum de mittenda pecunia dubitare uideret, fundum quem unicum habebat uendidit eiusque 1 ultra B, sed corr. 1 m. 5 quia fructum B: quia fructu 5, quos fructu al. 7 qui ea b: quietara B 9 secessus B ante ras. 17 dolorem D: ardorem B, sed ard in ras. (d ex 1 correcia uidetur) 18 libertatisque B 21 beniuolentia B in ras. maiore m. 3 22 dono B: domu h \\ gratia B \\ et del. Pighius 23 ali- quando B' 25 immo a Fabio 26 parua p. summa erog-ata h CAP. VII, Ext. § 2. VIII, § 1—3. 211 qui cum a senatu non praestarentur, misso in urbemnlio funduni; quem unicum possidebat; uendidit, eiusque pretium Hannibali^protinus numerauit, si ad calculos reuocetur, paruum , utpote septem iugeribus et hoc inPupinia addictis redactum, si animo erogantis; 5 omni pecunia maius. se enim patrimonii quam patriam fidei inopem esse maluit^ eo quidem maiore cum commendatione , quod proni studii certius indicium est supra uires niti quam uiribus ex facili uti
alter enim quod potest praestat, alter plus etiam lo quam potest. 2. Itaque eiusdem temporis femina, Busa nomine, regionis autem Apulae ditissima, merito quidem liberalitatis testimonium receperit, sed excellentes opes suas Fabianis rei familiaris angustiis non conparauerit. nam etsi circa x ciuium nostro- 15 rum, Cannensis proelii reliquias, benignissime intra Canusina moenia alimentis sustentauit, saluo tamen statu fortunarum suarum munificam se populo Romano praestitit : Fabius in honorem patriae paupertatem inopia mutauit. 20 3. In Quinto quoque Considio saluberrimi exempli nec sine paruo ipsius fructu liberalitas adnotata est. qui Catilinae furore ita consternata re publica, ut ne a locupletibus quidem debitae pecuniae, propter tumultum pretiis possessionum deminutis, sokii 25 creditoribus possent, cum centies atque quinquagies sestertii summam in faenore haberet, neque de sorte quemquam debitorum suorum neque de usura appellari a suis passus est, quantumque in ipso fuit, amaritudinem publicae confusionis priuata tranquillitate 30 mitigauit, opportune mirificeque testatus se nummorum suorum, non ciuilis sanguinis esse faeneratorem. pretium Hannibali numerauit. 3. Q. Considius post Catilinae Far.furorem cum cenlies et quinquagies seslertium in faenore ha5 puppiniam B, puppinia b \\ praerogantis B, populo R. erogantis Rutgersius, pio erog. Torr. 14 opus B' 15 Y] x J9 16 benignissimi (-mis corr.) B, em. in B mg. 19 honore B ' 14* 212 LIB. llll. nam qui nunc praecipue negotiatione ' delectantur,cum pecuniam domum cruentam rettulerunt; quaminprobando gaudio exultent cognoscent, si diligentersenatus consultum, quo Considio gratiae actae sunt;5 legere non fastidierint. 4. Queri mecum iam dudum populus Romanusuidetur, quod, cum singulorum munificentiam consecter, de sua taceam. ad summam enim eius laudem pertinet quem animum regibus et urbibus et10 gentibus praestiterit recognosci, quod omne praeclarifacti decus crebra memoria in se ipso reuirescit.Asiam bello captam Attalo regi muneris loco possidendam tradidit, eo excelsius et speciosius urbi nostrae futurum imperium credens, si ditissimam atque15 amoenissimam partem terrarum orbis in beneficioquam in fructu suo reponere maluisset. ipsa uictoria donum felicius , quia multum occupasse inuidiamliabere potuit, tantum tribuisse gloria carere nonpotuit. 20 5. IUius uero Romanae liberalitatis caelestemspiritum nuUae litterae satis dignis laudibus prosequentur. Philippo enim Macedoniae rege superatO;cum ad Istbmicum spectaculum tota Graecia conuenisset; T. Quintius Flamininus tubae signo silentio25 facto per praeconem haec uerba recitari iussit: ^S.P. Q. R. et T. Quintius Flamininus imperator omnesGraeciae urbes ; quae sub dicione Philippi regis fuePar. beret, exigi id a debitoribiis iietuit. 4. Populus Ronianus Asianibello captam Attalo regi muneris loco possidendam dedit. 30 5. Philippo Macedonum rege superato , cum ad id tam mirumspectaculum tota Graecia conuenisset, Quintius FJamininus imperator per praeconem silentio facto, haec uerba recitari iussit: 'S. P. Q. R. et T. Quintius Flamininus imperator omnesGraeciae urbes, quae sub imperio Philippi erant, esse immunes1 negotiationi B 3 gladio B' 10 praeclari* B 17 qnm(n in ras.) mnltum B 20 uerae B, uere b, corr. in nig. 23 isth-micum cod. Atreb.: id ta mirii B in ras. ex P [J gratia* B 24quintus B', sed paulo post quinctius CAP. VIII, § 3—5. Ext. § 1. 2. 213runt; liberas atque inmunes esse iubet.' quibus auditis maximo et inopinato gaudio homines perculsi, primo ueluti non audisse se quae audierant credentesopticuerunt : iterata deinde pronuntiatione praeconistanta caelum clamoris alacritate conpleuerunt , utscerte constet aues, quae superuolabant, adtonitaspauentesque decidisse. magni animi fuisset a tot captiuorum capitibus seruitutem detraxisse, quottunc nobilissimis et opulentissimis urbibus populusRomanus libertatem largitus est. ad cuius maiesta-lotem pertinet non solum quae ipse benigne tribuit, sed etiam quae alio tribuente sensit commemorari:ut enim illic commemoratae, ita hic redditae laudis commendatio est. Ext. 1. Hiero, Syracusarum rex, audita clade/isqua Romani apud Thrasymennum lacum erant adnicti y CCC milia modium tritici et cc hordei auriqueducenta et XL pondo urbi nostrae muneri misit. ne-que ignarus uerecundiae maiorum nostrorum, ne nollent accipere, in habitum id Victoriae formauit, ut20eos religione motos munificentia uti cogeret; uoluntate mittendi prius , iterum prouidentia cauendi neremitteretur liberalis. 2. Subnectam huic Acragantinum Gillian, quempropemodum ipsius liberalitatis praecordia constat25iubet'. post haec tantus est clamor factus, utaues, quae forte par.superuolabant, pauentes decidisse dicantur. 1. Hiero Syracusanus audita clade, qua Romani apud Thrasymennum erant adflicti, ccc modium tritici misit et ducenta hordei et Victoriam auream ex pondo ccl factam. 2. Callias 303 andierunt B 6 quae forte superuolabant P 7 fuisse B 8 quot] quod B, quid quod b 13 commemoratae B : collatae B mg., commemoratio partae Foertsch II, 22; fort. commeritae 14 commendationest B' 17 modium] m*** (add. o s. l.) B 18 xl] l B 11 muner* B, munere b 19 ne] ne id B in ras. (id punct.) 21 munificentia sua deit. \] uoluntatem B' 24 agrigentinum Pb, item infra u. 20 agrig, H Gillian B: callian Pb , item infra u. 18; apud Diod. 13, 83 et Athen. 1, 5 extr. uocatur TsXXiccg, apud Suidam (u. 'AQ^rivaioq) TsXXiug 30 et om. V 214 LIB. mi. habuisse. erat opibus excellens, sed multo etiamanimo quam diuitiis locupletior semperque in ero-ganda potius quam in cornpienda pecunia occupatus^adeo ut domus eius quasi quaedam munificentiae of5 ficina crederetur. illinc enim publicis usibus aptamonumenta extruebantur , illinc grata populi oculisspectacula edebantur^ illinc epularum magnifici apparatus labentique annonae subsidia oriebantur. etcum haec uniuersis , priuatim alimenta inopia labolorantibus, dotes uirginibus paupertate pressis, subsidia detrimentorum incursu quassatis erogabantur.hospites quoque cum urbanis penatibus tum etiamrusticis tectis benignissime excepti, uariis muneribusornati dimittebantur. quodam uero tempore D simul15 Grelensium equites ui tempestatis in posSessiones suasconpulsos aluit ac uestiuit. quid multa? non mortalem aliquem, sed propitiae Fortunae benignumesse diceres sinum. ergo quod Gillias possidebatomnium quasi commune patrimonium erat, pro cuius20 sahite et incrementis cum Acragantina ciuitas tumetiam uicinae regiones uotis excubabant. conlocaecontraria parte arcas inexorabilibus claustris obseratas, nonne praestantiorem aliquanto existimes il-\am inpensam quam hanc custodiam? 25 Agrigentinus tam liberahs fuit, ut populum domi suae fre-^^' quenter pasceret, multa donaret, uolentes in regiam suam admitteret, ita ut quod Callias possideret omnium commune patrimonium esset. 6 populi] pupillis B, publicis F 9 atque priuatim b 20cum Kempf: tum B 21 conloca** | e contraria ^(e add, m. 2);uidetur corrector e iiel ex (nam spatium est duarum litterarum)ex uersu priore in sequentem transiulisse. CAP. VIII, Ext. S 2. LIB. V, I, $ 1. 215LIBER QVINTVS. I. BE HVMANITATE ET CLEMENTIA. Liberalitati quas aptiores comites quam humanitatem et clementiam dederim, quoniam idem genuslaudis expetunt? quarum prima inopia, proxima5occupatione , tertia ancipiti fortuna praestatur, cumque nescias quam maxime probes , eius tamen commendatio praecurrere uidetur, cui nomen ex ipso nu-mine quaesitum est. 1. Ante omnia autem humanissima et clementis-losima senatus acta referam. qui, cum Karthaginiensium legati ad captiuos redimendos in urbem uenissent, protinus eis nulla pecunia accepta reddidit iuuenes, numerum duum milium et septingentorumquadraginta trium explentis, si modo uerum tantumi5hostium exercitum dimissum, tantam pecuniam con-temptam, tot Punicis iniuriis ueniam datam. ipsoslegatos obstipuisse arbitror ac secum dixisse 'o munificentiam gentis Romanae deorum benignitatiaequandam! o etiam nostram legationem supra uota20felicem ! nam quod beneficium numquam dedissemus,accepimus.' lllud quoque non paruum humanitatis senatus indicium est. Syphacem enim, quondam opulentissimu Numidiae regem, captiuum in custodia Tiburi25mortuum publico funere censuit efferendum, ut uitaeDE HVMANITATE ET CLEMENTIA. 1. Senatus, Par.cum Carthaginiensium legati acl redimendos captiuos in urbemuenissent, protinus eis nulla pecunia accepta reddidit nume-rum 0000 DCCXLii explentis. idera senatus Syphacem Numi-30diae regem captiuum, in custodia mortuum Tiburi, publico 2 AVT B 3 Liberalitatis B' 8 cui nomen {sc. humanitati) ex ipso homine Colerus probabiliter 13 his B 15 explentis , si modo uerum Rumpf: explentes uerum B, sed ntesuerurain ras. m. 3, expletissimus rernm deit. 24 sipacem B, syfacembf em. in B mg. 216 LIB. V. dono honorem sepulturae adiceret. consimilique cle"mentia in Persa usus est. nam cum Albae , in quamcustodiae causa relegatus erat; decessisset, quaestorem misit, qui eum publico funere eiferret, ne regias5 reliquias iacere inhonoratas pateretur. Hostibus haec et miseris et fato functis officia[regibus] erogata, illa amicis et felicibus et uiuis tributa sunt. confecto Macedonico bello MusochanesMasinissae filius cum equitibus , quos in praesidium10 Romanorum adduxerat, ab imperatore Paulo ad patrem remissus , tempestate classe dispersa Brundisium aeger delatus est. quod ubi senatus cognouit,continuo illo quaestorem ire iussit, cuius cura et hospitium adulescenti expediretur et omnia, quae ad15 ualitudinem opus essent, praeberentur inpensaequeliberaliter cum ipsi tum toti comitatui praestarentur,naues etiam ut prospicerentur, quibus se bene ac tutocum suis in Africam traiceret. equitibus singulaslibras argenti et quingenos sestertios dari imperauit.20 quae tam prompta et tam exquisita patrum conscriptorum humanitas efficere potuit ut, etiamsi expirassetadulescens, aequiore animo desiderium eius patertoleraret. Idem senatus , cum ad gratulandum sibi Prusian,25 funere censuit ecferendum. idem , cum Perses rex captus Ai-^^^' bae in'custodia decessisset, praetorem misit, qui publicumeifunus pararet. — Confecto Macedonico bello Musoplianes filiusMasinissae cum equitibus, quos in praesidium duxerat Romanorum, reuertens a Paulo ad patrem Brundisium aeger delatus30 est: quod ut senatus cognouit, continuo quaestorem illo iussit ire, cuius cura et hospitium iuueni expediretur et medicorum copia adesset. praeterea equitibus singulas libras argentiet quingenos sestertios dedit. — Idem senatus cum ad gratu2 Perse Torr. 7 regibus cum Perizonio incL, a patribusFoerisch I, 18 8 miisophanes BP, sed ophanes B in ras., musachanes uel musacanes deit., Misagenes cod. Liuii in l. 42et 45 17 ut B (ut uidetur) et deti.: ei h 20 tam** B 24adgratulandum PD et B mg. : om. B 27 pareret V 31 expedirent V CAP. I, § 1. 2. 217 Bitliyniae regem, Perse deuicto uenire audisset, obuiam illi P. Cornelium Scipionem quaestorem Capuam misit censuitque ut ei domus Romae quam optima conduceretur et copiae non solum ipsi sed etiam comitibus eius publice praeberentur , in eoque exci- 5 piendo tota urbs unius humani amici uultum habuit. itaque qui amantissimus nostri uenerat, duplicata erga nos beniuolentia in regnum suum reuersus est. Ne Aegyptus quidem Romanae humanitatis ex- pers fuit. Kex eius Ptolemaeus a minore fratre loregno spoliatus petendi auxilii gratia cum paucis admodum seruis squalore oibstus Romam uenerat ac se in hospitium Alexandrini pictoris contulerat. id postquam senatui relatum est; accersito iuuene quampotuit accurata excusatione usus est; quod nec quae- 15storem illi more maiorum obuiam misisset nec publico eum hospitio excepisset; eaque non sua neglegentia, sed ipsius subito et clandestino aduentu facta dixit; et iUum e curia protinus ad publicos penatesdeduxit hortatusque est ut depositis sordibus ade- 20undi ipsius diem peteret : quin etiam curae habuit ut ei munera per quaestorem cotidie darentur. his gradibus officiorum iacentem ad regium fastigium erexit effecitque ut pkis spei in auxilio populi Romani quammetus in sua fortuna reponeret. • 232. Atque ut ab uniuersis patribus conscriptis adlandum sibi Prusiam Bithyniae regem, Perse deuicto, uenire Par,audisset, obuiam iili P. Cornelium Scipionem quaestorem ire iussit, censuitque ut ei domus Romae quam optima conduceretur. — Rex Aegypti Ptolemaeus a minore fratre regno 30pulsus cum paucis seruis Romam uenit ac se in hospitium cuiusdam Alexandrini pictoris- contulit: quod ut seuc^tui rela- tum est, accersito iuuene quam potuit accurata excusatione usus est, quod nec quaestor illi obuiam uenisset nec pubJico 1 deuicto om. B' 2 P.] L. Liuius 45, 44 10 phtolomaeus B 13 ciuusdara alex. pict. P 21 ut ei munera Kernpf: uti munere (munera ei corr.) B • 218 LIB. V. singulos ueniam, L. Cornelius consul primo Punicobello, cum Olbiam oppidum cepisset, pro quo fortissime dimicans Hanno dux Karthaginiensium occiderat," corpus eius e tabernaculo suo amplo funere ex6 tulit nec dubitauit hostis exequias ipse celebrare^eam demum uictoriam et apud deos et apud hominesminimum inuidiae habituram credens, quae plurimumhumanitatis habuisset. 3. Quid de Quintio Crispino loquar, cuius man10 suetudinem potentissimi adfectus , ira atque gloria,quatere non potuerunt? Badium Campanum et hospitio benignissime domi suae exceperat et aduersaualitudine correptum adtentissima cura recreauerat.a quo post illam nefariam Campanorum defectionem15 in acie ad pugnam prouocatus, cum et uiribus corporis et animi uirtute aliquanto esset superior, monereingratum quam uincere maluit. nam ^quid agis/ inquit ^demens, aut quo te praua cupiditas transuersumrapit? parum habes publica impietate furere, nisi20 etiam priuata lapsus fueris? unus uidelicet tibi Komanorum Quintius placet, in quo sceleste exerceasarma, cuius penatibus et honoris uicissitudinem etsalutem tuam debes! at rae foedus amicitiae diiquehospitales, sancta nostro sanguini, uestris pectoribus25 uilia pignora, hostUi certamine congredi tecum uetant. quin etiam si in concursu exercituum fortuitoPar. eum hospitio excepisset. 2. L. Cornelius cos. cum primo Punico b^llo Olbiam oppidum petisset, pro quo fortissime dimi-cans Hanno dux Garthaginiensium occiderat, corpus eius e30 tabernaculo suo amplo funere extulit. 3. Quintius Crispinuscum haberet Badium Campanum amicum, et domi suae eumrecepit et ualetudine oppressum curauit. postea defectione aCampanis facta prouocatus ab eo monere ingratum magis quara3 anno B 5 nec B corr. e ne 6 eam] tam B, tura b7 quae Perizonius: quam B, cum b, quae quam Torr. 16 etB s. l. 19 habens B' 20 fuerit B' 23 tuam B in ras. 24 san-guine B, sed corr. 1 m. 32 et addidi CAP. I. §2—5. 219^imbonis mei inpulsu prostratum agnouissem, adplicatum iam ceruicibus tuis mucronem reuocassem. tuum ergo crimen sit hospitem occidere uoluisse, meum non eris hospes occisus. proinde aliam quaoccidas dexteram quaere , quoniam mea te seruare s didicit'. dedit utrique caeleste numen debitum exitum, si quidem in eo proelio Badius obtruncatus est, Quintius insigni pugna clarus euasit. 4. Age, M. Marcelli clementia quam clarum quamque memorabile exemplum haberi debet ! qui captis lo ab se Syracusis in arce earum constitit, ut urbis modo opulentissimae, tunc adflictae fortunam ex alto cerneret. ceterum casum eius kigubrem intuens fle- tum cohibere non potuit: quem si quis ignarus uiri aspexisset, alterius uictoriam esse credidisset. ita- is que, Syracusana ciuitas, maxima clade tua aliquid ^dmixtum gratulationis habuisti, quia si tibi incoluraem stare fas non erat, leniter sub tam mansuetouictore cecidisti. 5. Quintus uero Metellus Celtibericum in Hispa- 20 nia gerens bellum , cum urbem Centobrigam obsideret et iam admota machina partem muri, quae sola conuelli poterat, disiecturus uideretur, humanitatempropinquae uictoriae praetulit. nam cum Rhoetogenis filios, qui ad eum transierat, Centobrigenses 25 machinae ictibus obiecissent, ne pueri in conspectu uincere maluit. 4. M. Marcellus captis Syracusis, cum arcem Par.urbis intrauisset, casum eius lugubrem intuens fletum cohibere non potuit. 5. Q. Metellus Celtibericum in Hispania gerens bellum, cum urbem Centobrigam obsideret et muris admoueret 30 inachinas, uisis in aduersa parte fihis duobus Rhoetogenis, qui ad se transfugerat, ne forte in conspectu patris iuuenes perirent, ab obsidione discessit: qua clementia omne iili no4 erit h 6 celeste B 14 uiri Lipsius: uir B, ueri Freinsheim, an rei? 16 sua ^' 17 incolumi Pem. 20 hispania 521 centobricam B' 24 rhetogenis B, item infra 25 filius B'

cf, P [] centobricenses B 28 intrauit V', intrasset V corr. 220 LIB. V. patris crudeli genere mortis consumerentur, quamquam ipse Rhoetogenes negabat esse inpedimentoquominus etiam per exitium sanguinis sui expugnationem perageret, ab obsidione discessit. quo qui5 dem tam clementi facto etsi non unius ciuitatis moenia, omnium tamen Celtiberarum urbium animoscepit, efFecitque ut ad redigendas eas in dicionempopuli Romani non multis sibi obsidionibus opusesset. 10 6. Africani quoque posterioris humanitas specioselateque patuit. expugnata enim Karthagine circaciuitates Siciliae litteras misit, ut ornamenta templorum suorum a Poenis rapta per legatos reciperarentinque pristinis sedibus reponenda curarent. bene15 ficium dis pariter atque hominibus acceptum
7. Huic facto par eiusdem uiri humanitas.aquaestore suo hastae subiectos captiuos uendentepuer eximiae formae et liberalis habitus missus est.de quo cum explorasset Numidam esse, orbumre20 lictum a patre, educatum apud auunculum Masinissam, eo ignorante inmaturam aduersus Romanosingressum militiam, et errori illius ueniam dandametamicitiae regis fidissimi populo Romano debitamue-nerationem tribuendam existimauit. itaque puerum25 anulo fibulaque aurea et tunica laticlauia Hispanoquesagulo et ornato equo donatum, datis qui eumprosequerentur equitibus, ad Masinissam misit, eos uictoriae maximos fructus ratus, diis ornamenta templorum, hominibus [regibus] sanguinem suum restituere.30 men Celtiberum subiectura. 6. Scipio Africanus posterior ex"'* pugnata Carthagine circa ciuitates Siciliae litteras misit, utornamenta lemplorum suorum a Poenis rapta per legatos re1 quanquam b, quam B 3 exitium dett. pauci: exitumB4 ab obs. b: j^ obsidione B 10 speciosa Periz. 13 recuperarent B 16 uiri B: aui Pighius e cod. Campehsi 21 ingressusBV 26 donatum B in ras. 28 ratus — regibus dett.: ratos,**c siorna**tvm ** om+nib; regi* sanguine (litierae atvm inras.) B;regibus incl. Kempf, defendit Foertsch I, 18 CAP. I, $ 5—10. 221 8. L. etiam Pauli in tali genere laudis memoria adpreliendenda est. qui cum Persen parui temporis momento captiuum ex rege ad se adduci audisset, occurrit ei Romani imperii decoratus ornamentis, co- natumque ad genua procumbere dextera manu ad- 5 leuauit et Graeco sermone ad spem exhortatus est. introductum etiam in tabernaculum lateri suo proximum in consilio sedere iussit; nec lionore mensae indignum iudicauit. proponatur in conspicuo acies , qua prostratus est Perses , et harum rerum; lo quas rettuli, contextus, utro magis spectaculo delectentur homines dubitabunt. nam si egregium est hostem abicerc; non minus tamen laudabile infelicis scire misereri. 9. Haec L. Pauli humanitas admonet me ne de i5 Cn. Pompei clementia taceam. regem Armeniae Tigranem, qui et per se magna cum populo Romano bella gesserat et infestissimum urbi nostrae Mitridatem Ponto pulsum uiribus suis protexerat, in con- spectu suo diutius iacere supplicem passus non est^ 20 sed benignis uerbis recreatum diadema, quod abiecerat; capiti reponere iussit, certisque rebus imperatis in pristinum fortunae habitum restituit, aeque pulchrum esse iudicans et uincere reges et facere. 10. Quam praeclarum tributae humanitatis spe- 25 cimen Cn. Pompeius , quam miserabile desideratae idem euasit exemplum ! nam qui Tigranis tempora insigni regio texerat, eius caput; tribus coronis triumphalibus spoliatum, in suo modo terrarum orbe ciperarent. 8. L. Paulus cum Persen parui temporis momento 30 captura ad se adduci audisset, occurrit ei conatumque ad ge- ^'^' nua procumbere dextera manu adleuauit et honore mensae dignum putauit et lateri suo proximum in consilio sedere iussit. 9. Cn.Tompeius Tigranem regem in conspectu suo diutius iacere supplicem non est passus et diadema, quod abie- 35 2 persem B 5 dextera manu B' 11 retulit B 13 abie- cere B, sed corr. m, 1 [] infelicis cire B' 16 arraoeniae B 18 urbis B ante ras. ' 222 LIB. V. nusquam sepulturae locum habuit, sed abscisumacorpore inops rogi nefarium Aegyptiae perfidiae munus portatum est, etiam ipsi uictori miserabiie. utenim id Caesar aspexit, oblitus hostis soceri uultum5 induit ac Pompeio cum proprias tum et filiae suaelacrimas reddidit, caput autem phirimis et pretiosissimis odoribus cremandum curauit. quod si non tammansuetus animus diuini principis extitisset, pauloante Romani imperii columen habitum — sic mor10 talium negotia fortuna uersat — inhumatum iacuisset. Catonis quoque morte Caesar audita et se illiusgloriae inuidere et illum suae inuidisse dixit, patrimoniumque eius liberis ipsius incolume seruauit. ethercule diuinorum Caesaris operum non parua pars15 Catonis salus fuisset. 11. M. etiam Antoni animus talis humanitatis intellectu non caruit. M. enim Bruti corpus libertasuo sepeliendum tradidit, quoque honoratius cremaretur, inici ei suum paludamentum iussit, iacentem20 hostem deposito aestimans odio. cumque interceptum a liberto paludamentum conperisset, ira percitusprotinus in eum animaduertit, hac ante praefationeusus: ^quid? tu ignorasti cuius tibi uiri sepulturamconmisissem' ? fortem piamque eius uictoriam Phi25 lippii campi libenter uiderunt, sed ne ista quidemgenerosissimae indignationis uerba inuiti audierunt.J^ar. cerat, capiti reposuit. 10. G. Caesar Catonis inorte audita etse ilJius gloriae inuidere et ilium suae inuidisse dixit. patrimoniura eius liberis incolume seruauit. 11. M. Antonius M.30 Bruti corpus Hberto suo sepeliendum dedit , quoque honoratius cremaretur, paludamentum suum inicirogo iussit: cumqueinterceptum paludamentum a liberto conperisset , animaduertitin eum. 1 numquain B 2 rogina farium B' 5 properas B, sed erex corr. \\ et om. B i?i ras. 7 curat B 17 non om. B in ras. \\ claruit b 19 ei] rogo P, fort. igni 20 intercepto B 21 conperisse B' 22 protinus B corr. e pronus 24 philippi B , em.Kempf, cf. I, 7, 1 CAP. I, § 10. 11. Ext. § 1. 2. 223 Ext, 1. Commemoratione Eomani exempli in Macedoniam deductus morum Alexandri praeconium facere cogor, cuius ut infinitam gloriam bellica uirtus, ita praecipuum amorem clementia meruit, is dum omnes gentes infatigabili cursu lustrat; quodam5 loci niuali tempestate oppressus senio iam confectum Macedonem militem, nimio frigore obstupefactum, ipse sublimi et propinqua igni sede sedens animaduertit. factaque non fortunae, sed aetatis utriusque aestimatione descendit, et iliis manibus , quibus opes lo Darii adflixerat; corpus frigore duplicatum in suam sedem inposuit : id ei salutare futurum , quod apud Persas capital extitisset, solium regium occupasse. quid ergo mirum est, si sub eo duce tot annis militare iucundum ducebant, cui gregarii militis incolu- 15 mitas proprio fastigio carior erat? idem non hominum ulli, sed naturae fortunaeque cedens; quamquam uiolentia morbi diiabebatur, in cubitum tamen erectus dexteram omnibus qui eam contingere uellent porrexit. quis autem illam osculari non curreret, 2u quae iam fato oppressa maximi exercitus conplexui humanitate quam spiritu uiuidiore suffecit ? 2. Non tam robusti generis humanitas, sed et ipsa tamen memoria prosequenda Pisistrati Atheniensium tyranni narrabitur. qui, cum adulescens qui- 25 dam amore filiae eius uirginis accensus in publico obuiam sibi factam osculatus esset, hortante uxore ut ab eo capitale supplicium sumeret, respondit: 'si 1. Alexander Macedo in Asia quodam loco niuali tempe- Par,slate oppressus, senio iam grauem Macedonem militem, nimio 30 frigore stupentem, in propinqua igni sede residens aspexit et protinus in suam sedem coniocauit. 2. Pisistratus Atlieniensium tyrannus, cum filiam suam adulescens amore correptus in puljlico osculatus esset, hortante uxore ut in iuuenem animaduerteret , respondit : ' si eos qui nos amant interfece- 35 5 lustrat om. B 6 loco P 8 sedem B ]] residens P 11 complicatum D 12 futurum dicens h 17 illi B' 20 curaret edfCl, Meit.. cuperet Periz. 22 sufficit B' 24 ipsistrati B' 224 LIB. V. eos, qui nos amant interficiemus , quid eis faciemus^quibus odio sumus' ? minime digna uox cui adiciatuream ex tyranni ore [de humanitate] manasse. inhunc modum filiae iniuriam tulit, suam multo lauda5 bilius. a Thrasippo amico inter cenam sine fineconuicio laceratus ita et animum et uocem ab iracohibuit, ut putares satellitem a tyranno male audire.abeuntem quoque ^ ueritus ne propter metum maturius se conuiuio subtraheret , inuitatione fami10 liari coepit retinere. Thfasippus concitatae temulentiae impetu euictus os eius sputo respersit, nec tamen in uindictam sui ualuit accendere. ille ueroetiam filios suos uiolatae patris maiestati subvenirecupientis retraxit. posteroque die Thrasippo suppli15 cium a se uoluntaria morte exigere uolente, uenit adeum dataque fide in eodem gradu amicitiae mansurum, ab incepto reuocauit. si nihil aliud dignumhonore memoriae gessisset, his tamen factis abundese posteritati conmendasset. 20 3. Aeque mitis animus Pyrri regis. audieratquosdam in conuiuio Tarentinorum parum honoratum de se sermonem habuisse: accersitos qui ei interfuerant percontabatur an ea, quae ad aures ipsiusperuenerant; dixissent. tum ex his unus ^nisi' inquit25 ^uinum nos defecisset, ista quae tibi relata sunt praeeis quae de te locuturi eramus lusus ac iocus fuissent'.Par.nmus, quicl eis faciemus, quibus odio sumus?' — Idema Thrasippo amico inter cenam conuicio lacessitus tacuit:exeuntem conuiuio cum familiariter retineret, ille temu30 lentiae impetu euiclus os eius sputo respersit. posterodie Tlirasippum supplicium uoluntaria morte exigere uolentem ab incepto reuocauit. 3. Pyrrhus cum audisset in1 liis B 3 de humanitate del. Pighius, et immanitateLipsius 5 cenam B 1 sl in B s. l. 10 trasippus hic B 11euictus P: euectu;^, eiecto h, euectus ? 13 maiestatis B14 suplicium B 15 uolenti B 21 quosdam ^5; apud quosdamh, quodam Freinsheivi, quondam Lips. 22 se in B s. l. \\ habuisse F: habitum B |1 interfuerunt B, em. e P 25 nos BP:nobis dett. 26 his B \\ fuissent Pb: fuisset B CAP. I, Ext. § 2—4. 225tam urbana crapulae excusatio tamque simplex ueritatis confessio iram regis conuertit in risum. quaquidem clementia et moderatione adsecutus est ut. et sobrii sibi Tarentini gratias agerent et ebrii beneprecarentur. 5 Ab eadem altitudine humanitatis legatis Komanorum ad redimendos captiuos castra suapetentibus, quo tutius uenirent, Lyconem Molosson obuiam misit: quoque honoratius exciperentur, ipse cum ornatu regio salutatum extra portam occurrit, secundarum 10 rerum prouentu non corruptuS; ut officii prospectum in iis deponeret; qui tum maxime armis cum eo dissidebant. 4. Cuius tam mitis ingenii debitum fructum ultimo fati sui tempore cepit. nam cum diris auspi- is ciis Argiuorum inuasisset urbem^ abscisumque eius caput Alcyoneus, Antigoni regis filiuS; ad patrem —propugn^torumlabor sanetaeterfuerat — laetus uelut aliquodfelicissimumuictoriaeopus attulisset; Antigonus correpto iuuene , quod tanti uiri subitae ruinae 20 inmemor humanorum casuum effuso gaudio insultaret; humo caput sublatum causea, qua uelatum caput conuiuio a Tarentinis se laceratum , arcessitos eorum quos- Par.dam, qui interfuerant conuiuio, an ita se res haberet interrogauit. lum ex liis unus ^ nisi ' inquit "^ uinum nos defecisset, 25 ista quae tibi relata sunt prae eis quae de te locuturi eramus, lusus fuissent', et ita iram regis conuertit in risum. Idem legatis Romanorum ad redimendos captiuos castra sua petenlibus, quo tutius uenirent, Lyconem Molossum obuiam misit, 4 sobri — ebri B' 9 quoque Pighius: (\uq)B erasa lilt. (q.?) sup.o II honoratius deti. aliquot: ortatius B, ornatius b \\ or- natu regio salutatum Foertsch: ornatu equitatum B, ornato equitatu b, cf. P 11 adeo non b [[ resi^Qainm. Kellerbauer 12 in isdemponeret B || cum maxime B 14 fructum dett.: strictum B15 fati om. B |[ tempore recepit^, em.Stanger 16 abscisumque B, sed duo syllabae priores partim in ras. 18 propugnatorum labor sane taeter fuerat Foertsch {sed ille erat) : propugnatorem laborans laeterat B |1 aliquot B' 21 casu B' 22 gausea B . 23 arcessit V VAL. MAX. , 15 226 LIB. V. siium more Macedomim habebat, texit corporiquePyrri redditum honoratissime cremandum curauit.quin etiam filium eius Helenum captiuum ad se pertractum et cultum et animum regium gerere iussit,5 ossaque ei Pyrri aurea inclusa urna Epirum in patriam ad Alexandrum fratrem portanda dedit. 5. Campani autem exercitum nostrum cum consulibus apud Caudinas furcas sub iugum a Samnitibus missum, nec inermem tantum sed etiam nudum10 urbem suam intrantem , perinde ac uictorem et spolia hostium prae se ferentem iienerabiliter exceperunt, protinusque consulibus insignia honoris, militibus uestem, arma, equos, commeatum benignissimepraestando et inopiam et deformitatem Romanae cla15 dis mutarunt. quo animo si pro imperio nostro aduersus Hannibalem quoque usi fuissent, truculentissecuribus materiem saeuiendi non praebuissent. 6. Facta mentione acerrimi hostis mansuetudiniseius operibus, quam Romano nomini praestitit, lo20 cum qui inter manus est finiam. Hannibal enimAemilii Pauli apud Cannas trucidati quaesitum cor-puS; quantum in ipso fuit, inhumatum iacere passusnon est. Hannibal Ti. Gracchum Lucanorum circumuentum insidiis cum summo honore sepulturae25 mandauit et ossa eius in patriam portanda militibusnostris tradidit. Hannibal M. MarceUum in agroBruttio, dum conatus Poenorum cupidius quam conPar. ipse cum ornalu Tegio extra porlam occurrit. 5. Campaiiiexercitum nostrum, cum consulibus apud Caudinas furcas sul>30 iugum a Samnitibus missum, urbem suam intrantem uenerabiliter excepere, consulibus insignia honoris, militibus uestemarma equos praestiterunt. 6. Ilannibal Aemilii Pauli apudCannas quaesitum corpus inhumatum iacere passus non est.idem Ti. Gracchum Insidiis Lucanorum circumuentum sepeliit35 et ossa eius militibus nostris Romam dedit portanda. idem5 urnae pyrrum B altera r deleta 12 consu* B, consuli h \\ insigni honoris* milibiis B' 16 truculenti B' 17 materiamdett. 23 Tib. B 27 bruttio] sie B quoque CAP. I. Ext. § 4—6. II, § 1. 227 sideratins speculatur, interemptum legitimo funere extulit punicoque sagulo et corona donatum aurea rogo imposuit. ergo humanitatis dulcedo etiam in efferata barbarorum ingenia penetrat toruosque et truees hostium mollit oculos ac uictoriae insolentissi- 5 mos spiritus flectit. nec illi arduum ac difficile est inter arma contraria, inter destrictos conminus mucrones placidum iter reperire. uincit iram^ prosternit odium hostilemque sanguinem hostilibus lacrimis miscet. quae etiam Hannibalis admirabilem uocem lo pro funeribus Romanorum ducum arbitria statuentis expressit. quin aliquanto ei plus gloriae Paulus et Gracchus et Marcellus sepulti quam oppressi attulerunt; si quidem illos Punico astu decepit; Romana mansuetudine honorauit. uos quoquC; fortes ac piae i5 umbraC; non paenitendas sortitae estis exequias. nam ut optabilius in patria, ita speciosius pro patria conlapsae supremi officii decus infelicitate amissum uirtute recuperastis. II. DE GRATIS. 20 Gratas uero [animi] significationesetingrata facta libuit oculis subicere, ut uitio ac uirtuti iusta merces aestimationis ipsa comparatione accederet. sed quoniam contrario proposito sese distinxerunt , nostro quoque stilo separentur, prioremque locum obtineant 25 quae laudem quam quae reprehensionem merentur. 1. Atque ut a publicis actis ordiar, Marcium patriae * * conantem admotoque portis urbis ingenti M. Marcellum in agro Brultio occisum legitimo funere extulil, Par.Punico sagulo et corona aurea donatum. so 1 funere Pighius et P: iure B 2 laurea B, em. e P, cf. Plut. Marc. 30 4 ferata B' \\ orbosque B, em. Pighius e cod. Cauch. 7 districtos B 8 aperire Stanger 10 q {i. e. quae) b: atq. B ut uidetur 11 duci B' 12 quin Kempf: quia B, quare Pigh. 14 astu B corr. e statu 17 patriae ac conlapsae B, sed litt. e ac 1 m. del. 19 recuperatis B' 21 animi om. B 22 subobicere B' 26 qua laudem qua qua B' 27 patria oppugnare conantem b, supplendum uidetur arma inferre ; Foertsch coni. If 20: patria carentem 15* 228 LIB. V. Volscorum exercitu funus ac tenebras Romano imperio minantem Veturia mater et Volumnia uxor ne-larium opus exequi precibus suis passae non sunt.in quarum bonorem senatus matronarum ordinem5 benignissimis decretis adomauit. sanxit namqueutfeminis semita uiri cederent, confessus plus salutisrei publicae in stola quam in armis fuisse , uetustisque aurium insignibus nouum uittae discrimen adiecit. permisit quoque eis purpurea ueste et aureis10 uti segmentis. super haec aedem et aram Fortunaemuliebri eo loco, quo Coriolanus exoratus fuerat;faciendam curauit, memorem beneficii animum suumexquisito religionis cultu testando. quem secundietiam Punici belli tempore exhibuit. cum enima15 Fuluio Capua obsideretur ac duae Campanae mulieres beniuolentiam erga Romanos dimittere ex animisnoluissent, Vestia Oppia mater familias et CluuiaFacula meretrix, quarum altera cotidie pro saluteexercitus nostri sacrificauit, altera captis militibus20 Romanorum alimenta subministrare non destitit, urbeilla oppressa senatus eis et libertatem et bona restiPar. DE GRATIS. 1. Veturiae matri CorioJani et Volumniaeuxori ob beneficium , quod ab oppugnatione patriae remouerant Coriolanum, senalus censuit ut semita uiri cederent, per25 misit quoque eis purpurea ueste et aureis uti segmentis: superhaec aram Fortunae muliebri eo loco, quo Coriolanus exoratus fuerat, faciendam curauit. — Cum a Fuluio Capua obsideretur, ac duae Campanae mulieres in fide Romanorum mansissent, Vescia Oppia mater familias etCluuia Facula meretrix,30 quarum altera pro salute Romani exercitus colidie sacrificauit,altera captis militibus Romanorum alimenta subministrare non4 honore B 8 aurum add. i ead. m. B, inaurium Pigh. \\ uitae B 9 his B 10 eadem B 11 muliebriae loeo B 12 fa-ciend {in fine uersus) B 15 campanae B in ras. 17 uoluissentB [] uescia oppia P et B in ras. maiore, uestigia oppida dett.:cf. Liu. 26, 33, 7 \\ familias P, itevi B corr. m. 1 ex familiae18 Faucula Liuius l. c, Pacula Th. Mommsen 21 his B 26 exoratus addidi 28 fidem V 29Facula V mg : oppia V' CAP. II, § 1—4. 229 tuit, et si quid amplius praemii petissent, libenter se daturum adseuerauit. uacasse tanto gaudio patribus conscriptis duabus humillimis feminis referre gratiam, nedum tam prompte rettulisse mirandum. 2. Quid illa quoque iuuentute Romana gratius, 5 quae Nautio et IVlinucio consulibus ultro nomina sua militari sacramento obtulit, ut Tusculanis, quorum iines Aequi occupauerant; praesidium ferrent, quia paucis ante mensibus constantissime et fortissime imperium populi Romani defenderant? ergo quod au- lo ditu nouum est^ ne patriae grata uoluntas cessasse uideretur, exercitus se ipse conscripsit. 3. Magnum grati populi specimen in Q. Fabio Maximo enituit. nam cum quinque consulatibus sa- lutariter re publica administrata decessisset, certa- 15 tim aes contulit, quo maior ac speciosior funeris eius pompa duceretur. eleuet aliquis praemia uirtutis, cum animaduertat fortes uiros felicius sepeliri quamuiuere ignauos. 4. Fabio autem etiam incolumi summa cum glo- 20 rio gratia relata est. dictatori ei magister equitum Minucius scito plebis, quod numquam antea factum fuerat; aequatus partito exercitu separatim in Samnio cum Hannibale conflixerat. ubi temere inito cer- tamine ; pestiferum habiturus exitum subsidio Fabi 25 conseruatuS; et ipse eum patrem appellauit et ab ledestitit, urbe illa oppressa senatus eis et libertatem et bona Par.restituit. 2. Nautius et Minucius coss., cum paucos ante menses populura Romanum defendissent Tusculani, bello, quo hi ab Aequis oppugnabantur, ad sacramentum prouocantes omnem 30 sibi iuuentutem facilem et uoluntariam experti sunt. 3. Cum 0. Fabius quinque consulatibus salutariter re p. administrata 4 prompte retulisse Torrenius: propter se tii*Iis8e B, prae se tul. b 6 qu3 naucio B in ras. 10 defenderent B' I| auditii B' 12 conscripsit deit. pauci: conduxit B in ras. inaiore ., com. sit {sic) C, conbussit T 15 fp administratis j5?, em. e P 22 minutius B 23 equatus B, corr. equitatus 25 exitium, sed i punct. B • 27 defuit V 29 defendissent bello quo Tusculani V, em. Mai 230 LIB. V. gionibiis suis patronum salutari uoluit^ ac depositoaequalis imperii iugo magisterium equituni; sicut parerat, dictaturae subiecit, inprudentisque uulgi erro-rem gratae mentis significatione correxit: 5. tam5 hercule probabiliter quam Q. Terentius CulleO; praetoria familia natus et inter paucos senatorii ordinissplendidus; optimo exemplo Africani superioris cur-rum triumphantis , quia captus a Karthaginiensibusab eo fuerat recuperatus^ pilleum capite gerens se10 cutus est. auctori enim libertatis suae tamquam patrono accepti beneficii confessionem spectante populoRomano merito reddidit. 6. At Flaminini de Philippo rege triumphantiscurrum non unus, sed duo milia ciuium Romanorum15 pilleata comitata sunt, quae Punicis bellis interceptaet in Graecia seruientia cura sua collecta in pristinum gradum restituerat. geminatum ea decus imperatoris, a quo simul et deuicti hostes et conseruaticiues spectaculum patriae praebuerunt. illorum quo20 que salus dupliciter omnibus accepta fuit, et quiatam multi et quia tam grati exoptatum libertatis statum recuperauerunt. 7. Metelkis uero Pius, pertinaci erga exulem patrem amore tam clarum lacrimis quam alii uictoriis25 cognomen adsecutuS; non dubitauit consul pro Q. Calidio praeturae candidato supplicare populo, quodtribunus pl. legem^ qua pater eius in ciuitatem resti-^«'•' decessisset, p.R. certatim aes contulit. 5. Q. Terentius Culleopraetoria familia natus, captus a Poenis, a Scipione Afri30 cano superiore restitutus, currum eius pilleatus secutus est. 6. FJamininura de Philippo rege triumphantem duo milia ci- uium Romanorum pilleata secuta sunt. 7. Metellus Pius cum2 magisterio B' 9 recuperatis B' 10 tamq. B' 13 postAt in B parua ras. 15 quae is dett. 17 geminur. ea {litt. ur. eain ras., iiem u. decus) B; cum ea quoque in ras. scriptum sit , in- certum uidetur sitne seruandum (ea sc. cura) , an ea re ex aliis scribendum; ita Kempf, ea die al. codd. 24 uictoris B' 26praetore B, em. Pighius 27 qua* B 28 decessit V [] Q.] Quintius V CAP. 11, §4 —10. 231tueretur^ tulerat. quin etiam patronum eum domuset familiae suae semper diqtitauit. nec hac re deprincipatu , quem procul dubio obtinebat , quicquamdecerpsit, quia non humili, sed grato animo longeinferioris hominis maximo merito eximiam summit-5iebat dignitatem. 8. Nam Grai quidem Mari non solum praecipuus,sed etiam praepotens gratae mentis fuit impetus.duas enim Camertium cohortes, mira uirtute uimCimbrorum sustinentiS; in ipsa acie aduersus condi-locionem foederis ciuitate donauit. quod quidem factum€t uere et egregie excusauit dicendo , inter armorumstrepitum uerba se iuris ciuilis exaudire non potuisse.€t sane id tempus tunc erat, quo magis defenderequam audire leges oportebat. i59. C. Mari uestigia ubique L. Sulla certaminelaudis subsequitur. dictator enim priuato etiamPompeio et caput adaperuit et sella adsurrexit etequo descendit, eaque se libenter facere in contionepraedicauit, memor ab eo duodeuiginti annos nato20partes suas exercitu paterno adiutas. multa insigniatompeio , sed nescio an hoc quicquam admirabiliuscontigerit; quod magnitudine beneficii sui obliuisciSuUam coegit. 10. Sit aliquis in summo splendore etiam sordi-25bus gratis locus. M. Cornuto praetore funus Hirtioesset cos., a Q. Calidio praetore patre siio reuocato, qui fuerat ^"^-in exilio, non dubitauit quin ei supplicaret. 8. C. Marius duasCamertium cohortes, mira uirtute uim Cirabrorum sustinentes, in ipsa acie ciuitate donauit. 9. L. Sulla in censura uenienti 30Pompeio adsurrexit et equo descendit. 10. M. Cornuto prae4 decerpsit B in ras.: arcessit (accersiit) dett., abscessit Lips., decessit Vorstius et E; an latet in arcessit uoc. abstersit, cum auctor noster rara et quaesiia ajnet? 7 lam (corr. e Nam).C. quidem marii B 17 enim in B \\ etiam Pighius: et B 19 con***tione {ex contentione?) B 20 annis Bi; 26 gratus b \\ Hirti B, em. e P 30 immo in dictatura 232 LIB. V. et Pansae iussu senatus locante^ qui tunc libitinamexercebant, cum rerum suarum usum tum ministerium suum gratuitum polliciti sunt, quia hi pro republica dimicantes occiderant; perseuerantique po5 stulatione extuderunt ut exequiarum apparatus sestertio nummo ipsis praebendus addiceretur. quorumlaudem adiecta lege condicio auget magis quam ex-tenuat, quoniam qtiidem quaestum contempseruntnulli alii rei quam quaestui uiuentes. 10 Pace cinerum suorum reges gentium exterarumsecundum hunc tam contemptum gregem referri sepatientur, qui aut non adtingendus aut [non] in ultima parte domesticorum exemplorum conlocandusfuit. sed dum honesti etiam ab infimis [estis] editi15 memoria non intercidat , licet separatum locum obtineant, ut nec his adiecti nec illis praelati uideantur.Ext. 1. Darius priuatae adhuc fortunae, amiculoSylosontis Sami delectatus, curiosiore contemplationefecit ut ultro sibi et quidem a cupido daretur. cuius20 muneris quam grata aestimatio animo eius esset adlapsa regno potitus ostendit. totam namque urbemet insulam Samiorum Sylosonti fruendam tradidit.non enim pretium rei aestimatum , sed occasio liberalitatis honorata est ; magisque a quo donum profi25 cisceretur quam ad quem perueniret prouisum. 2. Mitridates quoque rex magnifice gratus apparuit, quoniam pro Leonico, acerrimo salutis suae dePar. tore funus Hirtio et Pansae locante, qui tunc libitinara praestabat, gratuitam operam promisit, quia consules pro r. p.30 dimicauerant. 2. Mithridates pro Leonico, acerrimo salutis1 libitanam B 5 extulerent B, extulerunt h 6 praebentibus B , em. Periz. [J adduceretur B; de uu. adiecta lege cond.u. emend. meas Valer. p. 9 7 auset B' 8 quidam B' 11 ferriB' 12 quia aut b \\ aut in b, aut non in B, aut nonnisi indetl.; cf. Vahl. mus. rhen. XI, 592 14 honesti etiam ab in-fimae sortis editi Lips., honesti actus etiamsi ab inf. sint editiTorrenius; nos estis inclusimus 18 curiore B' 19 fort. effecit || a om. B in ras. 21 petitus B' 23 libertatis B' 29 r. p.] P. R. V CAP. II, § 10. Ext. § 1—4. 233fensore; a Rhodiis nauali pugna excepto, omnes hostium captiuos permutauit; satius esse existimans abinuisissimis circumiri quam bene merito gratiam nonreferre. 3. Liberalis populus Romanus magnitudine mu-5 neris; quod Attalo regi Asiam dono dedit: sed Attalus etiam testamenti aequitate gratuS; qui eandemAsiam populo Romano legauit. itaque nec huius muniiicentia nec illius tam memor beneficii animustot uerbis laudari potest, quot amplissimae ciuitates louel amice datae uel pie redditae sunt. 4. Ceterum nescio an praecipue Masinissae regis pectus grati animi pignoribus fuerit refertum. beneficio enim Scipionis et persuasu regni modo liberalius auctus memoriam incliti muneris ad ultimum uitae i5finem, longa etiam a dis inmortalibus senectute donatus, constantissima fide perduxit; adeo ut eum nonsolum Africa, sed etiam cunctae gentes scirent amiciorem Corneliae familiae atque urbi Romanae quamsibimet ipsi semper fuisse. ille cum graui Kartha- 20giniensium bello premeretur ac uix tutelae imperii sui sufficeret, tamen Scipioni Aemiliano , quia nepos Africani erat, bonam magnamque partem NumidiciexercituS; quam ad Lucullum consulem^ a quo adauxilia petenda missus fuerat^ inHispaniam duceret, 25promptissima mente tradidit; praesentique periculo respectum pristini beneficii anteposuit. illc; cumsuae (lefensore, aRhodiis nauali pugna excepto, dmnes hostium Pa^captiuos permutauit. 3. Attalus acceptara a populo R. Asiam, aequitate teslamenti gratus, eamdem populo R. reliquit. 304. Masinissa memor Scipionis beneficiorum omni uita domum3 circumueniri DE 10 ciuitatisuae amice B 12 massinissae B ante ras. 13 grati* B 14 persua B, peruasi b (populi R. iussu Periz.) \\ liberalius codd. nonmdli (u. Torr.): liberius B 15 actus memoria B' \\ uitae diem Stanger 18 amictiorem B' 20 ipsi semper fuisse Pighius: si superesse B, ipsi semper esse h, semper fuisse edd. uett. 22 de aemiliano B, sed de punct. [] 23 africano B 24 qua lucullum cons. B, quae lucullo cons.6, quem ad \x\Q,u\\w.mBmg., quamLucullo consuli? 234 LIB. V. iam aetate deficiente magnas regni opes quattuor etquinquaginta filiorum numero relinquens in lectulodilaberetur; M\ Manilium, qui pro consule Africamobtinebat, litteris obsecrauit ut ad se Scipionem5 Aemilianum sub eo tunc militantem mitteret, feliciorem mortem suam futuram ratus, si in conplexu dexterae eius supremum spiritum ac mandata posuisset.ille aduentum Scipionis fatis suis ^praecurrentibusliaec uxori liberisque praeceperat, unum in terris po10 pulumRomanum et unaminpopuloRomanoScipionisdomum nossent, integra omnia Aemiliano reserua-rent , eum diuidendi regni arbitrum haberent : quodis statuisset perinde ac testamento cautum inmutabile ac sanctum optinerent. tot tamque uariis rebus15 se Masinissa infatigabili pietatis serie ad centesimumextendit annum. liis et horum similibus exemplisbenificentia generis humani nutritur atque augetur:hae sunt eius faces, hi stimuli, propter quos iuuandiet emerendi cupiditate flagrat. et sane amplissimae20 et speciosissimae diuitiae sunt, feliciter erogatis beneficiis late posse censeri. quorum quoniam religiosum cultum instituimus , nunc neglectum suggiliandigratia, quo sit gratior, referemus. III. DE INGRATIS. 25 1. Vrbis nostrae parentem senatus; in amplissimodignitatis gradu ab eo conlocatus; in curia lacerauit;Corneliam coluit. itaque moriens haec uxori liberisque praecepit, unum in terris populum Romanuni, unam Scipionis domum nossent. 30 DE INGRATIS. 1. Romulum senatus immemor bene1 fori. opes et quatt. et q. filios 3 dilab eretur Pem..' la-beretur B, laboraret Foertsch; cf. 5, 1, Ext. 1 \\ M'.] m. B\\ procoiis. afric {sic) B 7 suppremum B 10 nossent — reser-uarent nos: nosse — reseruare B, quod tuetur Foertsch II, 2313 ac E: om. B, ut b, ac si r\\ 14 scanctum B \\ totamqueB' 17 benificientia 6 18 facies B 19 fort. et demerendi j| fraglat B' 21 religioso B' CAP. II, Ext. $ 4. III. § 1. 2. 235nec duxit nefas ei uitam adimere , qui aeternum Komano imperio spiritum ingenerauerat. rude nimirumillud et ferox saeculum, quod conditoris sui cruorefoede maculatum ne summa quidem posteritatis dissimulare pietas potest. 52. Hunc ingrate lapsae mentis errorem consen-tanea ciuitatis nostrae paenitentia sequitur. uiriumRomanarum et incrementum laetissimum et tutelacertissima, Furius Camillus, in urbe incolumitatemsuam tueri non ualuit; cuius ipse salutem stabilierat; lolelicitatem auxerat. a L. enim Apuleio tribuno pl. tamquam peculator Veientanae praedae reus factusduris atque, ut ita dicam, ferrets sententiis in exilium missus est, et quidem eo tempore, quo optimoiuuene filio spoliatus solaciis magis adleuandus quam15cladibus onerandus erat. sed inmemor patria tantiuiri maximorum meritorum exequiis filii damnationem patris iunxit. at, inquit; aerario abesse tribunus pl. querebatur quindecim milia aeris : tanti namque poena finita est. indignam summam, propter20quam populus Romanus tali principe careret! Priore adhuc querella uibrante alia deincepsexurgit. Africanus superior non solum contusam et confractam belli Punici armis rem publicam, sedpaene iam exsanguem atque morientem Karthaginis25dominam reddidit. cuius clarissima opera iniuriis pensando ciues uici ignobilis eum ac desertae paludis accolam fecerunt. eiusque uoluntarii exilii acer-bitatem non tacitus ad inferos tulit; sepulcro suoinscribi iubendo ^ngrata patria, ne ossa quidem mea?oficiorum in curia discerpsit. 2. Camillus a L. Apuleio tr. pl. Fur.accusatus in ea urbe incolumitatem consequi non potuit, quam4 fede B 6 ingrate B, ut coni. Torrenius: ing-ratu b S et tulacetissima B' 14 et quidem B corr. ex equidem 15 magnisB ante ras. 18 aerario B, sed ae in ras. ; immo ab aerario [| tr. pl. querebantur B 23 superlor* B 25 carthag-inis (sic) —cuius B in ras. 27 ciues uici Pighius: uici B in ras., ciu^s uel ciuitatis al. 236 LIB. V. habes'. quid ista aut necessitate indignius aut querella iustius aut ultione moderatius? cineres ei suosnegauit; quam in cinerem conlabi passus non fuerat.igitur hanc unam Scipionis uindictam ingrati animi5 urbs Romana sensit , maiorem me hercule Coriolaniuiolentia : ille enim patriam metu pulsauit , hic uere-cundia. de qua ne queri quidem — tanta uerae pietatis constantia — nisi post fata sustinuit. Talia passo, credo, quae fratri eius accidere so10 lacio esse potuerunt. cui rex Antiochus deuictus etAsia imperio populi Romani adiecta speciosissimusque triumphus ut peculatus reus fieret et in carce-rem duci iuberetur causam praebuit. Nihilo uirtute posterior Africanus auo minor; sed15 ne exitu quidem felicior. duabus enim urbibuS; Numantia atque Karthagine, imperio Romano imminentibus ex rerum natura depulsis , raptorem spiritusdomi inuenit; mortis punitorem in foro non repperit.Quis ignorat tantum laudis Scipionem Nasicam20 toga quantum armis utrumque Africanum meruissC;qui pestifera Ti. Gracchi manu faucibus oppressamrem publicam strangulari passus non est? sed isquoque propter iniquissimam uirtutum suarum apudciues aestimationem sub titulo legationis Pergamum25 secessit; et quod uitae superfuit ibi sine ullo ingratae patriae desiderio peregit. In eodem nomine uersor necdum CorneKae gentisquerellas exhausi. namque P. Lentulus, clarissimuset amantissimus rei publicae ciuis, cum in Auentino30 auxeral. — Africano superiori post triumphos dies dicta est, ^'^^' et a populo damnatus. — Africanus minor raptorera spiritusdomi inuenit, mortis punitorem in urbe non repperit. —Scipio Nasica sub titulo legationis Pergamum relegatus est. —P. Lentulus amantissimus rei p. ciuis post Gracchanam seditio6 uiolentia — uerecundiam B' 7 de qua [sc. patria)Aldus: de qua xq B 8 facta B anie ras. 10 anthiocus B14 auo Kempf: aut B 21 tiberii B \\ apprehensam Pighius, /br^. apprensam 22 strangilari^ 26 pergit^' 29 aduentino^ GAP. III, § 2. 3. 237C. Gracchi nefarios conatus et aciem pia ac forti pugna magnis uulneribus exceptis fugasset, proeiii illius; quo leges, pacem libertatemque in suo statu retinuerat; hanc mercedem tulit ne in urbe nostra, moreretur: si quidem inuidia et obtrectatione con- 5 pulsus legatione a senatu libera impetrata habitaque contione, qua a dis inmortalibus petiit ne umquam ad ingratum populum reuerteretur, in Siciliam profectus est, ibique perseueranter morando compotem se uoti fecit. quinque igitur deinceps Corneiii lototidem sunt notissima ingratae patriae exempla. Atque horum quidem secessus uoluntari: Ahalauero, cum magister equitum.Sp. Maelium regnumadfectantem occidisset; custoditae iibertatis ciuium exilio suo poenas pependit. 15 3. Ceterum ut senatus populique mens in modumsubitae tempestatis concitata ieni quereiia prosequeuda est, ita singulorum ingrata facta liberiore indignatione proscindenda sunt, quia potentes consiiii, cum utrumque ratione perpendere liceret; sceius 20pietati praetulerunt. quo enim nimbo, qua procelia uerborum impium Sextiii caput obrui meretur, quodC. Caesarem, a quo cum studiose tum etiam feliciter grauissimi criminis reus defensus fuerat, Cinnanae proscriptionis tempore profugum, praesidium suum25 in fundo Tarquiniensi cladis condicione inplorare^ beneficii iure repetere coactum, a sacris perfidae mensae et aitaribus nefandorum penatium auulsum truculento uictori iugulandum traderenon exhorruit? nern, quara ipse sepelierat, die tlicla petit a dis, ne umquam 30 ad ingratum p. R. reuerteretur, et Siciliam profectus conpos uoti fuit. — Aliala post Sp. Maelii mortem , quem ipse occiderat regnum adfectantem, custodita iiljertate ciuium, exilio 2 fregisset Sianger 6 a senatu] sanae tum B 10 deinceps nos: deinde B 12 uoluntaria (uoluntarii b) hala B 13 magistrum B 1| spurium melium B 14 custodiae liberatisq. ^q. erasa) B' 19 dignatione B' 27 iura b [| perfidiae B 238 LID. V. finge accusatorem eius fortuna publica in supplicisnomen conuersum tam luctuosam illam opem genibusadnixum orasse, crudeliter tamen repulsus uideretur,quia etiam quos iniuriae inuisos faciunt; gratiosos5 miseriae reddunt. uerum Sextilius non accusatorem^sed patronum saeuissimae inimici uiolentiae suis manibus obiecit, si metu mortis, uita indignus; si praemiispe, dignissimus morte. 4. Sed ut ad alium consentaneum huic ingrati10 animi actum transgrediar , M. Cicero C. PopiliumLaenatem; Picenae regionis, rogatu M. Caeli non mi-nore cura quam eloquentia defendit; eumque causaadmodum dubia fluctuantem saluum ad penates suosremisit. hic Popilius postea, nec re nec uerbo a Ci15 cerone laesus, ultro M. Antonium rogauit ut ad iUumproscriptum persequendum et iugulandum mitteretur, inpetratisque detestabilis ministerii partibusgaudio exultans Caietam cucurrit et uirum, mittoquod amplissimae dignitatis, certe salubritatis studio20 praestantis officii priuatim sibi uenerandum , iugulum praebere iussit, ac protinus capjit Eomanae eloquentiae et pacis clarissimam dexteram per summumet securum otium amputauit, eaque sarcina tamquamopimis spoliis alacer in urbem reuersus est. nequei'5 enim scelestum portanti onus succurrit illud se caputferrc; quod pro capite eius quondam perorauerat. inualidae ad hoc monstrum suggillandum litteraC; quoPar. siio poenas pependit. 4. Cicero C. Popilium Laenatem Picentisregionis in iudicio defendit. hic Popilius postea, nec re nec30 uerbo a Cicerone laesus , ultro M. Antonium rogauit , ut adillum proscriptum persequendum mitteretur, impetratisquedetestabilis ministerii partibus Caietam petit, eL ibi iugulumsibi praebere iussum Ciceronem gestiente mucrone confodit.1 suppliciis B 2 tam B 4 quia etiam B corr. e quietam7 praemiis B ante ras. 11 picentis P 14 pupilius B 19 salubritatis b: salubritati B , salubri Fr. Fabricius, possis etiam sa-lubri «alutis studio 27 sugg-illande B' CAP. III, § 3—5. Ext. §1.2. 239niam qui talem Ciceronis caKum satis digne deplorare possit, alius Oicero non extat. 5. Quo te nunc modo, Magne Pompei; attingam "nescio: nam et amplitudinem fortunae tuae, quae quondam omnes terras et omnia maria fulgore suo 5 occupauerat, intueor et ruinam eius maiorem esse quam ut manu mea adtemptari debeat memini. sed tamen nobis quoque tacentibus Cn. Carbonis, a quo admodum adulescens de paternis bonis in foro dimi- cans protectus es, iussu tuo interempti mors animis lo hominum non sine aliqua reprehensione obuersabitur^ quia tam ingrato facto plus L. Sullae uiribus quampropriae indulsisti uerecundiae. Ext, 1. Ac ne nostra confessis alienigenae urbes insultent; Karthaginienses Hannibalem, qui pro illo- 15 rum incolumitate et uictoria tot imperatores totque exercitus nostros trucidauerat, quot gregarios milites hostium si occidisset magnae gloriae foret, a con- spectu suo summouere animum induxerunt. 2. Neminem Lycurgo aut maiorem aut utiliorem 20 uirum Lacedaemon genuit, utpote cui Apollo Pythius oraculum petenti respondisse fertur, nescire se utrum illum hominum an deorum numero ^dgregaret. huic tamen neque uitae summa sinceritas neque constantissimus erga patriam amor neque leges sa- 25 lutariter excogitatae auxilio esse potuerunt quo minus infestos ciues experiretur. saepe enim lapidibus petitus, aliquando foro eiectus, oculo etiam pri5. Cn. Ponipeius Carbonem, a quo de paternis bonis in foro Par,dimicans protectus fuerat, iussu Sullae occiclit. 3o 1. Cartliaginienses Hannibalem a conspectu suo submouere in animum induxerunt. 2. Lycurgus legumlator, lapidibus a ciuibus petitus, pulsus foro ita ut oculum amitteret, nouis11 obseruabitur B' 12 sillae B h. l. 18 a P: orn. B; cf. 2,7, 2. 4, 3. 4, 2, 5. 6, 2, 11 19 duxeruiit B' 21 lacedemoni B', lacedaemonia DT \\ pithius B 23 ilhid B 24 summae B28 foro eiectus oculo Kempf: furore eiectus publico {add.inmg. oculo) ^, foroeiectusfurorepublico, etiamoculo priuatus Tofr. 30 iussu Sullae nos: iussus V 240 LIB. V. uatus, ad ultimum ipsa |)atria pulsus est. quid aliaefaciant urbes, ubi etiam illa^ quae constantiae etmoderationis et grauitatis eximiam sibi laudemuindicat, tam ingrata aduersus tam bene meritum5 extitit ? 3. Detrahe Atheniensibus Thesea, nullae aut nontam clarae Athenae erunt^ si quidem ille uicatim dispersos ciues suos in unam urbem contraxit, separatimque et agresti more uiuenti populo amplissimae10 ciuitatis formam atque imaginem inposuit. idemsaeua potentissimi regis Minois imperia uixdumaetate pubescente reppulit: idem effrenatam Thebarum insolentiam domuit: idem opem liberis Herculistulit et quidquid ubique monstri aut. sceleris fuit uir15 tute animi ac robore dexterae comminuit. huius tamen summoti ab Atheniensibus Scyros^ exule minorinsula, ossa mortui cepit. lam Solon, qui tam praeclaras tamque utilesAtheniensibus leges tulit, ut, si his perpetuo uti uo20 luissent; sempiternum habituri fuerint imperium^ quiSalaminam uelut hostilem arcem ex propinqao saluti eorum inminentem recuperauit, qui Pisistratityrannidem primus uidit orientem ; solus armis opprimi debere palam dictitare ausus est, senectutem25 Cypri profugus exegit; neque ei in patria, de quaoptime meruerat; humari contigit. Bene egissent Athenienses cum Miltiade, si eumpost trecenta milia Persarum Marathone deuicta inPar. sime exulauit. 3. Athenienses Thesea post tot heneficia patria30 expulerunt, cuius ossa Scyrus insuia mortui texit. — Solonsenectutem Cypri profugus exegit, neque ei in patria, cle quaoptime meruerat, contigit humari. — Miltiatles post ccc milia4 uindicatam ingrata B' 7 clarae B in ras. [j *uicatim B8 in unam edd. uett.: in suam unam B [] 'separatimque codd.plerique: passimqucjS, sed passiminras.maiore^n.S 14quicquidB (non h!) 15 animi B in ras. 17 texit P 21 Salamina g24 dicitare B' \\ est 07n. B, fort. dictitare e ausus 25 de om. B31 ei de patria in qua V CAP. III, Ext. § 2. 3. 241exiliiim protinus misissent ac non in carcere et uinculis mori coegissent. at, puto, hactenus saeuire ad-uersus optime meritum abunde duxerunt. immo necorpus quidem eius sic expirare coacti sepulturaeprius mandari passi sunt quam Cimon filius eius eis-5dem se uinculis constringendum traderet. hanc hereditatem paternam maximi ducis filius et futurusipse aetatis suae dux maximus solam se creuisse;catenas et carcerem^ gloriari potuit. Aristides etiam, quo totius Graeciae iustitia cen-losetur, continentiae quoque eximium specimen, patriaiussus excedere est. felices Athenas, quae postillius exilium inuenire aliquem aut uirum bonum autamantem sui ciuem potuerunt, cum quo tunc ipsasanctitas migrauit! i5Themistocles eorum, qui ingratam patriam experti sunt, celeberrimum exemplum, cum illam incolumem, claram, opulentam, principem Graeciae reddidisset, eo usque sensit inimicam, ut ad Artaxerxis,quem paulo ante destruxerat, non debitam sibi mise-20ricordiam perfugere necesse haberet. Phocion uero, his dotibus, quae ad pariendumhominum amorem potentissimae iudicantur, clementia et liberaHtate instructissimus; tantum non in ecu-leum ab Atheniensibus inpositus est: certe post obi-25Persarurn Marathone deuicta in carcere ac uinculis decessit.Parcorpus eius non prius sepeliri passi sunt, quam Cimo filius eius isdem se uinculis constringendum daret. Aristides, subquo totius Graeciae iuslilia censetur, patria iussus excedereest. Themistocles post magnos titulos patria pulsus confugere3oad Xerxen coactus est. Phocion uero tantum non in eculeum2 at Perizonius : ut B [] actenus B' 5 cim B : cimo P\\ eius** B 10 sub quo P \\ iustitia* B 17 ille columen b 19 adArtaxerxis nos: arxerxis B, ad xerxis b 21perfug. nec. haberetplocion (sic) uero B iyi ras. 23 hominum amorem Torrenius:hominem B, quod tuetur Foertsch J, 20 24 libertate B, sedcorr. in mg. \\ non tantnm B, em. Colerus, cf. P \\ eculeo B, em.e P, cf. 4, 6, 3. 5, 1, Ext. 1 29 siib deleuil Mai f| totiens graecia V, em. Mai VAL. MAX. 16 242 LII5. V. tum nuUam Atticae regionis, quae ossibus eius iniceretui'; glebulam inuenit, iussus extra fines proici;intra qucfs optimus ciuis uixerat. Quid abest igitur, quin publica dementia sit exi5 stimanda summo consensu maximas uirtutes quasigrauissima delicta pvmire beneficiaque iniuriis rependere? quod cum ubique tum praecipue Athenis intolerabile uideri debet, in qua urbe aduersus ingratos actio constituta est, et recte , quia dandi et acci10 piendi beneficii commercium , sine quo uix uitalisuita hominum esset, toUit quisquis bene merito parem referre gratiam neglegit. quantam ergo reprehensionem merentur qui , cum aequissima iura sediniquissima ingenia haberent, moribus suis quam15 legibus uti mahierunt? quod si qua prouidentiadeorum effici posset ut excellentissimi uiri^ quorummodo casus rettuli, legem ingratorum uindicem re-tinentes patriam suam in ius ad aliam ciuitatem pertraherent; nonne ingeniosum et garrulum populum20 mutum atque elinguem hac postulatione reddidissent? '^Discordes foci tui pagisque diuidua tuguriaGraeciae facta sunt columen. lucet MarathonPersicistropaeis: Salamis et Artemisium Xerxis naufragianumerantur: praeualidis manibus exhausta moenia25 pulchrioribus operibus consurgunt. harum rerumauctores ubi uixerunt? ubiiacent? respoiide! nempeThesea paruulo in^ scopulo sepeliri et Miltiadem incarcere mori et Cimona paternas induere catenas etThemistoclea uictorem uicti hostis genua conplecti30 Solonemque cum Aristide et Phocione penates suosingrata fugere coegisti^ cum interim cineribus nostrisPar. ab Atheniensibus impositus est: certe post obitum iussus estextra fines proici. 2 gebulam B 10 uitalis addidit Kempf^ 11 esset scripsi:***et B, extaret h [] quisq. B 20 metuiu B' 21 pacisque B,em. Lipsius 22 graecia* B 23 tropaeis] sic h. l. B [j salaminBC, salamina al. 24 exhausta B, litleris ha deletis fort. 1 m.ut iam sit exusta 26 uixerint B 27 miliciadem B 28 cimonasB' 29 amplecti Stanger CAP. III, Ext. § 3. IIII, g 1. 243foede ac miserabiliter dispersis Oedipodis ossa, caede patris^ nuptiis matris contaminata, inter ipsum Ariumpagum, diuini atque humani certaminis uenerabile domicilium; et excelsam praesidis Mineruae arcemhonore arae decorata ut ossa sacrosancti herois colis : 5 adeo tibi aliena mala tuis bonis gratiora sunt. lege itaque legem; quae te iure iurando obstrictam tenet, et quia bene meritis debita reddere praemia noluisti, laesis iusta piacula exsolue. tacent mutae illorum umbrae, fati necessitate constrictae: at^ inmemoreslobeneficiorum AthenaC; reprehensionem lingua ser- mone licenti soluta non tacet. IIII. Sed omittamus ingratos et potius de piis loquamur: aliquanto enim satius est fauorabili quaminuisae rei uacare. uenite igitur in manus nostras, i5prospera parentium uota^ felicibus auspiciis propagatae suboles, quae efficitis ut et genuisse iuuet et generare libeat. DE PIETATE ERGA PARENTES ET FRATRESET PATRIAM. 201. CoriolanuS; maximi uir animi et altissimi consilii optimeque de re publica meritus, iniquissimae damnationis ruina prostratus^ ad Volscos infestos tunc Romanis confugit. magno ubique pretio uirtus aestimatur. itaque quo latebras quaesitum uenerat, 25ibi breui summum est adeptus imperium, euenitque ut quem pro se salutarem imperatorem ciues habereDE PIETATE ERGA PARENTES FRATRES PA-PaiTRIAM. 1. Coriolanus pulsus patria cum bellum aduersus 4 et om. b 1] excelsis praesidiis B, em. Mitallerius; cf. Liu. 45, 28, 1 ei 31, 30, 9 [| arce 6 5 decorata ut ossa sacrosancti herois co\is> Rei/ferscheid (mus. rhen. XV, 483): decoratos sa- crosanctiores colis (colles pr. m.) B, decorata sacris sancti herois colis M. Seyffert in Zeitschr. f. d. Gymnasialwesen 1861, p. 300 9 exsolue** B 11 reprehensionem nos: reprehensione B; priorum conatus in loco emendando , qui pro conclamato habehatur, u. apud Kempfium et Foertschium I, 22 25 quo* B 26 breuissimura est B' 16* 244 LIB. V. noluerant, paene pestiferum aduersus se ducem experirentur. frequenter enim fusis exercitibus nostrisuictoriarum suarum gradibus aditum iuxta moeniaurbis Volsco militi struxit. quapropter fastidiosus5 ille in aestimandis bonis suis populus, qui reo nonpepercerat, exuli coactus est supplicare. missi adeum deprecandum legati nihil profecerunt: missideinde sacerdotes cum infulis ae(^e sine effectu re-dierunt. stupebat senatus, trepidabat populus, uiri10 pariter ac mulieres exitium imminens lamentabantur.tunc Veturia; Coriolani mater, Volumniam uxoremeius et liberos secum trahens , castra Volscorum petiit. quam ubi filius aspexit, 'expugnasti' inquit ^etuicisti iram meam, patria, precibus huius admotis,15 cuius utero quamuis merito mihi inuisam dono', con-tinuoque agrum Romanum hostilibus armis liberauit.ergo pectus dolore acceptae iniuriae, spe potiendaeuictoriae, uerecundia detrectandi ministerii, metu, mortis refertum , totum sibi pietas uacuefecit, unius20 que parentis aspectus bellum atrox salutari pacemutauit. 2. Eadem pietas uiribus suis inflammatum Africanum superiorem uixdum annos puerilitatis egressum ad opem patri in acie ferendam uirili robore ar25 mauit. consulem enim eum apud Ticinum flumenI adversis auspiciis cum Hannibale pugnantem^ graui-/ ter saucium intercessu suo seruauit, neque illum aut' aetatis infirmitas aut militiae tirocinium aut infelicisproelii etiam ueterano bellatori pertimescendus exi30 tus interpellare ualuit^ quo minus duplici gloria conPar. p. R. parasset, nullis precibus motus, matris et uxoris uictusest iacrimls. 2. Scipio Afri^anus cum adhuc praetextatus esset, patrem suum consulem apud Ticinum fluuium aduersis auspiciis cum Hannibale pugnantem grauiter saucium protexit. 11 mater om. B prob. Foertschio I, 22 15 utero B : add. in mg. te manu admodum recenti 18 uerecundiam B' 23 egressumduo libri Pighii: ingressum B (pubertatis ing-ressum Aldus) 25flun B: fluuiuP CAP. IIII, § 1—4. 245 spicuus coronam imperatore simul et patre ex ipsa morte rapto mereretur. 3. Auribus ista tam praeclara exempla Romana ciuitas accepit; illa uidit oculis. L. Manlio Torquato diem ad populum Pomponius tribunus pl. dixerat; 5 quod occasione bene conficiendi belli inductus legitimum optinendi imperii tempus excessisset, quodque filium, optimae indolis iuuenem; rustico opere grauatum publicis usibus subtraheret. id postquam Manlius adulescens cognouit, protinus urbem petiit et se lo in Pomponii domum prima luce direxit. qui existimans in hoc eum uenisse, ut patris crimina/a quo plus iusto aspere tractabatur^ deferret, excedere omnes iussit cubiculo, quo licentius remotis arbitris indicium perageret. nactus occasionem opportunam i5 proposito suo iuuenis gladium , quem tectum adtulerat, destrinxit tribunumque minis ac terrore conpulsum iurare coegit a patris eius accusatione recessu- rum, eoque effectum est ne Torquatus causam diceret. commendabilis est pietas , quae mansuetis pa- 20 rentibus praestatur. sed Manlius quo horridiorem patrem habuit, hoc periculo eius laudabilius subueiiit; quia ad eum diligendum praeter naturalem amorem nullo indulgentiae blandimento inuitatus fuerat. 4. Hanc pietatem aemulatus M. Cotta eo ipso 25 die, quo togam uirilem sumpsit, protinus ut a Capi3. L, Manlio Torquato diem ad populum Pomponius trib. pleb. Par. dixerat, quod filium militiae aptmn rustico opere grauaret. id postquam Manlius adulescens cognouit, cum ferro ad Pomponium uenit et intromissus secretum petit, ac protinus de- 3o stricto gladio tribunum minis terrere coepit et coegit iurare eum a patris accusatione decessurum, eoque effectum est ne Torquatus diceret causam. 4. M. Cotta eo ipso die, quo togam 4 Manlio P: manilio B et sic infra 6 cficiendi Pighius: ficiendi B, faciendi b, finiendi cod. Gemblac. 10 petit B 16 tectus B' 17 distrinxit B' 18 decessurum P 23 quia ad h: qui ad B 28 srrauaretur V 246 LIB. V. tolio descendit, Cn. Carbonera, a quo pater eius damnatus fuerat, postulauit, peractumque reum iudicioadflixit; et ingenium et adulescentiam praeclaroopere auspicatus. 5 5. Apud Gaium quoque Flaminium auctoritaspatria aeque potens fuit. nam cum tribunus pl. legem de Gallico agro uiritim diuidendo inuito et re-pugnante senatu promulgasset;, precibus minisqueeius acerrime resistens ac ne exercitu quidem aduer10 sum se conscripto , si in eadem sententia perseueraret; absterrituS; postquam pro rostris ei legem iamreferenti pater manum iniecit, priuato fractus imperio descendit e rostris, ne minimo quidem murmuredestitutae contionis reprehensus. 15 6. Magna sunt haec uirilis pietatis opera, sednescio an his omnibus ualentius et animosius Claudiae Vestalis uirginis factum. quae cum patremsuum triumphantem e curru uiolenta tribuni pl. manudetrahi aniraaduertisset, mira celeritate utrisque se20 interponendo amplissimam potestatem iniraicitiis ac-censam depulit. igitur alterura triumphura pater inCapitolium, alterum filia in aedem Vestae duxit^ necdiscerni potuit utri plus laudis tribueretur, cui uictoria an cui pietas coraes aderat. 25 7. Ignoscite, uetustissimi foci, ueniamque aeterniPar. uirilem sumpsit, ut eCapitoIio clescendit, Cn. Carbonem, a quopater eius damnalus fuerat, postulauit peractumque reum adflixit. 6. Claudia uirgo Vestalis cum patrem suum triumphantem e curru uiolenta tribuni pl. manu detrahi animaduertisset,30 se interposuit ac tribunum depulit. 2 peractumque cod. Campensis et P: pertractumque B 12referenti B: fori. ferenti we^, ui Torr. maluit, perferenti [] ma-num iniecit dett. : no num** eiecit B, nu num obiecit b 16 anB corr. ex ad 18 tribuni pl. manu detrahi Ph: tribuni manu B19 utriusque B ante rasuram, sed uidetur potius utrique corrigendiim esse; nam in duobus reliquis locis, in quibus Valerius pluraliutrique de duobus hominibus dicto usus esse traditur (5, 4, 6 et 7, 3, E. 5), Paridis epitome singidarem seruauit 22 uestam B' 28 cum patrem suum om. V pr. m. 29 uiolentia V" CAP. IIII, S 4—7. Exl. 1. 247 date ignes, si a uestro sacratissimo templo ad neces- sarium magis quam speciosum urbis locum contextus operis nostri progressus fu.erit: nulla enim acerbitate fortunaC; nullis sordibus pretium carae pietatis euilescit, quin etiam eo certius quo miserius experi- 5 mentum habet. Sanguinis ingenui mulierem praetor apud tribunal suum capitali crimine damnatam tri- umuiro in carcere necandam tradidit. quo receptam is qui custodiae praeerat misericordia motus non protinus strangulauit : aditum quoque ad eam filiae, lo sed diligenter excussae, ne quia cibi inferret, dedit, existimans futurum ut inedia consumeretur. cum autem phires iam dies intercederent ; secum ipse *. quaerens quidnam esset quo tam diu sustentaretur^ curiosius obseruata fiha animaduertit illam exerto i5 ubere famem matris lactis sui subsidio lenientem. quae tam admirabihs spectaculi nouitas ab ipso adtriumuirum, a triumuiro ad praetorem, a praetore ad consilium iudicum perlata remissionem poenae mulieri impetrauit. quo non penetrat aut quid non ex- 20 cogitat pietas , quae in carcere seruandae genetricis nouamrationem inuenit? quid enim tam inusitatum, quid tam inauditum, quam matrem uberibus natae alitam? putarit aliquis hoc contra rerum naturam factum, nisi diligere parentis prima naturae lex 25 esset. Ext. 1. Idem praedicatum de pietate Perus existimetur, quae patrem suum Mycona consimili fortuna adfectum parique custodiae traditum iam ultimae senectutis uelut infantem pectori suo admotum 3o 1. Pero -|- fralrem maiorem, in carcerem coniectum ulLi- Par.1 ignis B' 7 crimina dampnatam B' 8 carcere EF: car- cerem B \\ recepta b 10 strangilauit B 11 inferre B' 14 quo tam B : quod tam h 21 genitricis g 22 malim inuisitatum 24 putaret h 25 lexisset B' 27 Perus] rius B, pero h s. l. ex P 28 Mycona Munckei^iis (ad Hygini fah. 254): cimona B \\ consili B 31 Pero Betcorr. V: Nero V' fratrem maiorem V: patrem Myconem Kempf 248 LIB. V. aluit. haerent ac stupent hominum oculi, cum huius facti pictam imaginem uident, casusque antiqui con- dicionem praesentis spectaculi admiratione renouant, in illis mutis membrorum liniamentis uiua ac spiran5 tia corpora intueri credentes. quod necesse est animo quoque euenire, aliquanto efficaciore pictura litterarum uetera pro recentibus admonito recordari. 2. Ne te quidem, Cimo, silentio inuoluam, qui patri tuo sepulturam uoluntariis uinculis emere non10 dubitasti. nam etsi maximo tibi postea et ciui et duci euadere contigit, plus tamen aliquanto laudis in carcere quam in curia adsecutus es : ceterae enim uirtutes admirationis tantum modo multum^ pietas uero etiam amoris plurimum meretur. 15 3. Vos quoque, fratres, memoria conplectar, quorum animus origine fuit nobilior^ siquidem admodumhumiles in Hispania nati pro parentium alimentis spiritum erogando specioso exitu uitae inclaruistis. duodecim enim milia nummum^ quae post mortem20 uestram iis darentur, a Paciaecis pacti, ut eorum patris interfectorem Etpastum^ gentis suae tyrannum, occideretis, nec ausi solum insigne facinus estis, sed etiam strenuo ac forti exitu clausistis. isdem enimmanibus Paciaecis ultionem, Etpasto poenam, geni25 toribus nutrimenta , uobis gloriosa fata peperistis. itaque tumulis etiam nunc uiuitis , quia parentium senectutem tueri quam uestram exspectare satius esse duxistis. 4. Notiora sunt fratrum paria Cleobis et Biton, 30 Amphinomus et Anapius^ illi, quod ad sacra lunonis Par. mae senectutis, uelut infantem lacte suo aluit. 4. Ampiiino2 cognitionem Periz. 3 praesenti B \\ admiratione* B 6 ef- ficaciora B' 7 procedentibus B' H admonitos B, em. Lipsius SteBs.l. 12 es corr. ex et B 17 pRrentum h. t. B 20 iis jB; his B \\ a B: a filiis b |f pactu B' 21 ecpastum (et infra ecpasto) r, epastum al. 22 insignem B 24 et pasti B 25 facta B' 26 etiam num h 27 spectare B' 29 patria cleobus et obiton B' 30 anaphas B, em. ex P; u. Solin. 5, 15 p. 56 ed. Momms. ('AvccTtLCcg Strabo 6, 2, p. 269 et Conon narr. 43) CAP. IIII, Exi. $ 1—6. 249 peragenda matrem uexerint, hi; quod patrem et matrem umeris per medios ignes portarint, sed neutris pro spiritu parentium expirare propositum fuit. 5. Nec ego Argiuam detrecto laudem aut Aetnaei montis gloriam minuo^ uerum obscuriori propter 5 ignorantiam pietati. notitiae lumen admoueo, sicut Scythis libenter pietatis testimonium reddo. Dareo enim totis regni sui uiribus in eorum regionibus subinde impetum facienti paulatim cedentes ad ultimum iam solitudinis peruenerant. interrogati deinde lo ab eo per legatoS; quem finem fugiendi aut quod initium pugnandi facturi essent, responderunt se nec urbes ullas nec agros cultos, pro quibus dimicarent^ habere: ceterum cum ad parentium suorum monumenta uenisset, sciturum quemadmodum Scythae i5 proeliari solerent. quo quidem uno tam pio dicto inmanis et barbara gens ab omni se iPeritatis crimine redemit. prima igitur et optima rerum natura pietatis est magistra^ quae nuUo uocis ministerio, nullo usu litterarum indigens propriis ac tacitis uiribus 20 caritatem parentium liberorum pectoribus infundit. quid ergo doctrina proficit? ut politiora scilicet, non ut meliora fiant ingenia; quoniam quidem solida uirtus nascitur magis quam fingitur. 6. quis enim plaumus et Anapius patrem et matrera umeris per medios ignes 25 Aetnae portauerunt. — Cleobis et Bito ad sacra lunonis per- ^'^^agenda matrem collo uexerunt. — 5. Darius rex Persarum cumScythas oppugnaret, interrogauit eos quo usque fugerent. qui responderunt : se nec urbes ullas nec agros cultos pro quibus dimicarent habere: ceterum cum ad parentum suorum 3o monimenta uenisset, sciturum quemadmodum Scythae proe1 matrem collo uex. P \\ uexerunt — portarunt edd. priores 2 humeris B \\ ignis Aetnae P 4 detracto B' \\ aetnei B, aethnei b 5 gloriam inuo B corr. in gloria minuo 7 scytis B^ 8 totius dett. pauci || regiones Pighius 9 ultimum asiam solitudinis B pr. m. ut uidetur, ultimas iam solitudines b, ultimas asiae sol. al. 14 parentum P 15 uenisset Periz. et P: uenissent B 16 dictu B' 17 omni* se* feritatis B \\ discrimine b 24 magnis B ante ras. [J palustris B 250 LIB. V. stris,uagos et siluarum latebris corpora sua tegentesin modumque ferarum laniatu pecudum uiuentes sic Dario respondere docuit? illa nimirum, quae etiamCroesi filium loquendi usu defectum ad protegendam5 patris incolumitatem ministerio uocis instruxit. captis enim a Cyro Sardibus, cum unus e numero Persarum ignarus uiri in caedem eius concitato impetuferretur, uelut oblitus quid sibi fortuna nascenti denegasset, ne Croesum regem occideret proclamando10 paene iam inpressum iugulo mucronem reuocauit.ita qui ad id tempus mutus sibi uixerat, saluti parentis uocalis factus est. 7. Eadem caritas Italico bello Pinnensem iuuenem, cui Pultoni erat cognomen, tanto animi corpo15 risque robore armauit; ut cum obsessae urbis suaeclaustris praesideret et Eomanus imperator patremeius captiuum in conspectu ipsius constitutum destrictis militum gladiis circumdedisset, occisurum seminitans, nisi inruptioni suae iter praebuisset, solus20 e manibus senem rapuerit, duplici pietate memorandus, quod et patris seruator nec patriae fuit proditor. V. Hanc caritatem proximus fraternae beniuolentiae gradus excipit. nam ut merito primum amoris25 uinculum ducitur plurima et maxima beneficia accepisse, ita proximum iudicari debet simul accepisse. quam copiose enim suauitatis illa recordatio est! in eodem domicilio antequam nascerer habitaui, in isdem incunabulis infantiae tempora peregi, eosdem30 appellaui parentes , eadem pro me uota excubuerunt^Pi^r- liari solerent. 6. Croesi filius cum esset mutus, beJlo quo Cyrus Croesum superauerat; capto eo, cum miles ignoraret hunc esse Croesum ac pro gregario milite occidere conaretur, proclamauit '"parce Croeso'. 6 unura B' 7 in i? s. l. 8 natura dett. 15 ut ** cum B16 et h hic deleidt et ante patrem posuit 19 inruptionis B, sed s punct. 29 iisdem B ante ras. CAP. IIII. Ext. § 6. 7. V, § 1—3. 251parem ex maiorum imaginibus gloriam traxi. cara est uxor, dulces liberi, iucundi amici^ accepti adfines, sed postea cognitis nulla beniuolentia accedere debet, quae priorem exhauriat. 1. Atque haec teste Scipione Africano loquor, qui 5 tametsi artissima familiaritate Laelio iunctus erat, tamen senatum supplex orauit ne prouinciae sors fratri suo erepta ad eum transterretur, legatumquese L. Scipioni in Asiam iturum promisit, et maiornatu minori et fortissimus inbelli et gloria excellens lolaudis inopi et, quod super omnia est, nondum Asiatico iam Africanus. itaque clarissimorum cognominum alterum sumpsit, alterum dedit, triumphiquepraetextum huius cepit, illius tradidit, ministerio maior aliquanto quam frater imperio. i&2. M. uero Fabius consul inclita pugna Etruscis et Veientibus superatis delatum sibi summo senatus populique studio triumphum ducere non sustinuit^ quia eo proelio Q. Fabius frater eius consularis fortissime dimicans occiderat. quantam in eo pectore 20pietatem fraternae caritatis habitasse existimemus,propter quam tantus amplissimi honoris fulgor extingui potuit? 3. Hoc exemplo uetustas, illo saeculum nostrumornatum est, cui contigit fraternum iugum Claudiae25prius, nunc etiam luliae gentis intueri decus. tantumenim amorem princeps parensque noster insitumanimo fratris Drusi habuit, ut cum Ticini, quo uictor 1. Scipio Africaniis, tametsi rarissima familiaritate Laelio Par.iunctus erat, tamen senatum supplex orauit, ne prouinciae 30sors fratri suo eriperetur, legatumque se L. Scipioni in Asiam 3 accidere Periz. 5 adque B' 7 tamen P: attamen B, sed at punct. [] snplex***rauit (orauit b) B 9 repromisit P 10 inbelli codd. Pighii: et belli B j] et oin. B in ras. 14 praetextam B, em.Kempf. cf.7,1,1 || coepit B 16 inclyta h [j Etruscis E: et amicis (amiclis b) B, Aequicolis, Auruncis, Hernicis tentarunt uiri eruditi 17 uenientibus B' 20 quantum B' 22 quem B' 24 uetustatis saeculum b m. 3 26 intuere B * 252 LIB. V. hostium ad conplectendos parentes uenerat, graui illum et periculosa ualitudine in Germania fluctuare cognosset; protinus inde metu attonitus erumperet. iter quoque quam rapidum et praeceps uelut uno spi5 ritu corripuerit eo patet, quod Alpes Rhenumque transgressus die ac nocte mutato subinde equo ducenta milia passuum per modo deuictam barbariam Antabagio duce solo comite contentus euasit: sed eum tum maximo labore et periculo implicatum mor10 taliumque frequentia defectum sanctissimum pietatis numen et di lautores eximiarum uirtutum et fidissimus Romani imperi custos luppiter comitatus est. Drusus quoquC; quamquam fato iam suo quam illius officio propior erat, uigore spiritus et corporis uiri15 bus conlapsus, eo ipso tamen quo uita ac mors distinguitur momento legiones cum insignibus suis fratri obuiam procedere iussit , ut imperator salutaretur. praecepit etiam dextera in parte praetorium ei statiii, et consulare et imperatorium nomen optinere uoluit, 20 eodemque tempore et fraternae maiestati cessit et uita excessit. his scio equidem nulkim aliud quam Castoris et Pollucis specimen consanguineae caritatis conuenienter adici posse. 4. Sed omnis memoriae clarissimis imperatoribus 25 profecto non erit ingratum , si militis summa erga fratrem suum pietas huic parti uoluminis adhaeserit. is namque in castris Cn. Pompei stipendia peragens, cum Sertorianum militem acrius sibi in acie instantem conminus interemisset iacentemque spoliaret , ut 30 fratrem germanum esse cognouit, multum ac diu conuicio deos ob donum impiae uictoriae insecutus, Par. iturum repromisil. 4. Miles Romanus bello Sertoriauo cum in castris Cn. Pompei mililaret, fratrem suum acrius pugnantem 3 inde] idem B 5 halpes B' [| renumq. B 6 noctu B || equo om. B' 7 modum B' 8 nam antabagio B, sed nam punci. || contentus B partim in ras. 10 adfectum B 13 uUius B 14 pioprior B ante ras. 18 dexteram B' 19 optineri uolens b 23 posset B' 26 pietatis B' CAP. V, § 3. 4. VI, § 1. 2. 25Sprope castra transtulit et pretiosa ueste opertum rogoinposuit. ac deinde subiecta face protinus eodemgladio; quo illum interemerat; pectus suum transuerberauit seque super corpus fratris prostratum communibus flammis cremandum tradidit. licebat igno- 5rantiae beneficio innocenti uiuere, sed ut sua potius pietate quam aliena uenia uteretur, comes fraternae neci non defuit. VI. Artissimis sanguinis uinculis pietas satis fecit : restat nunc ut patriae exhibeatur. cuius maie-lostati etiam illa, quae deorum numinibus aequatur, auctoritas' parentium uires suas subicit; fraterna quoque caritas animo aequo ac libenter cedit; summaquidem cum ratione^ quia euersa domo integer rei publicae status manere potest, urbis ruina penatesi5omnium secum trahat necesse est. uerum quid adtinet uerbis ista conplecti, quorum tanta uis est, ut aliqui ea salutis suae impendio testati sint? 1. Brutus consul primus cum Arrunte, TarquiniiSuperbi regno expulsi filio, in acie ita equo concurrit, 20ut pariter inlatis hastis uterque mortifico uulnereictus exanimis prosterneretur. merito adiecerim popuio Romano libertatem suam magno stetisse. 2. Cum autem in media parte fori uasto ac re- pentino hiatu terra subsideret responsiimque esset ea25re illum tantum modo conpleri possC; qua popuhisRomanus plurimum ualeret^ Curtius, et animi et geex aduersa parte occidit. cognito scelere cadaiier sublatum Par,rogo superposuit et iace subdita gladio se transfodit. 2. Cum in media fori parte uasto hiatu terra subsedisset 302 subdita P, ut est 4, 7, 1. 9, 2, Ext. 9 10 exibeatur B 12 subiecit B, em. Kempf 13 libenti cod. Cauchianus; at u. Cic p. Mil. § 86 magno animo et libenter, de Rep. 2, 2, 4 aequo animo libenterque 14 integer rei p. status scripsi: interstatus rep status B , integ-er totius r, p. st. malehat Foertsch II, 24 18 aliqui ea Pighii libri: alia B , aliqui b, alii ea Kempf 19 ar- runte* B 20 itaquo B' 21 mortifero dett. 22 abiecerim B' 25 ha*tu B' |1 uq. esset ea re illum B in ras.; ea om. dett. 30 uasta uirtute terra V 254 LIB. V. neris nobilissimi adulescenS; interpretatus urbemnostram uirtiite armisque praecipue excellere, militaribus insignibus ornatus equum conscendit, eumqueuehementer admotis calcaribus praecipitem in illud 5 profundum egit , super quem uniuersi ciues honoris gratia certatim fruges iniecerunt, continuoque terra pristinum habitum recuperauit. magna postea decora in foro Romano fulserunt, nullum tamen hodiequepietate Curtii erga patriam clarius obuersatur exem10 plum. cui principatum gloriae obtinenti consimile factimi subnectam. 3. Genucio Cipo praetori paludato portam egredienti noui atque inauditi generis prodigium incidit. namque in capite eius subito ueluti cornua erepse15 runt, responsumque est regem eum fore , si in urbemreuertisset. quod ne accideret; uoluntarium ac perpetuum sibimet indixit exilium. dignam pietatem, quae, quod ad solidam gloriam attinet, septem regibus praeferatur. cuius testandae gratia capitis effi20 gies aerea portae , qua excesserat ; inclusa est dictaque Raudusculana : 7iam olim aera raudera dicebantur. 4. Genucius laudis huius , qua alia maior excogitari uix potest^ successionem tradidit Aelio praetori. cui ius dicenti cum in capite picus consedisset, aru25 spicesque adfirmassent conseruato eo fore ipsius domui fatum felicissimum , rei publicae miserrimum,Par. et responsum esset ea re illum taiitum modo conpleri posse, qua p. R. plurimum ualeret, Curlius nobilis iuuenis interpretalus urbem nostram uirtule et armis excellere, tumque se in 1 nobilissimi nos: nobilissimus B 2 uirtute** (latet et ut uidetur) B 4 admo**tis B 12 portum B 14 erepserunt cod. Alreb. et alii: emerserunt B, sed in ras.m. 3 16 accederet B 20 aereae B 21 rauduscolana B \\ nam om. B , Rauduscula; nammalebat Kempf; at u. Paul. Diac. p. 275 Muell. [j era B corr. in ea II dicebaturi? 22 quam aliorum excogitari impotest B, quae punctata sunt; qua maior etc. edd., qua alia maior em. Vorstius 23 tradit B 24 cui ius B in ras. U **arispicesq. adfirmasset B25 dom' statii felicissimu reip. miserrimum sic B in ras. sed lit- terae rimum a pr. m. 27 illam V CAP. VI. § 2 —7. 255occiso in contrarium utrumqiie cessurum^ e uestigio picum morsu suo in conspectu senatus necauit. decem et VII Aelia tum familia eximiae fortitudinis ui- ros Cannensi proelio amisit: res publica procedentetempore ad summum imperii fastigium excessit. haec5 nimirum exempla SuUa et Marius et Cinna tamquamstulta riserunt. 5. P. Decius MuS; qui consulatumin familiam suamprimus intulitj cum Latino bello Romanam aciem inclinatam et paene iam prostratam uideret, caputlosuum pro salute rei publicae deuouit ac protinus concitato equo in medium liostium agmen patriae salutem, sibi mortem petens inrupit; factaque ingenti strage plurimis telis obrutus super cormit. ex cuius uulneribus et sanguine insperata uictoria emersit. i56. Vnicum talis imperatoris specimen esset; nisi animo suo respondentem filium genuisset. is namquein quarto consulatu patris exemplum secutus deuotione simili^ aeque strenua pugna^ consentaneo exitu labantis perditasque uires urbis nostrae correxit. ita 20dinosci arduum est utrum Romana ciuitas Deciosutilius habuerit duces an amiserit, quoniam uita eo- rum ne uinceretur obstitit, mors fecit ut uinceret. 7. Non est extinctus pro re publica superior -Scipio Africanus, sed admirabili uirtute ne res publica25extingueretur prouidit: siquidem cum adflicta Cannensi clade urbs nostra nihil aliud quam praeda uictoris esse Hannibalis uideretur, ideoque reliquiae illud profundum egit 5. P. Decius Mus Latino bello , cumPar.aciem suam inclinatam uideret, pro exercitu se deuouit. 307. Scipio Africanus post Cannensem cladem Metello consilium 2 morsu B corr. ex orsu, Marti suo Torr. coll. Nonio p. 51S extr., idem etiam manu sua ientans 3 mil. tum (cum b) familia B, milites tum familia Aelia Torr., ex cuius coniect. Aelia rece- pimus 6 syllae 5' II cynna ^ 8MusPb:om.B 9 inclinatam BP (sed B in ras. maiore): indisciplinatam dett. 10 et p. iara] pene iam et B 15 inseparata B ante ras. 20 itaq. b 21 cios {in decios) B in ras. 256 LIB. V. prostrati exercitus deserendae Italiae auctore Q. Metello consilium agitarent^ tribunus militum admodumiuuenis stricto gladio mortem unicuique minitandoiurare omnes numquam se relicturos patriam coegit,5 pietatemque non solum ipse plenissimam exhibuit;sed etiam ex pectoribus aliorum abeuntem reuocauit.8. Age, ut a singulis ad uniuersos transgrediar,quanto et quam aequali amore patriae tota ciuitasnagrauit! nam cum secimdo Punico bello exhaustum10 aerarium ne deorum quidem cultui sufficeret, publicani ultro aditos censores hortati sunt ut omnia siclocarent, tamquam res publica pecunia abundaret,seque praestaturos cuncta nec ullum assem nisi belloconfecto petituros polliciti sunt. domini quoque eo15 rum seruorum, quos Sempronius Gracchus ob insignem pugnam Beneuenti manu miserat, pretia ab imperatore exigere supersederunt. in castris etiam noneques, non centurio stipendium dari sibi desiderauit.uiri ac feminae quidquid auri argentiue habuerunt^20 item pueri insignia ingenuitatis ad sustentandamtemporis difficultatem contulerunt. ac ne beneficiosenatus quidem, qui muneribus his functos tributionere liberaiierat, quisquam uti uoluit, sed insuperid omnes promptissimis animis praestiterunt. non25 ignorabant enim captis Veis, cum decimarum nomine,quas Camillus uouerat, aurum Apollini Delphico mittioporteret neque emendi eius facultas esset, matronasornamenta sua in aerarium rettulissC; similiterqueaudierant mille pondo auri, quod Gallis pro obsidione30 Capitolii omissa debebatur, earum cultu expletum./'«r. agitanle de relinqiienda Italia, ipse tribunus militura iuuenisadmodum stricto gladio raortem unicuique minitando iurareomnes coegit numquara se patriam reiicturos. 1 Q.] immo M. cf. p. 103, 9 3 mitando B' 6 ex] et B corr. in e 9 fragl-ftuit B' 12 tanquam B corr. e taquara H *abundaret B 18 impendium B 19 quicquid B 22 quidem add.Jiempf II functus B 25 ueiis b 26 delfico B 28 retuliisse B29 millo B 30 promissa debebantur B, em. Torr. \\ cultu* B CAP. VI, § 7. 8. Ext. 1. 2. 257 itaque et proprio ingenio et exemplo uetustatis admoniti nulla sibi in re cessandum existimauerunt. Ext. 1. Sunt etexterna eiusdem propositi exempla. Rex Atheniensium Codrus, cum ingenti hostium exercitu Attica regio debilitata ferro ignique uasta- 5 retur, diffidentia humani auxilii adApollinis Delphici oraculum confugit, perque legatos sciscitatus est quonam modo tamgraue illud bellum discuti posset. respondit deus ita finem ei fore, si ipse hostili manuoccidisset: quod quidem non solum totis Athenis, lo sed in castris etiam contrariis percrebruit, eoque factum est ut ediceretur, ne quis Codri corpus uulneraret. id postquam cognouit, depositis insignibus imperii famularem cultum induit ac pabulantium hostium globo se obiecit unumque ex iis falce per- 15 cussum in caedem suam conpulit. cuius interitu ne Athenae occiderent efFectum est. 2. Ab eodem fonte pietatis Thrasybuli quoque animus manauit. is cum Atheniensium urbem tri- ginta tyrannorum taeterrima dominatione liberare 20 cuperet paruaque manu maximae rei molem adgrederetur et quidam e consciis dixisset ' quantas tandem tibi Athenae per te libertatem consecutae gratias debebunt?' respondit *di faciant ut quantas ipse illis debeo uidear rettulisse '. quo adfectu 25 1. Rex Atheniensium Codrus, obsessa patria a Lacedaemo- ^«^*niis, cum sua morte scisset posse fieri uictorem populum, fa- mularem induit cultum , atque ita pabulantium hostium globo se obiecit et unum ex his falce percussum in caedem suam conpulit. 2. Thrasybulus cum de xxx tyrannorum morte con- 30 silium iniret, dicente sibi amico ^quantum tibi gratiae debebunt Athenlenses?' respondit 'di faciant ut quantas ipse illis 1 et {ante ex.) om. B' 3 Sunt et detl. pauci et m: ** B, et plerique 5 Attica] matrica B \\ igni B 10 Athenis sed Fighius
athenienses B (atheniensium in castris sed 6) 12 codri corr. ex cordi B 14 familiarem B' 15 obiec*+*numq. B' \\ his B22 e B s. l. 23 per te B corr. e pter 25 quo affectu m, quod adfectu^, quem adfectum deti. alii VAL. MAX. 17 258 LIB. V. inclytum destmctae tyrannidis opus iaude cumulauit. ' 3. Themistocles autem, quem uirtus sua uictorem;iniuria patriae imperatorem Persarum fecerat; ut se5 ab ea obpugnanda abstineret , instituto sacrificio ex-ceptum patera tauri sanguinem hausit, et ante ipsamaram quasi quaedam pietatis clara uictima concidit.quo quidem tam memorabili eius excessu ne Graeciae altero Themistocle opus esset efFectum est. 10 4. Sequitur eiusdem generis exemplum. cuminter Karthaginem et Cyrenas de modo agri pertinacissima contentio esset, ad ultimum placuit utrimqueeodem tempore iuuenes mitti et locum ; in quemhiconuenissent, finem ambobus haberi populis. uerum15 hoc pactum Karthaginienses duo fratres nomine Philaeni perfidia praecucurrerunt , citra constitutam horam maturato gressu in longius promotis terminis.?uod cum intellexissent Cyrenensium iuuenes, diu deallacia eorum questi^ postremo acerbitate condicionis20 iniuriam discutere conati sunt: dixerunt namquesiceum finem ratum fore , si Philaeni uiuos ibi se obruipassi essent. sed consilio euentus non respondit: illienim nulla interposita mora corpora sua iis terraoperienda tradiderunt. qui quoniam patriae quam26 uitae suae longiores terminos esse maluerunt, beneiacent, manibus et ossibus suis dilatato Punico imPar. debeo uidear retlulisse. 3. Theinistocles patria pulsus, ne ad-uersus illam exercitum duceret, tauri sanguinem liausit. 4. Cuminter Cartliaginem et Cyrenas de agri modo pertinacissima con30 tentio esset, placuit utrimque eodem tempore iuuenes ad locummitti. hoc pactum duo fratres Carthaginensium Philaeni perfidia praecucurrerunt: maturato enim aduentu ulterius adhucterminos posuerunt. Cyrenenses diu de fallacia eorum questidixerunt, sic eum finem ratum fore, si se Philaeni uiuos ob1 destrictae ^ 7 aram] arma i& 11 modo P: magnoj&13 eodem P: eodemq. B 15 phileni BP et sic infra 16 praecucurrere <? 23 his B 27 debeo ut idem retulisset Vpr. m. 32 et 35 phileni V CAP. VI, Ext. § 2-5. VII, 1. perio. ubi sunt superbae Karthaginis alta moenia? ubi maritima gloria inclyti portus? ubi cunctis litoribus terribilis classis ? ubi tot exercitus? ubi tantus equitatus? ubi inmenso Africae spatio non contenti spiritus ? omnia ista duobus Scipionibus fortuna 5 partita est: at Philaenorum egregii facti memoriamne patriae quidem interitus extinxit. nihil est igitur excepta uirtute quod mortali animo ac manu inmortale quaeri possit> 5. luuenali ardore plena haec pietas. Aristoteles 10 uerO; supremae uitae reliquias senilibus ac rugosis membris in summo litterarum otio uix custodiens; adeo ualenter pro salute patriae incubuit, ut eam ab hostilibus armis solo aequatam in lectulo Atheniensi iacenS; et quidem Macedonum manibus, quibus ab- 15 iecta erat, erigeret. ita tam urbs strata atque euersa Alexandri quam restituta Aristotelis notum est opus. patet ergo quam benignae quamque profusae pietatis erga patriam omnium ordinum , omnis aetatis homines extiterint; sanctissimisque naturae legibus miri- 20 ficorum etiam exemplorum clara mundo subscripsit ubertas. VII. DE PARENTVM AMORE ET INDVLGENTIAIN LIBEROS. Det nunc uela pii et placidi adfectus parentium 25 erga liberos indulgentia salubrique aura prouecta gratam suauitatis dotem secum adferat. 1. Fabius RullianuS; qu.inque consulatibus summarui passi essent. non fugerunt condicionem iuuenes, atque ita ^«^-patriae longiores terrainos quam uitae suae esse nialuerunt. 3o1. DE PARENTVM AMORE IN LIBEROS. Fabius ' Q Siib: & B 7 ne* B 8 quod B eorr. e quam 9 posset^' 11 supremas Periz. 13 excubuit Foertsch 2, 25 \\ ab B: om. <5 15 equidem CF, ***de* B, corr. Aldus 16 eriperet^, em. Aldus\\ ita ta m: ita (in extremo uersu) B, ita non tam h |I urbs B corr. ex urbe 21 cara al. [J subscripsit ubertas dett. aliquot: suscriptuumtas B, suscripta testantur b 28 rutilianus B • 17* 260 LIB. V. cum gloria peractis omnibusque et uirtutis et uitaeemeritis stipendiis, legatus ire Fabio Gurgiti filio adbellum difficile et periculosum conficiendum grauatus non est , paene ipso per se dumtaxat animo sine5 corpore militaturus , utpote propter ultimam senectutem lectuli otio quam labori proeliorum habilior.idem triumphantem equo insidens sequi, quem ipseparuulum triumphis suis gestauerat , in maximauoluptate posuit, nec accessio gloriosae illius pompae,10 sed auctor spectatus est. 2. Non tam speciosa Caeseti equitis Romani sorspatria, sed par indulgentia. qui ab Caesare, omniumiam et externorum et domesticorum hostium uictore,cum abdicare filium suum iuberetur, quod is tribunus15 pl. cum Marullo collega inuidiam ei tamquam regnumadfectanti fecerat; in hunc modum respondere sustinuit: *celerius tu mihi, Caesar, omnes filios meoseripies quam ex his ego unum nota mea pellam'.habebat autem duos praeterea optimae indolis filios,20 quibus Caesar se incrementa dignitatis benigne daturum pollicebatur. hunc patrem tametsi summadiuini principis clementia tutum praestitit, quis tamennon humano ingenio maius ausum putet; quod cuitotus terrarum orbis succubuerat non cessit? 25 3. Sed nescio an Octauius Balbus concitatiorisetardentioris erga filium beniuolentiae fuerit. proscripPar. Rullianus quinque consulatibus peractis legatus ire Fabio filioad bellum difficile et periculosum grauatus non est: idemqueeum triumphantem equo insidens secutus est. 2. Caesetius30 eques Romanus cum cogeretur a Caesare filium abdicare, quodis tribiinus pl. inuidiam ei taraquam adfectanti regnum fecisset,respondit: 'celerius tu mihi, Caesar, omnes filios eripies quamex his ego unum nota pellam mea'. 3. Octauius Balbusa1 uirtutibus ^, ew. Vorstius 2 meritis^, etn. Seb. Gryphius 1] cum fabio gurgite b 7 triumphante P ei B, ut uidetur:triumphantis b 9 accessor b 11 tam** (tamen?) B 14 his B'15 ei tanquam (ei tan in ras.) B 16 respondendo B' 32 eripies — mea suppleuit Mai 33 Octauius] Olius V GAP. VII, § 1—3. Ext. § 1. 261 tus a triumuiris, cum domo postico clam esset egres- sus iamque fugae expeditum initium haberet, postquam filium intus trucidari falso clamore uiciniae accepit^ ei se neci, quam euaserat; obtulit occidendumque militibus tradidit ; pluris nimirum illud mo- 5 mentum, quo illi praeter spem incolumem uidere

filium contigerat; quam salutem suam aestimans.

miseros adulescentis oculos, quibus amantissimum sui patrem ipsius opera sic expirantem intueri ne- cesse fuit! lo Ext. 1. Ceterum ut ad iucundiora cognitu ueniamus, Seleuci regis filius Antiochus, nouercae Stratonices infinito amore correptus^ memor quam inprobis facibus arderet; impium pectoris uulnus pia dissimulatione contegebat. itaque diuersi adfectus isdem 15 uisceribus ac medullis inclusi; summa cupiditas et maxima uerecundia; ad ultimam tabem corpus eius redegerunt. iacebat ipse in lectulo moribundo similis, lamentabantur necessarii, pater maerore prostratus de obitu unici filii deque sua miserrima orbitate co- 20 gitabat, totius domus funebris magis quam regius erat urltus. sed hanc tristitiae nubem Leptinis mathematici uel, ut quidam tradunt; Erasistrati medici prouidentia discussit. iuxta enim Antiochum sedens, ut eum introitu Stratonices rubore perfundi et spiritu 25 triumuiris proscriptus, fugae expeditum initium habens, post- Par.quam filium intus trucidari falso clamore uiciniae accepit, neci se, quam euaserat, optulit. 1. Seleuci regis filius Antiochus , nouercae Stratonices amore correptus, iacebat in lecto morienti similis. igitur Lep- 30 tines mathematicus adsidens aegro cum sibi notasset introitu Stratonices iuuenem rubore offundi, ea egrediente pallescere, 3 falsus B' ut uidetur 5 plures miniimiin B' 8 miserans B' 15 ***teg-ebat B^ conteg. B mg. 22 matematici B 25 introitu P; introitu* B, ad introitum dett. et edd. |] robore B' [] offundi P haud scio an recte, cf. Tac. Ann. 11, 31 pauore offusus, Amm, Marc. 21, 13, 7 maerore offusus [[ spiritum b 26 inpeditum V 29 et 32 strationices F" • 262 LIB. V. increbrescere eaque egrediente pallescere et f exercitatiorem anhelitum subinde recuperare animaduertit; curiosiore obseruatione ad ipsam ueritatem penetrauit. intranie enim Stratonice et rursus abeunte,5 brachium adulescentis dissimulanter adprehendendo,modo uegetiore modo languidiore pulsu uenarumconperit cuius morbi aeger esset, protinusque id Seleuco exposuit. qui carissimam sibi coniugem filiocedere non dubitauit^ quod in amorem incidisset, for30 tunae acceptum referens , quod dissimulare eumadmortem usque paratus esset, ipsius pudori inputans.subiciatur animis senex, rex, amans: iam patebitquam multa quamque difficilia paterni adfectus indulgentia superauerit. if» 2. Ac Seleucus quidem uxore^ Ariobarzanesautem filio suo Cappadociae regno cessit in con-spectu Cn. Pompei. cuius cum tribunal conscendissetinuitatusque ab eo in curuli sella sedisset, postquamfilium in cornu scribae humiliorem fortuna sua locum20 obtinentem conspexisset, non sustinuit infra se con-locatum intueri, sed protinus sella descendit et diadema in caput eius transtulit hortarique coepit ut eotransiret; unde ipse surrexerat. exciderunt lacrimaeiuueni , cohorruit corpus , delapsum diadema est nec25 quo iussus erat progredi potuit, quodque paene ueritatis fidem excedit, laetus erat qui regnum deponebat; tristis cui dabatur. nec ullum finem tam egre-^ar. cuius raorbi aeger esset intellexit atque id Seleuco indicauit,qui protinus filio coniuge sibi carissima cessit. 2. Ariobarza30 nes in conspectu Cn. Pompei filio suo regnum cessit, humilio-rem illum se uidere non sustinens. 1 pallere B, em. ea? P|] exercitatiorem^, excitatiorem ec?rf. uett.; fort. sedatiorem 2 hanelitum B 3 curiosiore* obseruatione* B 6 uegetiore* — languidiore B 8 coniuge sibi carissima P 14 superauit B., em. in ed. Bipont., superarit Vorst. etPeriz. 15 ac* B [j uxore B : uxore h 16 regno B: regnu TPb18 curulli B ante ras. 20 conspexit T 24 dilapsum ^, em.Perizonius 28 id] ita V CAP. VII, Ext. § 1. 2. VIII, S 1 —3. 263 gium certamen habuisset, nisi patriae uoluntati auctoritas Pompei adfuisset. filium enim et regem appellauit et diadema sumere iussit et in curuli sella considere coegit. VIII. Comicae lenitatis hi patres , tragicae aspe- 5 ritatis illi. DE SEVERITATE PATRVM IN LIBEROS. 1. L. BrutuSj gloria par Romulo; quia ille urbem, hic libertatem Romanam condidit, filios suos dominationem Tarquini a se expulsam reducentes sum- lo mum imperium obtinens conprehensos proque tribunali uirgis caesos et ad pahim religatos securi percuti iussit. exuit patrem, ut consulem ageret, orbusque uiuere quam publicae uindictae deesse maluit. 2. Huius aemulatus exemplum Cassius filium, qui i5 tribunus pl. agrariam legem primus tulerat multisque aliis rebus populariter animos hominum amore sui deuinctos tenebat; postquam illam potestatem deposuit, adhibito propinquorum et amicorum consilio adfectati regni crimine domi damnauit uerberibusque 20 adfectum necari iussit ac peculium eius Cereri consecrauit. 3. Titus autem Manlius Torquatus propter egregia multa rarae dignitatis; iuris quoque ciuilis et sacrorum pontificalium peritissimus, in consimili 25 facto ne consilio quidem necessariorum indigere se credidit. nam cum ad senatum Macedonia de filio eius D. SilanO; qui eam prouinciam optinuerat; queDE PARENTVM SEVERITATE. 1. Lucius Brutus Par,filios suos, quod de proditione cogitabant, securi percussit. 30 2. Cassius filium suum Sp. Cassium, quod is tribunus pl. agrariam legem tulerat et aliis multis beneficiis deuinctura populum tenuerat, postquam illam polestatem deposuit, adfectati regni crimine damnauit. 3. T. Manlius Torquatus Dec. Sila5 traicae B 12 deligatos h 23 manilius B ante ras. 28 decimo silano (sal. B') B 31 Ensiiis V 264 LIB. V. rellas per legatos detulisset; a patribus conscriptispetiit ne quid ante de ea re statuerent quam ipseMacedonum filiique sui causam inspexisset* summodeinde cum amplissimi ordinis tum etiam eorum qui5 questum uenerant consensu cognitione suscepta, domiconsedit solusque utrique parti per totum biduumuacauit; ac tertio plenissime die diligentissimequeauditis testibus ita pronuntiauit : ^cum Silanum filiummeum pecunias a sociis accepisse probatum mihi sit, 10 et re publica eum et domo mea indignum iudico protinusque e conspectu meo abire iubeo'. tam tristipatris sententia perculsus Silanus lucem ulterius intueri non sustinuit suspendioque se proxima nocteconsumpsit. peregera-t iam Torquatus seueri et reli15 giosi iudicis partis, satis factum erat rei publicae,habebat ultionem Macedonia, potuit tam uerecundofili obitu patris inflecti rigor: at ille neque exequiisadulescentis interfuit et, cum maxime funus eius duceretur, consulere se uolentibus uacuas aures accom20 modauit. uidebat enim se in eo atrio consedisse^ inquo imperiosi illius Torquati seueritate conspicuaimago posita erat, prudentissimoque uiro succurrebateffigies maiorum suorum cum titulis suis idcirco inprima parte aedium poni solere, ut eorum uirtutes25 posteri non solum legerent sed etiam imitarentur. 4. M. uero Scaurus, lumen ac decus patriaC; cumapud Athesim flumen impetu Cimbrorum Eomaniequites pulsi deserto Catulo urbem pauidi repeterent,consternationis eorum participi filio suo misit qui di30 ceret, libentius se in acie eius interfecti ossibus ocPar. num filium suum a Macedonibus accusatum , cum a senatu iu-dicem se petissent, damnauit. 4. M. Scaurus, cum apud Athesimflumen impetu Cimbrorura equites Romani pulsi deserto cos. Catulo fugerent, misit nuntiura filio fugae eiusdem participi, 35 libentius se in acie eius interfecti ossibus occursurum fuisse,2 petit ^ 16 tamen^d uerecundi"«> 17 filio ^, fiiii 6 27athenensim flumen irapetum B' 28 cous. catulo Pb 30 occur-surum fuisse P GAP. Vlir, S 3—5. [X, 1. 265cursurum quam ipsum tam deformis fugae reum uisurum: itaque si quid modoreliquum in pectore uere-cundiaesuperesset^ conspectumdegeneremirati patris uitaturum. recordatione enim iuuentae suae qualis M. Scauro aut habendus aut spernendus filius esset5admonebatur. quo nuntio accepto iuuenis coactusest fortius aduersus semet ipsum gladio uti quam ad-uersus hostes usus fuerat. 5. Nec minus animose A. Fuluius uir senatorii ordinis euntem in aciem filium retraxit quam Scau-lorus ex proelio fugientem increpuit. namque iuuenemet ingenio et litteris et forma inter aequales nitentem,prauo consilio amicitiam Catilinae secutum inquecastra eius temerario impetu ruentem , medio itinere abstractum supplicio mortis adfecit; praefatus noni5se Catilinae illum aduersus patriam , sed patriae ad-uersus Catilinam genuisse. licuit, donec belli ciuilis rabies praeteriret; inclusum arcere: uerum illud cauti patris narraretur opus/hoc seueri refertur. IX. sedut hanc incitatam et asperam seueritatem mitiores 20relati patrum mores clementiae suae mixtura temperent^ exactae poenae concessa uenia iungatur. DE PARENTVM ADVERSVS SVSPECTOS LIREROS MODERATIONE. 1. L. Gellius omnibus honoribus ad censuram de- ^^functuS; cum grauissima crimina de filio, in nouercaconmissum stuprum et parricidium cogitatum, propemodum explorata haberet, non tamen ad uindictamcontinuo procucurrit, sed paene uniuerso senatu ad1 . . I. • . . . P(tr.quam modo uiuo tam nitami. quo nuntio accepto luuenis 30animaduertit in se. 1. L. Gellius omnibus honoribus ad censuram defunctus, cum grauissima crimina de filio, in nouerca commissum stu3 degenerem irati nos: degenerati B 9 nec b: ne B 11 ex] et ^, e b 14 ruente B 19 narretur B' [| sed et ut B 20 mitioris B' 26 nouercam B, em. e P • 266 LIB. V. hibito in consilium expositis suspicionibus defendendise adulescenti potestatem fecit, spectataque diligentissime causa absoluit eum cum consilii tum etiamsua sententia. quod si impetu irae abstractus saeuire5 festinasset, admisisset magis scelusquam uindicasset.2. Q. autem Hortensii, qui suis temporibus orna-mentum Romanae eloquentiae fuit^ admirabilis in filio patientia extitit. cum enim eo usque inpietatemeius suspectam et nequitiam inuisam haberet; ut10 Messallam, sororis suae filium, heredem habiturus,ambitus reum defendens iudicibus diceret; si illumdamnassent, nihil sibi praeter osculum nepotum, inquibus adquiesceret, superfuturum , hac scilicet sententia^ quam etiam editae orationi inseruit, filium 15 potius in tormentis animi quam in uoluptatibus reponens, tamen, ne naturae ordinem confunderet^ nonnepotes, sed filium heredem reliquit^ moderate ususadfectibus suis^ quia et uiuus moribus eius uerumtestimonium et mortuus sanguini honorem debitum20 reddidit. 3. Idem fecit clari 'generis magnaeque dignitatisuir Q. Fuluius, sed in filio aliquantum taetriore. namcum auxilium senatus inplorasset, ut suspectus inparricidio et ob id latens per triumuirum conquirere25 tur, ac iussu patrum conscriptorum conprehensusesset, non solum eum non notauit, sed etiam decedens dominum omnium esse uoluit, quem genueratheredem instituens, non quem fuerat expertus. Pa7\ prum, parricidium cogitatum, cognouisset, senatu coacto ex30 posita causa criminum defendere se iuuenem iussit, et ipse primus filium absoluit. 2. Q. Hortensius orator cum haberet filium malae famae, tamen decedens eum potissimum fecit heredem. 3. Q. Fuluius cum parricidium filii in se conpositum 1 suspitionibus B 2 spectataque B pr. m: spectaque B,inspectaque b 3 m. 4 impetum B' 9 ut ^ corr. ex et 13 su- perfutura B' 14 *editae B 15 in tormentis b: intermenti B22 Q, P: om. B 23 auxilio B 27 dominum om. B 29 fort. et parricidium CAP. IX, g 1—4. X. 2674. Magnorum iiirorum clementibus actis ignotipatris nouae atque inusitatae rationis consilium adiciam. qui cum a filio insidias necti sibi comperissetnec inducere in animum posset ut uerum sanguinemad hoc sceleris progressum crederet, seductam uxo-5rem suppliciter rogauit ne se ulterius celaret, siueillum adulescentem subiecisset siue ex alio concepisset. adseueratione deinde eius et iure iurando se niltale suspicari posse persuasus, in locum desertumfilio perducto gladium, quem occultum secum adtu-lolerat, tradidit ac iugulum feriendum praebuit, necueneno nec latrone ei ad peragendum parricidiumopus esse adfirmans. quo facto non paulatim^ sedmagno impetu recta cogitatio pectus iuuenis occupauit, continuoque abiecto gladio ^ tu uero ', inquit ' pa-i5ter, uiue, et si tam obsequens es, ut hoc precari filio permittasj me quoque exupera. sed tantum quaesO;ne meus erga te amor eo sit tibi uilior, quod a paenitentia oritur'. solitudinem sanguine meliorem pacatioresque penatibus sikias et alimentis blandius20ferrum ac mortis oblatae quam datae uitae feliciusbeneficium
X. Commemoratis patribus , qui iniurias filiorumpatienter exceperunt, referamus eos, qui mortes aequoanimo tolerarunt. 35-deprehendisset, tamen eundem reliquit heredem. 4. QuidamPar.pater cum insidias sibi a filio necli comperi§set, uxorem se- ductam iure iurando obstrinxit ut confiteretur, utrum illumiuuenem subiecisset an ex alio peperisset. deinde illa nihil tale factum iurante persuasus, in locum desertum filio per-30ducto gladium, quem occultum secum adtulerat, tradidit aciugulum feriendum praebuit. mouit haec res iuuenem et paenituit quod paene tam pium patrem occidisset. 3 necti B corr. e nec 5 hoc] hunc B 9 posse suppleuimus13 quo* B 16 es ut hoc dett. pauci: et hoc B 17 sed] id Periz. 18 eo***+ sit B^ fort. eo nomine sit 268 LIB. V. DE PARENTIBVS, QVl OBITVM LIBEROBVMFORTI ANIMO TVLERVNT. 1. Horatius Puluillus, cura in Oapitolio loui optimo maximo aedem pontifex dedicaret interque nun5 cupationem sollemnium uerborum postem tenens mortuum esse filium suum audisset^ neque manum a poste remouit, ne tanti templi dedicationem interrumperet, neque uultum a publica religione ad priuatum dolorem deflexit, ne patris magis quam pontificis 10 partes egisse uideretur. 2. Clarum exemplum, nec minus tamen inlustre quod sequitur. Aemilius Paulus, nunc felicissimi, nunc miserrimi patris clarissima repraesentatio , ex quattuor filiis formae insignis , egregiae indolis duos 15 iure adoptionis in Corneliam Fabiamque gentem translatos sibi ipse denegauit: duos eifortuna abstulit. quorum alter triumphum patris funere suo quartum ante diem praecessit, alter in triumphali curru conspectus post diem tertium expirauit. ita qui ad 20 donandos usque liberos abundauerat , in orbitate subito destitutus est. quem casum quo robore animi sustinuerit oratione, quam de rebus a se gestis apud populum habuit, hanc adiciendo clausulam nulli ambiguum reliquit : * cum in maximo prouentu felicita25 tis nostrae, Quirites, timerem ne quid mali fortuna moliretur, louem optimum maximum lunonemque reginam et Mineruam precatus sum ut, si quid aduersi populo Romano inmineret, totum in meam doPur. QVI OBITVM FILIORVM FORTI ANIMO TVLE30 RINT. 1. Horatius Puluillus cum iii Capitolio loui optimo maximo aedem pontifex dedicaret interque nuncupationem sol- lemnem uerborum mortuura filium suum audisset, 'tolle' in- quit 'cadauer'. 2. Aemilius Paulus, cum duoslilios in adoptionem dedisset, ipse duos haberet, unum ante diem quartum 3 cii in ^ corr. e cum 4 interque Pb: inque B 12 nunc B corr. e nec 14 duo B\ corr. 1 m. nt uidetur 19 ita qui 7ios: itaq, qui B 20 ambulauerat B 31 immo soUemnium CAP. X, S 1—3. Ext. § 1. 2. 269mum conuerteretur. quapropter bene habet. annuendo enim uotis meis id egerunt ut uos potius meocasu doleatis quam ego uestro ingemescerem'. 3. Vno etiam nunc domestico exemplo adiecto inalienis luctibus orationi meae uagari permittam. Q.&Marcius Rex, superioris Catonis in consulatu collega,filium summae pietatis et magnae spei et, quae nonparua calamitatis accessio fuit, unicum amisit, cumque se obitu eius subrutum et euersum uideret/itadolorem altitudine consilii coercuit^ ut a rogo iuuenisloprotinus curiaiti peteret senatumque^ quem eo dielege habere oportebat, conuocaret. quod nisi fortitermaerorem ferre scisset^ unius diei lucem inter calamitosum patrem et strenuum consulem neutra inparte cessato officio partiri non potuisset. i5Ext. 1. Princeps Atheniensium Pericles, intraquadriduum duobu^ mirificis adulescentibus filiisspoliatus, iis ipsis diebus et uultu pristinum habitumretinente et oratione nulla ex parte infractiore contionatus est. ilie uero caput quoque solito more coro-20natum gerere sustinuit, ut nihil ex uetere ritu propterdomesticum uulnus detraheret. non sine causa igiturtanti roboris animus ad Olympii louis cognomenascendit. 2. Xenophoti autem , quod ad Socraticam disci-25Iriumplii amisit, alterum ipso die triumphi : quam orbitatem apudPaipopulum consolatus est, ita ut quis crederet alium esse quifilium perdidisset, alium qui consolaretur. 3. Quintus MarciusRex superioris Calonis in consulatu collega, cum filium perdidisset, protinus e rogo curiam petit, et senatum, qui eo die30haberi debuerat, conuocauit. 1. Pericles Atheniensis inlra quadriduum duobus filiis priuatus nihil ex uultu mutauit. 2. Xenophon Socraticus cum1 bene se res habet h 2 meo {corr. e meu) casu B: meumcasum deit. 3 ingemiscerem h 4 etiamnum 6, nunc del. Vorsiius 5 oratione mea b 12 euocaret B, em. e P 13 meroremB corr. e memorem 15 cessante Pighius 18 his B 1| uultu* B20 Imo uero Foerisch II, 26 25 Xenopon B 28 Quintius V 270 LIB. V. plinam adtinet; proximus a Platone felicis ac beataefacundiae gradus , cum soUemne sacrificium perageret; ex duobus filiis maiorem natu nomine Grryllumapud Mantineam in proelio cecidisse cognouit. nec5 ideo institutum deorum cultum omittendum putauit;sed tantum modo coronam deponere contentus fuit. quam ipsam^ percontatus quonam modo occidisset,ut audiuit fortissime pugnantem interisse , capiti re- posuit, numina, quibus sacrificabat^ testatus maio10 rem se ex uirtute filii uoluptatem quam ex morteamaritudinem sentire. alius remouisset hostiam, abiecisset altaria^ lacrimis respersa tura disiecisset:Xenophontis corpus religioni inmobile stetit et animusinconsilioprudentiaestabilismansitac dolori suci5 cumbere ipsa cladC; quae nuntiataerat^ tristius duxit.3. Ne Anaxagoras quidem supprimendus est. audita namqtte morte filii ' nihil mihi ' inquit ' inexspectatum aut nouum nuntias : ego enim illum ex menatum sciebam esse mortalem '. has uoces utiiissimis20 praeceptis inbuta uirtus mittit. quas si quis efficaciter auribus receperit^ non ignorabit ita liberos esseprocreandos , ut meminerit his a rerum natura et ac-cipiendi spiritus et reddendi eodem momento temporis legem dici; atque ut morineminem solere^ qui non25 uixerit; ita ne uiuere quidem aliquem posse, qui nonsit moriturus. f^ar. sollemne sacrificium perageret, e duobus filiis maiorem natunomine Grylium apud Mantineam in proelio cecidisse cognouit
nec ideo institutum cultura deorum mutauit, solum tamen co30 ronam deposuit: quam et ipsam, cura audisset fortiter pugnantem cecidisse, statim resumpsit. 3. Anaxagoras cum filii mortem audisset, "^nihil miiii ' inquit Mnexpectatum aut nouumnuntias: ego enim ex me natura sciebara esse raorlalera'. 3 et (del. m. 2) duobus filiis maiore natu nomine grylumapudmantinean^ 13 religioni^ (corr. ^m. eregioni): religione dett. 16 anaxagoris B' 20 quasi B corr. in quasi 24 qui*non B 25 aliquem quidem^, sed add. signis transpositionis ; an ali- quem, cuius loco quemquam exspectabatur^ glossema est? 27 e] cum V 28 grylum apud antineam V CAP. X, Ext. § 2. 3. LIB. VI. CAP. I, $ 1. 2. 271LIBERSEXTVS. . I. DE PVBJOITIA. Vnde te uirorum pariter ac feminarum praecipuum firmamentum^ Pudicitia, inuocem? tu enimprisca religione consecratos Vestae focos incolis , tu s Capitolinae lunonis puluinaribus incubas , tu Palatii columen augustos penates sanctissimumque luliae genialem torum adsidua statione celebras , tuo praesidio puerilis aetatis insignia munita sunt, tui numinis respectu sincerus iuuentae flos permanet, te cu- lostode matronalis stola censetur: ades igitur et cog-nosce quae fieri ipsa uoluisti. 1. Dux Romanae pudicitiae Lucretia, cuius uirilis animus maligno errore fortunae inuliebre corpussortitus est , a Sex. Tarquinio regis Superbi filio peri5uim stuprum pati coacta, cum grauissimis uerbis iniuriam suam in concilio necessariorum deplorasset,ferro se, quod ueste tectum adtulerat; interemit; cau-samque tam animoso interitu imperium consularepro regio permutandi populo Romano praebuit. 202. Atque haec inlatam iniuriam non tulit: Verginius, plebei generis; sed patricii uir spiritus, ne probro contaminaretur domus sua, proprio sanguini nonpepercit. nam cum App. Claudius decemuir filiae eius [Virgini] stuprum potestatis uiribus fretus per-25tinacius expeteret; deductam in forum puellam occiBE PVDICITIA. 1. Lucretia cum a Sex. Tarquinio re- Par,gis filio per uim stuprum pati coacta grauissimis uerbis iniu- riam suam in concilio docuisset necessariorum, ferro se, quoduesle tectum adtulerat, interemit. 2. Cum Appius Claudius 3odecemuir filiae Virgini sluprura pertinacius expeleret, de4 ornamentum, p., euocem Ztps. [| pudicitia* ^ 7 luliae geutis codd. Pighii 10 iuuentute ( — ti corr.) B, cf. uar. l. ad 6, 2,8 16 fex. Pb: om. B 21 hanc 6 22 ne ^: qui ne 6 23 propria ^' 24 cladius ^ 26 mrgini B, quod nosinclusimus: uir- ginis b?, Vergiuiae Kellerbauer 26 seductam in foro Lips. 31 uirginis V 272 LIB. VI. dit; pudicaeque interemptor quam corruptae pateresse maluit. 3. Nec alio robore animi praeditus fuit PontiusAufidianus eques Romanus, qui postquam conperit5 filiae suae uirginitatem a paedagogo proditam Fannio Saturnino, non contentus sceleratum seruum adfecisse suppliciO; etiam ipsam puellam necauit. itane turpes eius nuptias celebraret, acerbas exequiasduxit. 10 4. Quid P. Maenius, quam seuerum pudicitiaecustodem egit! in libertum namque gratum admodum sibi animaduertit , quia eum nubilis iam aetatisfiliae suae osculum dedisse cognouerat, cum praesertim non libidinC; sed errore lapsus uideri posset. ce15 terum amaritudine poenae teneris adhuc puellae sen-sibus castitatis disciplinam ingenerari magni aestimauit; eique tam tristi exemplo praecepit ut nonsolum uirginitatem inlibatam, sed etiam oscula aduirum sincera perferret. 20 5. Q. uero Fabius Maximus Seruilianus, honoribus, quos splendidissime gesserat, censurae grauitate consummatis , exegit poenas a filio dubiae castitatis et punito pependit , uoluntario secessu conspectum patriae uitando. 25 6. Dicerem censorium uirum nimis atrocem extitissC; nisi P. Atilium Philiscum in pueritia corporequaestum a domino facere coactum tam seuerumpostea patrem cernerem. filiam enim suam, quodPar. duclam in forum paler puelJam occidit. 3. Pontius Aufidia30 nus eques Romanus, postquam conperit filiae suae uirginitatem a paedagogo proditam Fannio Saturnino, punito seruopuellam quoque necauil. 4. P. Maenius iibertum suum, quodfiliae suae iam nubili osculum dedisset, puniit. 5. Q. FabiusMaximus poenas a filio exegit dubiae castitatis, et ipse patria 35 cessit. 6. P. Atilius Philiscus cum in pueritia corpore quae4 aeques B 7 itaq. ne b 12 nobilis B' 13 cum praes. deil.: praesertim cum B in ras. 22 a. B s. l. 1 m. ut uidetur 29 in foro F, nisi malis seductam in foro CAP. I, §2—9. 273ipsa stupri se crimine coinquinauerat , interemit. quam sanctam igitur in ciuitate nostra pudicitiamfuisse existimare debemus, in qua etiam institores libidinis tam seueros eius uindices euasisse animaduertimusV 5 7. Sequitur excellentis nominis ac memorabilisfacti exemplum. M. Claudius Marcellus aedilis curulis C. Scantinio Capitolino tribuno pl. diem ad populum dixit; quod filium suum de stupro appellasset, eoque asseuerante se cogi non posse ut adesset, quia losacrosanctam potestatem haberet, et ob id tribunicium auxilium inplorantC; totum collegium tribunorum negauit se intercedere quo minus pudicitiae quaestio perageretur. citatus itaque Scantinius reus uno teste qui temptatus erat damnatus est. constat isiuuenem productum in rostra defixo in terram uultu perseueranter tacuisse uerecundoque silentio plurimum in ultionem suam ualuisse. 8. Metellus quoque Celer stuprosae mentis acer poenitor extitit , Cn. Sergio Silo promissorum matri 20familiae nummorum gratia diem ad populum dicendo eumque hoc uno crimine damnando. non enim factum tunc, sed animus in quaestionem deductus est, plusqueuoluisse peccare nocuit quamnonpeccasseprofuit. 9. Contionis haec, illa curiae grauitas. T. Vetu- 25 riuS; filius eius Veturii, qui in consulatu suo Samnislum a domiuo facere coactus esset, filiam suam, quod stupri Par,se crimine coinquinauerat, interemit. 8. Metellus, stuprosae mentis acer poenitor, Cn. Sergio Silo promissorum matri fa- miliae nummorum gratia diem ad populum dixit. 9. T. Vetu- sarius filius eius, qui in consulatu suo Samnitibus ob turpiter 1 ipsa scripsi: ita ^ff, ea 6 [] quoinquinauerat B' 3 institu- tores B' 9 appellasset — potestatem [om. uerbis ut adesset) B in litura habet; in archetypo aliquot uerba uidentur intercidisse

nam supplernentum spatium uacuum excedit 12 inplorante* B 13 quod rainus ^ 15 tempest^tus B' 16 defixit in terram uultuni B' 20 silio Pb 28 conquinauerat V 29 silio V 31 eius addidi VAL. MAX. 13 274 LIB. VI. tibus ob turpiter ictum foedus deditus fuerat, cumpropter domesticam ruinam et graue aes alienum P.Plotio nexum se dare adulescentulus admodum co-actus esset, seruilibus ab eo uerberibus, quia stuprum5 pati noluerat, adfectus querellam ad consules detulit.a quibus hac de re certior factus senatus Plotium incarcerem duci iussit. in qualicumque enim statu positam Romano sanguini pudicitiam tutam esse uoluit.10. Et quid mirum, si hoc uniuersi patres con10 scripti censuerunt? C. Fescenninus III uir capitaiisC. Cornelium fortissimae militiae stipendia emeritumuirtutisque nomine quater honore primi pili ab imperatoribus donatum, quod cum ingenuo adulescentulo stupri commercium habuisset^ publicis uinculis15 onerauit. a quo appellati tribuni, cum de stupro nihilnegaret, sed sponsionem se facere paratum diceret,quod adulescens ille palam atque aperte corporequaestum factitasset, intercessionem suam interpo-nere noluerunt. itaque Cornelius in carcere mori co20 actus est. non putarunt enim tribuni pl. rem publicam nostram cum fortibus uiris pacisci oporterCj utexternis periculis domesticas delicias emerent. 11. Libidinosi centurionis supplicium M. LaetoriMergi tribuni militaris aeque [similis] foedus exitus25 ictum foedus deditus fuerat, cum propter aes alienum P. Plotio^"^ nexum se dare adulescentulus admodum coactus esset, seruilibus ab eo uerberibus, quia stuprum pati noluerat, adfeclusquerellam ad consules detulit, a quibus Plotius in carceremdeduci iussus est. 10. C. Fescennius triumuir capitalis C. Corao nelium fortissimae militiae slipendia emeritum, cum ingenuumadulescentulum stupri causa adpellasset, publicis uinculis onerauit. 11. M. Laetorius Mergus tribunus militum accusatus a9 forl. Ecquid 10 fescennius P6, Pescennius g || triumuircapitalis C. P: III. uir. c. B 11 fortissime deit. et <5, cf. Foertsch II, 26 12 ab impb; ^ 15 honorauit ^' 17 quod ^corr. e quo, fort. ni 24 similis del. Lips. et Periz., Mergi, tri- buni mil. aeque, similis Foertsch II, 26 26 nixum F CAP. I, § 9—13. 275sequitur. cui Cominius tribunus pl. diem ad populumdixit, quod cornicularium suum stupri causa appellasset. nec sustinuit eius rei scientiamLaetorius, sedse ipse ante iudicii tempus fuga prius, deinde etiammorte puniuit. naturae modum expleuerat, fato ta- 5men functus uniuersae plebis sententia crimine inpudicitiae damnatus est. signa illum militaria, sacrataeaquilae et certissima Romani imperii custos, seueracastrorum disciplina ad inferos usque persecuta est,quoniam, cuius magister esse debuerat, sanctitatislocorruptor temptabat existere. 12. Hoc mouit C.Marium imperatorem tum, cumC. Lusium, sororis suae filium, tribunum militum, aC. Plotio manipulario militiae iure caesum pronuntiauit, quia eum de stupro conpellare ausus fuerat. i513. Sed uteos quoquC; qui in uindicanda pudicitia dolore suo pro publica lege usi sunt, strictim percurram^ Sempronius Musca C. Gellium deprehensumin adulterio flagellis cecidit, C. Memmius L. Octauium similiter deprehensum pernis contudit, Carbo20Cominio Iribuno plebis, quod cornicularium suum stupri causaPar,adpellasset, primum fuga, deinde morte se puniuit. 12. C. Marius imperator cum C. Lusium sororis suae filium tribunummilitum a C. Plotio manipulare caesum audisset, quia eumcompellare fuerat ausus, iure caesum pronunliauit. 13. Sem-25pronius Musa C. Gellium deprehensum in adulterio flagellis 3 scientiam B: sententiam dett., conseientiam coni. Torr. 5 morte — expleuerat om. B in liiura uersum fere explente; in ras. scriptum est ex P morte se puniuit ; cod. archetypus lacunose uidetur habuisse : fuga prius deinde etiam naturae modum expleuerat, quae uu. spatio lacunae inB accurate conueniunt 6 sententia* B 11 fori. temptauerat uel temptarat (in B t extremaex corr. ac deinde aliquid erasum est) 12 monuit B., em. Pighius\ cum B in ras. 13 clusium ^, c. clusium b (] tribuno B' 14 plutio ^ [] manipulare P jj militiae iure B: milite iure edd. 15 conpellere B' 18 musea P, musa b; cf. Liu. 45, 13, § 11 \\ gellium Pb: gallium B 19 memnius B 20 pernis BP: pertix, protinus, pugnis dett. ; cf. Plin. N. H. 17, 10, 13 % 67 24 audisset — iure (iure caesum?) add. in V m. 2 25 compellare] aegre desideratur de stupro , quod neglegentia omisisse uidetur qui senieniiam suppleuit 26 musea V 18* 276 LIB. VI. Attienus a Vibieno , item Pontius a P. Cerennio deprehensi castrati sunt. Gnaeum etiam Furium Brocchum qui deprehenderat familiae stuprandum obiecit.quibus irae suae indulsisse fraudi non fuit. 5 Ext. 1. Atque ut domesticis externa subnectam;Graeca femina nomine Hippo, cum hostium classeesset excepta^ in mare se, ut morte pudicitiam tueretur, abiecit. cuius corpus Erythraeo litori adpulsumproxima undis humus sepulturae mandatum ad hoc10 tempus tumulo contegit: sanctitatis uero gloriam,aeternae traditam memoriae, Graecia laudibus suiscelebrando cotidie florentiorem efficit. 2. Vehementiushoc, illud consideratius exemplumpudicitiae. exercitu et copiis Gallograecorum a Cn.15 Manlio consule in Olympo monte ex parte deletis exparte captis , Orgiacontis reguli uxor mirae pulchritudinis a centurione, cui custodienda tradita erat,stuprum pati coacta, postquam uentum est in eumlocum, in quem centurio misso nuntio necessarios20 mulieris pretium , quo eam redimerent , adferre iusserat, aurum expendente centurione et in eius pondus animo oculisque intentO; Gallograecis linguaPar. cecidit. C. Memmius L. Oclauium simiJiter deprehensum pernis contudit. Carbo Attienus a Vibieno, item Pontius a P. Ce25 rennio deprensi casti;ali sunt. Cn. Furium Broccum qui deprehenderat familiae stuprandum dedit. 1. Graeca femina nomine Hippo, cum hostium classe essetexcepta, in mare se, ut morte pudiciliam tueretur, abiecit. 2. Exercitu et copiis Gailograecorum a Cn. Manlio cos. in 30 Olympo monte caplis ex parte, Orgiacontis reguli uxor a cen-turione, cui custodienda tradita erat, stuprum pati coacta,postquam iussu consuhs a centurione necessariis suis redimen1 bibieno B, uiuieno Pb \\ cernio B, cerenio b 5 subiectam B8 erytheo B, erytreo b 9 humo b 11 summis Foerisch II, 27^ 12 effecit B' g 13 illud cons. exemplum i5mras. 15 manilio B'16 orgiagontis B' 19 in quem] add. in mg. B ex P: iussu consulis 22 uni ex Gallograecis — ut eum occideret P, recie ui uidetur, v. Polyb. 22, 21, 9 24 uiuieno V 25 qui] quem V CAP. I, S 13. Ext. § 1-3. II. 277gentis suae imperauit ut eum occiderent. interfecti deinde caput abscisum manibus retinens ad coniugemuenit abiectoque ante pedes eius iniuriae et ultionis suae ordinem exposuit. huius feminae quid aliudquisquam quam corpus in potestatem hostium ue-5nisse dicat? nam neque animus uinci nec pudicitiacapi potuit. 3. Teutonorum uero coniuges Marium uictoremorarunt ut ab eo uirginibus Vestalibus dono mitterentur, adfirmantes aeque se atque illas uirilis concu-10bitus expertes futuras, eaque re non impetrata laqueis sibi nocte proxima spiritum eripuerunt. di melius , quod hunc animum uiris earum in acie nondederunt. nam si mulierum suarum uirtutem imitari uoluissent; incerta Teutonicae uictoriae tropaea red-15didissent. II. LIBERE DICTA AVT FACTA, Libertatem autem uehementis spiritus dictis pariter et factis testatam ut non inuitauerim, ita ultro uenientem non excluserim. quae inter uirtutem uiti- 20umque posita, si salubrimodo se temperauit, laudem,si quo non debuit profudit, reprehensionem roeretur. ac uulgi sic auribus gratior quam sapientissimi cu- iusque animo probabilior est^ utpote frequentiusaliena uenia quam sua prouidentia tuta. sed quiaastibus reddebatur, uni ex Gallograecis lingua gentis suae im- Par.perauit, ut eum occideret: interfecti deinde caput abscisum manibus retinens coniugi suo ostendit. 3. Teutonum coniuges Marium uictorem orauerunt, ut ab eo uirginibus Vestalibus dono mitterentur: eaque re non impetrata nocte proxima spi- soritum sibi laqueis eripuerunt. 3 adiectoque B' U ei ^ 6 nanec B corr. ex namq. 8 teu- thonorum B' {item infra v. 15 teuth.) , Teutonum P 12 dii Bcorr. e die 13 aciem B 15 incerte B' 21 temperauerit deti. cf. Madu. Opuscc. II, 281 sgq. et ad Cic. de finn. V, 14, 41 .22 prorupit u. h in mg. B 23 sic uulgi h 278 LIB. VI. humanae uitaepartes persequi propositum est, nostrafide propria aestimatione referatur. 1. Priuerno capto interfectisque qui id oppidumad rebellandum incitauerant ^ senatus indignatione5 accensus consilium agitabat quidnam sibi de reliquis quoque Priuernatibus esset faciendum. ancipiti igitur casu salus eorum fluctuabatur^ eodem tempore et uictoribus et iratis subiecta. Ceterum cum auxiliumunicum in precibus restare animaduerterent, ingenui10 et Italici sanguinis obliuisci non potuerunt. princepsenim eorum in curia interrogatus quam poenam ciues eius pati mererentur, respondit: ^quam merentur quise dignos libertate iudicant'. uerbis arma sumpseratexasperatosque patrum conscriptorum animos in15 flammauerat. sed Plautius consul , fauens Priuernatium causae, regressum animoso eius dicto obtulit quaesiuitque qualem cum eis Romani pacem habituriessent inpunitate donata. at is constantissimo uultu""si bonam dederitis'^ inquit '^perpetuam, si malam,20 non diuturnam'. qua uoce perfectum est ut uictis non solum uenia, sed etiam ius et beneficium nostraeciuitatis daretur. 2. Sic in senatu loqui Priuernas ausus est. L.Par. 1. LIBERE DICTA A VT FACTA. Priuerno capto in25 terfectisque qui id oppidum ad rehellandum concitauerant, senatus consilia agitahat quidnam de reliquis Priuernatibus faceret. principem legationis interrogauerant consules quampoenam ciues eius pati mererentur. tum ille *'quam merentur' inquit 'qui se dignos iudicant libertate. idem interrogatus a 30 Plautio cos., impunitate data qualem pacem esset habiturus, respondit: ^si bonam dederilis, perpetuam, si malam, non diuturnam'. 2. L. Phiiippus cos, aduersus collegam usus nimia 4 concitauerant P 5 consilia P 7 casus B' 9 ingenii^, ingeniti b 11 eorum dett.: om. B , legationis P haud scio an recte \\ ciues eius pati om. B, addidi ex P 13 iudicant P: iudi- carent B, iudicarint h \\ sumpserant — inflammauerant^ 15 plau*tius B, plaustius dett. 32 fort. collegas CAP. II, § 1—3. 279uero Philippus consul aduersus eundem ordinem li- bertatem exercere non dubitauit. nam segnitiam pro rostris exprobrans alio sibi senatu opus esse dixit, tantumque a paenitentia dicti afuit, ut etiam L. CrassO; summae dignitatis atque eloquentiae uirO; id 5 in curia grauiter ferenti^ manum inici iuberet. ille reiecto lictore 'non es' inquit 'mihi^ PhilippC; consul, quia ne ego quidem tibi senator sum'. 3. Quid? populum ab incursu suo libertas tutumreliquit? immo et similiter adgressa et aeque expertalopatientem est. Cn. Carbo tribunus pL; nuper sepultae Gracchanae seditionis turbulentissimus uindexidemque orientium ciuilium malorum fax ardentissima, P. Africanum a Numantiae ruinis summo cumgloriae fulgore uenientem, ab ipsa paene porta in i5rostra perductum quid de Ti. Gracchi morte^ cuius sororem in matrimonio habebat^ sentiretinterrogauit, ut auctoritate clarissimi uiri inchoato iam incendio multum incrementi adiceret; quia non dubitabat quin propter tam artam adfinitatem aliquid pro memoria20interfecti necessarii miserabiliter esset locuturus. at is iure eum caesum uideri respondit. cui dicto cumcontio tribunicio furore instincta uiolenter succlamasset, Haceant' inquit ^quibus Italia nouerca est'. orto deinde murmure ^ non efficietis ' ait ^ ut solutos 25libertate aho sihi senalu opus esse dixit. quod cum L. Cras- Parsus dictum grauiter ferret, manum ei inici consul iussit. ille reiecto lictore *non es' inquit ^mihi, PliiHppe, consul, quia nec ego quidem tibi senator sum'. 3. Cn. Carbo trib. pl. Scipionem Numantinum, quid de Ti. Gracchi morte, cuius soro- 30rem in matrimonio habebat, sentiret interrogauit. is iure eura caesum respondit. cui dicto cum contio uiolenter suhclamasset, ^taceant' inquit ^quihus Ilalia uouerca est'. orto deinde 4 poenit. h. l. B 7 est inquit mi B' 8 tibi Pb : orn. B 11 patientera B : patientiam edd. recc. ex lectione patientia 16 tib. B 21 at in ras. B 23 contio corr. ex continuo B [] suc- clamassent B' 29 immo ne ego 30 qui de F" 280 LIB. VI. uerear quos adligatos adduxi'. uniuersus populus abuno iterum contumeliose correptus erat — quantusest honos uirtutis ! — et tacuit. recens ipsius uictoria Numantina et patris Macedonica deuictaeque5 Karthaginis auita spolia ac duorum regum^ Syphaciset Persei; ante triumphales currus catenatae ceruicestotius tunc fori ora clauserunt. nec timori datum estsilentium, sed quia beneficio Aemiliae Corneliaequegentis multi metus urbis atque Italiae finiti erant,10 plebs Romana libertati Scipionis libera non fuit. 4. Quapropter minus mirari debemus ^ quod amf)lissima Cn. Pompei auctoritas totiens cuni libertateuctata est, nec sine magna laude, quoniam omnisgeneris hominum licentiae ludibrio esse quieta fronte15 tulit. Cn. Piso, cum Manilium Cripsum reum agereteumque euidenter nocentem gratia Pompei eripi uideret, iuuenili impetu ac studio accusationis prouectus multa et grauia crimina praepotenti defensoriobiecit. interrogatus deinde ab eo cur non ipsim20 quoque accusaret, *da' inquit ^praedes rei publicaete, si postulatus fueris, ciuilebellum non excitaturum^et iam de tuo prius quam de Manilii capite in consi--lium iudices mittam'. ita eodem iudicio duos sustinuit reos, accusatione Manilium, libertate Pompeium,25 et eorum alterum lege peregit, alterum professione^qua solum poterat. 5. Quid ergo? libertas sine Catone? non magisquam Cato sine libertate. nam cum in senatoremPar. murmure 'non efficietis' ait ut solutos uerear, quos adiigatos30 adduxi'. 5. Cato cura in senatorem nocentem reum iudexsedisset tabellaeque Cn. Pompei laudationem senatoris conli3 honus B' 4 numantia B' 5 habita B, ern. Pighius e libris sitis 6 catenatae Aldus: catenae B 7 fori ora Kempf: foriB,fori prementes ora B in marg. m. 2 13 quoniam] qn B 14 li- centia* B {] esset h 15 raanlium b, item infra bis 16 cumque^17 accusationis dett.: accusationem B, ad accus. b 19 non sequoque TD, item B m. 3 in litura, se non quoque EF, se quoquenon al.; apparet in archetypo pronomen intercidisse ; nos ipsumsuppleuim%is 26 *poterat JB CAP. II, § 3—7. 281 nocentem et infamem reum iudex sedisset tabellaeque Cn. Pompei laudationem eius continentes prolatae essentj procul dubio efficaces futurae pro noxio, summouit eas e quaestione, legem recitando^ qua cau- tum erat ne senatoribus tali auxilio uti liceret. huic 5 facto persona admirationem ademit. nam quae in alio audacia uideretur^ in Catone fiducia cognoscitur. 6. Cn. Lentulus Marcellinus consul, cum in contione de MagniPompei nimia potentia quereretur ad- losensusque ei clara uoce uniuersus populus esset,

adclamate' inquit^ Quirites, 'adclamate, dum licet:

iam enim uobis inpune facere non licebit'. pulsata tunc est eximii ciuis potentia hinc inuidiosa querella, hinc lamentatione miserabili. i57. Cui candida fascia crus adligatum habentiFauonius '^non refert', inquit 'qua in parte sit corporis diadema', exigui panni cauillatione regias ei uires exprobrans. at is neutram in partem mutato uultu utrumque cauit, ne aut hilari fronte libenter adgno-20scere potentiam ant tristi profiteri uideretur. eaquepatientia inferioris etiam generis et fortunae hominibus aditum aduersus se dedit: e quorum turba duosrettulisse abunde erit. nentes prolatae essent, 'illa' inquit 'lege iudex sum, qua cau- 25tum est ne senaloriJjus lali auxilio uti liceat'. 6. Gn. Lentu- ^**^*lus Marcellinus cos. cum in contione de Magni Pompei potentia quereretur, adsenlante populo 'acclamate' inquit ^Quirites, acclamate dum licet'. 7. Fauonius Pompeio candida fascia crus adligatum hahenti '"non referl' inquit ^qua in parte cor- 30poris diadema sit ,' exigui panni cauillatione regias ei uires 3 pro noxio B corr. e proxia 6 malijn adimit 7 cognoscitur B in ras. 12 adclamate Quir. B, sed cum signis transpositionis 13non licet B 18 ei uires Pb: eius res B ut uidetur 19 neutra in parte B, em. Periz. 20 ilari B, sed i prior in ras. \\ adcognoscere B 21 aut tristi om. B, aut tristi iram supptettim pr. m. in mg. B, aut tristi iam Kempf, qui recte de loci sententia iudicauit; possis etiam aut tristi eam 24 retullisse B 282 LIB. VI. 8. Heluius Mancia Formianus ; libertini filius ultimae senectutis^ L. Libonem apud censores accusabat. in quo certamine cum Pompeius Magnus humilitatem ei aetatemque exprobrans, ab inferis illum ad5 accusandaim remissum dixisset, ^nonmentiris'^ inquit ^Pompei': uenio enim ab inferis^ in L. Libonem ac- cusator uenio. sed dum illic moror^ uidi cruentumCn.DomitiumAhenobarbum, deflentem quod summogenere natuS; integerrimae uitae, amantissimus pa10 triae^ in ipso iuuentae flore tuo iussu esset occisus: uidi pari claritate conspicuum M. Brutum ferro laceratum, querentem id sibi prius perfidia; deindeetiamcrudelitate tua accidisse: uidi Cn. Carbonem^ acer- rimum pueritiae tuae bonorumque patris tui defenso15 rem; in tertio consulatu catenis; quas tu ei inici iusseras^ uinctum^ obtestantem se aduersus omne fas ac nefaS; cum in summo esset imperio; a te equite Romano trucidatum: uidi eodem habitu et quiritatu praetorium uirum Perpennam saeuitiam tuam exe20 cranteni; omnesque eos una uoce indignantes, quodindemnati sub te adulescentulo carnifice occidissent'. obducta iam uetustis cicatricibus bellorum ciuilium uastissima uulnera municipali homini, seruitutem paternam redolenti, eff*renatae temeritatis^ intolerabilis 25 spiritus , inpune reuocare licuit. itaque eo temporeet fortissimum erat Cn.Pompeio male dicere et tutisPar. exprobrans. 8. Heliiius Mancia Formianus, liberlini filius ultimae senectutis, Libonem apud censores accusabat. in quo certamine cum ei Cn. Pompeius humilitatem exprobrans ab 30 inferis illum ad accusandum remissum dixisset, ^non mentiris', inquit, Pompei: uenio enim ab inferis accusalor: sed dum illic moror uidi, Cn. Pompei, Domitium Ahenobarbum, M. Brutum, Cn. Carbonem, Perpernam praelorem, uiros clarissimos sceleris tui indicia circumferenlis, quos admodum adulescentulus 9 **natus B 10 iuuentute B, cf. ad 6,lin. 11 M.P: om.B 16 uictum B' [] se Kempf: te B 22 uetus B', uietis T 24 effre- natai? [[ temeritateft || intolerabiles^' 25 reuocari^, renouare Lips. quoduerumuideiur\\eodemtemi>oveF,cf.Kempf 26pompei B28 censorem F 34 iudicia F CAP. ir, §8—11. 283simum. sed non patitur nos hoc longiore querellaprosequi personae insequentis aliquanto sorshumilior.9. Diphilus tragoedus, cum Apollinaribus ludisinter actum ad eum uersum uenisset^ quo haec sententia contineretur^ '^miseria nostra magnus es% de-5Tectis in Pompeium Magnum manibus pronuntiauit,reuocatusque aliquotiens a populo sine ulla cunctatione nimiae illum et intolerabilis potentiae reumgestu perseueranter egit. eadem petulantia usus est in ea quoque parte: ^uirtutem istam .ueniet tempuslocum grauiter gemes'. 10. M. etiam Castricii libertate inflammatus animus. qui cum Placentiae magistratum gereret^ Cn.Carbone consule iubente decretum fieri, quo sibi obsides a Placentinis darentur, nec summo eius imperioi5obtemperauit nec maximis uiribus cessit : atque etiamdicente multos se gladios habere respondit ^et egoannos'. obstipuerunt totlegiones^ tam robustas se- nectutis reliquias intuentes. Carbonis quoque ira, quia materiam saeuiendi perquam exiguam habebat;20paruulum uitae tempus ablatura^ in se ipsa con- lapsa est. 11. lamSeruiGalbae temeritatis plena postulatio^ qui diuum lulium consummatis uictoriis in foro ius carnifex occidisti. 9. Diphilus tragoediis cum Apollinaribus 25ludis inter actum ad eum uersum uenisset, quo haec sentenlia contineretur/miseria nostra magnus es', directisinPompeium inanibus pronuntiauit. in illa quoque parte eadem petulantia usus est: ^-{- etiam ueniet tempus dum grauiter gemes'. 10. M. Castricius, cum Placentiae magistratum gererel, Cn. Car- 30hone cos. ohsides a Placentinis postulante, imperio non obtemperauit. itaque dicente Carbone multos se gladios habere, re- spondit et se annos. 11. Sergius Galba Caesarem in foro 1 **nos B 3 tragaedus B 4 quo — contineretur P: in quo — continetur^ 5 es Cic. ad Att. II, 19, 1: est BP [] derectus B, directis Pb 9 perseueranti b 11 gemes Cic. l. c. et P: geraas B 17 dicenti edd. priores 24 qui — consummatis B in iitura 27 est F 30 xjarbone cos. obsidens placentinis V 284 LIB. VI. dicentem in hunc modum interpellare sustinuit: 'C. luli Caesar; pro Cn. Pompeio Magno, quondam ge- nero tuo, in tertio eius consulatu pecuniam spopondi,quo nomine nunc appellor. quid agam? dependam'?5 palam atque aperte ei bonorum Pompei uenditionemexprobrando ut a tribunali summoueretur meruerat.sed illud ipsa mansuetudine mitius pectus aes alienum Pompei ex suo fisco solui iussit. 12. Age, Cascellius, uir iuris ciuilis scientia cla10 rus , quam periculose contumax ! nullius enim autgratia aut auctoritate conpelli potuit ut de aliqua ea- rum rerum, qua-s triumuiri dederant, formulam conponeret, hoc animi iudicio uniuersa eorum beneficia extra omnem ordinem legum ponens. idem cum15 multa de temporibus liberius loqueretur amicique neid faceret monerent, duas res^ quae hominibus amarissimae uiderentur, magnam sibi licentiam praebererespondit; senectutem et orbitatem. Ext. 1. Inserit se tantis uiris mulier alienigeni 20 sanguinis , quae a Philippo r^^^ temulento immerenter damnata^ ^prouocarem ad Philippum', inquit 'sed sobrium'. excussit crapulam oscitanti ac praesentiaPar. sedentem ita intecpellauit: ^C. luli Caesar, pro Cn. Pompeio, quondam tuo genero, in tertio eius consulatu pecuniam spo25pondi, quo nomine nunc appellor. quid agam? dependam?'quod ut audiuit Caesar, ex fisco suo aes alienum Pompei solui iussit. 12. Cascellius iuris studiosus. cum multa de temporibus Caesaris liberius loqueretur, amicis ne id faceret monentibus ^duae me res' inquit '^non timere iubent, orbitas et 30 aetas'. idem nulla gratia conpeili potuit, ut de eis rebus, quas triumuiri dederant, conponeret formulam, omnia eorum bene-^ ficia extra legum ordinem ponens. 1. Mulier quaedam a Philippo rege temulento damnata 1 nte in hunc modu B in ras. hahet 3 tuo in B in ras. 8 pompeii h. l. B 9 pascelius i?', castellius P, cf. 8, 12, 1 14 de temporibus] add. Caesaris P et B mg. 20 rege temul. immerens(sic; non merens li. l. in mg.) damnata pro B in ras. 22 crapuium excitanti B' \\ praesenti B, praesentis b corr. in praesentia, 27 cascellius V 31 dederant] donauerant /. u. in mg. V CAP. n. ^ll. 12. Ext. § 1. 2. 285animi ebrium resipiscere causaque diligentius inspecta iustiorem sententiam ferre coegit. igitur ae-quitatem^ quam impetrare non potuerat; extorsit, potius praesidium a libertate quam ab innocentia mutuata. 52, lam illa non solum fortis, sed etiam urbana li- bertas. senectutis ultimae quaedam Syracusis, omnibus Dionysii tyranni exitium propter nimiam morum acerbitatem et intolerabilia onera uotis expetentibus, sola cotidie matutino tempore deosutincolumisloac sibi superstes esset orabat. quod ubi is cognouit,non debitam sibi admiratus beniuolentiam, arcessiuiteam et quid ita hoc aut quo merito suo faceret interrogauit. tum illa 'certa est' inquit ^ratio propositimei. puella enim, cum grauem tyrannum haberemuS;i5carere eo cupiebam. quo interfecto aliquanto taetriorarcem occupauit. eius quoque finiri dominationemmagni aestimabam. tertium te superioribus inportuniorem habere coepimus rectorem. itaque ne , si tufueris absumptus, deterior in locum tuum succedat,20caput meum pro tua salute deuoueo'. tam facetamaudaciam Dionysius punire erubuit. prouocare se iiidicium uociferata est : eoque interrogante adPar.quem prouocaret, "^ad Pliilippum' iuquit, sed sobrium'. excussit crapulam rex et inspecta causa mulierem absoluit. 252. Senectutis ultimae quaedam Syracusis sola cotidie manedeos orabat, ut sibi superstes esset Dionysius. ob quam rera in arcem perducta, causam tyranno interrogante, 'cum' in- quit 'puella essem et tyrannum haberemus, carere eo cupiebara : quo interfecto alter aliquanto taetrior arcem occupauit. 30eius quoque fiBiri doniinationera uiagni aestiraabam: tertiumte iraportuniorem superioribus habere coepimus. itaque nequartus crudelior superueniat, caput meum pro te deuoueo'.2 aequalitatem B, sed corr. 1 m. 4 mutuata iam illam B'7 syricusis B 10 matutino — cum grauem ty (u. 15) B in ras. hahet 12 arcessit B corr. ead. m. ex accersit 13 hoc B, sedexpunctum 19 cupimus B' • 29 cupiebamus V 31 aestimabamus Mai 286 LIB. VI. 3. Inter has et Theodorum Cyrenaeum quasi animosi spiritus coniugium esse potuit; uirtute par, felicitate dissimile. is enim Lysimacho regi mortemsibi minitanti 'enimuero' inquit 'magnifica res tibi5 contigit, quia cantharidis uim adsecutus es'. cumquehoc dicto accensus cruci eum suffigi iussisset, 'terribilis' ait ^haec sit purpuratis tuis, mea quidem nihilinterest humine an sublime putescam'. III. DE SEVERITATE. 10 Armet se duritia - pectus necesse est, dum horridae ac tristis seueritatis acta narrantur, ut omni mitiore cogitatione seposita rebus auditu asperis uacet.ita enim destrictae et inexorabiles uindictae et uariapoenarum genera in medium procurrent, utiliaquidem15 legum munimenta, sed minime in placido et quietopaginarum numero reponenda. 1. M. Manlius, unde Gallos depulerat^ inde ipsepraecipitatus est; quia fortiter defensam libertatemnefarie opprimere conatus fuerat. cuius iustae ultio20 nis nimirum haec praefatio fuit: ^Manlius eras mihi;cum praecipites agebas Senonas: postquam imitaricoepisti, unus factus es ex Senonibus'. huius supplicio aeternae memoriae nota inserta est. propterillumenim lege sanciri placuit ne quis patricius in arce aut25 Capitolio habitaret^ quia domum eo loci habuerat,ubi nunc aedem Monetae uidemus. Par. tam saeuam audaciam tyrannus punire erubuit. 3. Theodo-rum Cyrenaeum rexLysimachus cum cruci figi iussisset, ^mea' inquit "^nihil interest humine an sublime putescam. 30 DE SEVERITATE. 1. M. Maniius unde Gallos depulerat, inde ipse praecipitatus est, regnum adfectans. C. Cas1 cyreneum B 8 humine Pb: humi B , cf. Cic. Tusc. 1, § 102 II putescam Pb: putrescam B 11 omniore B corr. in mitiore, omni om. etiam DF 13 inexorabilis B \\ uarie B' ut uidetur 21 senones B corr. m.l 22 es B s. l. m. 1 \\ exenonibusi?' 24 leges B' 27 immo tam facetara CAP. II, Ext. § 3. III, § 1. 287Par indignatio ciuitatis aduersus Sp. Cassiumerupit; cui plus suspicio concupitae dominationis nocuit quam tres magnifici consulatus ac duo speciosissimi triumphi profuerunt. senatus enim populusqueRomanus , non contentus capitali eum suppiicio ad-5ficere, interempto domum superiecit, ut penatiumquoque strage puniretur: in solo autem aedem Telluris fecit. itaque quod prius domicilium inpotentis uiri fuerat, nunc religiosae seueritatis monumentumest. eadem ausum Sp. Maelium consimili exitu pa- lotria multauit. area uero domus eius, quo iustitia supplicii notior ad posteros perueniret^ Aequimaeli apf)ellationem traxit. quantumergoodii aduersushostesibertatis insitum animis antiqui haberent parietumac tectorum, in quibus uersati fuerant; ruinis testa- 15bantur. ideoque et M.Flacci et L. Saturnini seditiosissimorum ciuium corporibus trucidatis penates abimis fundamentis eruti sunt. ceterum Flacciana area, cum diu penatibus uacua mansisset; a Q. Catulo Cimbricis spoliis adornata est. 20Viguit in nostra ciuitate Ti. et C. Gracchorumsumma nobilitas ac spes amplissima. sed quia statum ciuitatis conati erant conuellere; insepulta cadauera iacu^runt supremusque humanae condicionis honos filiis Gracchi et nepotibus Africani defuit. 25quin etiam familiares eorum, ne quis rei publicae sius tamqiiam regni adfectalor supplicio capitali punitus est: Pur.domus eius diruta Tellurisque ibi templum factum. Sp. Maelius et ipse tamquam regni adfectator occisus : area uero eius Maelii appellationem traxit. M. Flacco et L. Saturnino occisis 30domus super diruta. FlSicciana area cum diis penatibus uacua remansisset, a Q. Catulo Cimbricis spoliis adornata est. Duorura Gracchorum insepulta cadauera iacuerunt: filiis eorum 1 spurium B 7 tolleris B' 11 iust*** supplicii notio* B12 eq**meli B, eq: melii h 19 diu penatib ; h: diu pen* (paene?) B, diis penatibus P, diu plane Foertsch I, 2 24 conditionis h. l. B 25 africanis B' 27 capitali] capitolii V 31 dis] fort. diu 288 LIB. VI. inimicis amicus esse uellet, de robore praecipitatisunt. 2. Idem sibi licere etiam P. Mucius tribunus pl.quod senatui et populo Romano credidit; qui omnes5 collegas suoS; qui duce Sp. Cassio id egerant ut magistratibus non subrogatis communis libertas in dubium uocaretur, uiuos cremauit. nihil profecto hacseueritate fidentius : unus enim tribunus eam poenamnouem coUegis inferre ausus est, quam nouem tribuni10 ab uno collega exigere perhorruissent. 3. Libertatis adhuc custos et uindex seueritas,sed pro dignitate etiam ac pro disciplina aeque grauis. M. enim Claudium senatus Corsis , quia turpemcum his pacem fecerat, dedidit. quem ab hostibus15 non acceptum in publica custodia necari iussit, semellaesa maiestate imperii quot modis irae pertinax uindex! factum eius rescidit, libertatem ademit, spiritumextinxit, corpus contumelia carcerisetdetestandaGemoniarum scalarum nota foedauit. 20 Atque hic quidem senatus animaduersionem meruerat: Cn.autemCorneliusScipioHispali filius priusquam mereri posset expertus est. nam cum eiHispania prouincia sorte obuenisset, ne illuc iret decreuit,adiecta causa, quod recte facere nesciret. itaque Cor25 nelius propter uitae inhonestum actum sine ullo prouinciali ministerio tantum non repetundarum legedamnatus est. Ne in C. quidem Vettieno, qui sibi sinistrae manus digitoS; ne bello Italico militaret; absciderat^ se30 huraationis ius ablatum est. 2. P. Mucius trib. pl. collegas"^' suos, qui cum Sp. Cassio ad opprime^dam libertatem consenserant, uiuos cremauit. 3. C. Vettienum senatus, quod digi1 inimici B' [| robore] rupe Tori\ et l.u. in nig. B, quae ueraemendaiio uidetur 3 etiam nos: tam B, quod deiendum censetKempf^ mutius B 4 quod Kempf: quam B \\ senatus B, sed s e corr. 5 qui add. B mg. |j spurio B 11 seueritas B : senatus b 13 cladium B, clodium b || quia B corr. e qua 14 dedit B 16quod B' 20 Aeq. (sup. e est ras.) B, Aeq b 24 quo B ij cornelio B' 28 uetieno B || sibi ex P addidi CAP. III, § 1—5. 289ueritas senatus cessauit. publicatis enim bonis eius ipsum aeternis uinculis puniendum censuit; eifecitque iit quem honeste spiritum profundere in acie noluerat; turpiter in catenis consumeret. 4. Id factum imitatus M'. Curius consul, cum di- 5 lectum subito edicere coactus esset et iuniorum nemorespondisset; coniectis in sortem omnibus tribubus, PoUiae; quae prima exierat; primum nomen urna ex- tractum citari iussit; neque eo respondente bonaadulescentis hastae subiecit. quod ut illi nuntiatumloest; ad consulis tribunal cucurrit coUegiumque tribunorum appellauit. tuncManiusCurius praefatus; nonopus esse eo ciue rei publicae, qui parere nesciret; et bona eius et ipsum uendidit. 5. Aeque tenax propositi L. Domitius. nam cumi5Siciliam praetor regeret et ad eum eximiae magnitudinis aper adlatus esset; adduci ad sepastorem; cuius manu occisus erat, iussit, interrogatumque qui eambestiam confecisset; postquam conperit usum uenabulo, cruci fixit; quia ipse ad exturbanda latrocinia^ 20quibus prouincia uastabatur, ne quis telum haberetedixerat. hoc aliquis in fine seueritatis et saeuitiae ponendum dixerit — disputatione enim utroque flecti tos sibi sinistrae manus, ne bello Italico militaret, absciderat, Par.uinculis aeternis damnauit. 4. Curius cos. cuni ad dilectum 25nemo nomina daret, coniectis in sortem nominibus tribus Polliae, quae prima exierat, uirum citari iussit. eo non respondente bona adulescenlis hastae subiecit, deinde ipsum colle- gium tribunorum adpellantem cum bonis uendidit. 5. L, Domitius cum Siciliam praetor regeret , adlato sibi eximiae ?omagnitudinis apro adduci ad se pastorem, cuius manu occisus erat, iussit, interrogatumque, qui eam bestiam occidisset, postquam conperit usum uenabulo, cruci fixit. nam propter 5 M'.]m. B II dilecto B' 6 et in B s.l. 8 prima Lipsius et P: proxima B [] urna extractum delendum censet Mommsen , R6- mische Tribus p. 133 13 quia\ff' 16 et h: i\x B 20 *cruci Bextirpanda deit. aliquoi 22 dixerat B, sed corr. 1 m. [j finem B' 23 duxerit mal. Periz. • 27 non om. V' VAL. MAX. 19 290 LIB. VI. potest —: ceterum ratio piiblici imperii praetoremnimis asperum existimari non patitur. 6. Sic se in uiris puniendis seueritas exercuit; sedne in feminis quidem supplicio adficiendis segniorem5 egit. Horatius [prius] proelio trium Curiatiorum, ce-terum condicione pugnae omnium Albanorum uictor^cum ex illa clarissima acie domum repetens sororemsuam uirginemCuriati sponsi mortem profusius quamilla aetas debebatflentemuidisset, gladio, quo patriae10 rem bene gesserat, interemit, parum pudicas ratuslacrimas, quae praepropero amori dabantur. quemhoc nomine reum apud populum actum pater defendit. ita paulo propensior animus puellae ad memoriam futuri uiri et fratrem ferocem uindicem et uin15 dictae tam rigidum adsensorem patrem habuit. 7. Consimili seueritate senatus postea usus Sp.Postumio Albino Q. Marcio Philippo consulibusmandauit ut de iis, quae sacris Bacchanalium incesteusae fuerant, inquirerent. a quibus cum multae es20 sent damnatae, in omnes cognati intra domus animaduerterunt, lateque patens opprobrii deformitasseueritate supplici emendata est, quia quantum ru-boris ciuitati nostrae mulieres turpiter se gerendo incusserant, tantum laudis grauiter punitae adtulerunt.25 8. Publicia autem, quae Postumium AlbinumPar. frequentiam latrocinii edixerat, ne quis telura haberet. 7. Senatus Sp. Postumio Albino Q. Marcio Phihppo consulibus mandauit de his, qui sacris Bacclianalium inceste usi fuerant, inquirerent. magna pars p. R. punita est. 8. Publicia, quae30 Postumium Albinum consulem, item Licinia, quae Claudium4 segniorera se D corr., at cogitatione repeiendum superiJis se, cf. 4, 1, 6. S, 7, E. 8 5 prius Kempf inclusit \\ trium curiatium (sic) eeterura condicione pug" sic B in ras. || ceterum om. al. 7 aci** B' 8 curiatis sponsi mortera B, sed sponsimor in ras. 11 propero B 16 sp. postumio B in ras. 17 q. (in ras.) martio B 18 his B \\ incerte B' 20 cognati h et Pighius: cognite B ut uidetur \\ domos de'tt. 22 supplicii dempta est B^ sed cii dempta est in ras. 25 publica B' 29 Publia V CAP. Ill, § 5—11. 291consulem, item Licinia, quae Claudium Asellum ui-ros suos ueneno necauerant, propinquorum decretostrangulatae sunt. non enim putauerunt seuerissimiuiri in tam euidenti scelere longum publicae quaestionis tempus expectandum. itaque quarum inno-5centium defensores fuissent, sontium mature uindicesextiterunt. 9. Magno scelere horum seueritas ad exigendamuindictam concitata est , Egnati autem Meceni longeminore de causa, qui uxorem , quod uinum bibisset,lofusti percussam interemit. idque factum non accusatore tantum, sed etiam reprehensore caruit, uno quoque existimante optimo illam exemplo uiolatae so-brietatic poenas pependisse. et sane quaecumque femina uini usum immoderate appetit, omnibus et uir-15tutibus ianuam claudit et delictis aperit. 10. Horridum Gai quoque Sulpicii Galli maritalesupercilium: nam uxorem dimisit, quod eam capiteaperto foris uersatam cognouerat, abscisa sententia,sed tamen aliqua ratione mota. 'lex enim' inquit20Hibi meos tantum praefinit oculos, quibus formamtuam adprobes. his decoris instrumenta conpara, hisesto speciosa, horum te certiori crede notitiae. ulterior tui conspectus superuacua inritatione arcessitusin suspicione et crimine haereat necesse est'. 2511. Nec aliter sensit Q. Antistius Vetus repudiAsellum uiros suos ueneno necauerant, propinquorum decretoParstrangulatae sunt. 9. Egnatius Metenius uxorem suam, quoduinum bibisset, fuste percussit. 10. C. Sulpitius uxorem di- misit, quod eam capite operto foris uersatam cognouerat.3011. Q. Antistius Vetus uxorem repudiauit, quod illam in pu1 **elluni^, nellum P6 [] *u*ros 5' 3 strangilatae ^' 4quaesitionis B' 6 maturi b 8 exiendam B' 9 mecenii B mg:metelli B, cf. Plin. N. H. 14, 13, % 89 10 maiore B' 11 fustiN. Heinsiiis: fustim B, fuste P 13 sobrietati B 15 et omnibus b 16 cladit B' , an ex cludit? 17 gelli b 19 operto P 20mota B : munita dett. et 'S 24 areersitus in suspitione B • 27 Asellum] nellum y 28 stranguilatae V 19* 292 LIB. VI. ando uxorem, quod illam in publico cum quadam li- bertina uulgari secreto loquentem uiderat. nam, utita dicam, incunabulis et nutrimentis culpae, nonipsa conmotus culpa , citeriorem delicto praebuit ul5 tionem, ut potius caueret iniuriam quam uindicaret.12. lungendus est his P. Sempronius Sophus,qui coniugem repudii nota adfecit, nihil aliud quamse ignorante ludos ausam spectare. Ergo dum sicolim feminis occurritur, mens^earum a delictis aberat.10 Ext. 1. Ceterum etsi Romanae seueritatis exemplis totus terrarum orbis instrui potest , tamen ex-terna summatim cognosse fastidio non sit. Lacedaemonii libros Archilochi e ciuitate sua exportari iusserunt; quod eorum parum uerecundam ac pudicam15 lectionem arbitrabantur. noluerunt enim ea liberorum suorum animos imbui; ne plus moribus noceretquam ingeniis prodesset. itaque maximum poetamaut certe summo proximum, quia domum sibi inuisamobscenis maledictis lacerauerat, carminum exilio20 multarunt. 2. Athenienses autem Timagoran inter officiumsalutationis Dareum regem more gentis illius adulatum capitali supplicio adfecerunt; unius ciuis humilibus blanditiis totius urbis suae decus Persicae domi25 nationi summissum grauiter ferentes. 3. lam Cambyses inusitatae seueritatis; qui malicuiusdam iudicis e corpore pellem detractam sellaePar. blico cum quadam libertina uulgari secreto loquentem uiderat.12. P. Sempronius Sophus coniugem suam repudii nota adfe30 cit, quod se ignorante ludos spectatum ierat. 1. Lacedaemonii libros Archilochi ciuitate sua exportariiusserunt, quod eorum parum pudicam cognouerant lectionem.2. Athenienses Timagoram, inter officium salutationis Dariumregem more gentis illius adulatum.-capitali supplicio puniue35 runt. 3. Cambyses mali cuiusdam iudicis e corpore pellem1 quidam B' 6 P. jff in ras. 7 nota B 9 occurrebatur l. u. in mg. B 13 libros h: oni. ^ [[ e om. P 18 certe*** B CAP. III, § 11. 12. Ext. § 1-3. im, S 1. 293intendi in eaque filium eius iudicaturum considereiussit. ceterum et rex et barbarus atroci ac noua' poena iudicis ne quis postea corrumpi iudex possetprouidit. IIII. GRAVITER BICTA AVT FACTA. 5 Magnam et bonam laudis partem in claris uiris etiam illa uindicant ; quae aut ab his dicta grauiteraut facta -pertinax memoria uiribus aeternis conprebendit. quorum ex abundanti copia nec parca nimisnec rursus auida manu quod magis desiderio satisfa- lociat quam satietati abundet hauriamus. 1. Ciuitate nostra Cannensi clade perculsa, cumadmodum tenui filo suspensa rei publicae salus exsociorum fide penderet, ut eorum animi ad imperiumRomanum tuendum constantiores essent, maiori partii5senatus principes Latinorum in ordinem suum sublegiplacebat, Annius autem Campanus etiam consulemalterum Capua creari debere adseuerabat: sic contusus et aeger Romani imperii spiritus erat. tuncManlius Torquatus , filius eius qui Latinos apud Ve-20serim inclita pugna fuderat, quam poterat clara uocedenuntiauit; si quis sociorum inter patres conscriptossententiam dicere ausus esset, continuo eum interempturum. hae unius minae etRomanorum languentibus animis calorem pristinum reddiderunt et Ita- 25detractam sellae intendit in eaque filium iudicaturum sedere ^«'iussit.GBAVITER DICTA AVT FACTA. 1. Post Cannen-sem cladem suspensa re p. senatus decreuil uti Latinorumprincipes in ordinem sublegerentur. sed cum Annius Campa-30nus consulem quoque unum Capua creari debere diceret, Manlius Torqualus filius eius, qui Latinos apud Veserim iuclyta 1 intitendi B, intendit b 3 iudicis B corr. ex iudicii 5 GRAVITER — rACTA B in ras, 11 satietate CDEF 13 filio B ante ras. 14 sotiorum B' 16 princeps B' 17 anius B' 18 Capua P: capue B 20 uesserim B 23 se eum Pb 24 haetj^' 30 subligerentur V 294 LIB. VI. liam ad ius ciuitatis nobiscum exaequandum consur-gere passae non sunt. namque ut patris armis; ita uerbis filii fracta cessit. Par illius quoque Manli grauitas , cui cum consu5 latus omnium consensu deferretur eumque sub excusatione aduersae ualitudinis oculorum recusaret; instantibus cunctis ^alium', inquit 'Quirites, quaerite, ad quem hunc honorem transferatis : nam si me ge- rere eum coegeritis, nec ego mores uestros ferre nec10 uos meum imperium perpeti poteritis'. priuati tamponderosa uox: quam graues fasces consulis extitissent! 2. Nihilo segnior Scipionis Aemiliani aut in curiaaut in contione grauitas. qui cum haberet consortem15 censurae Mummium , ut nobilem ita eneruis uitae, pro rostris dixit se ex maiestate rei publicae omniagesturum, si sibi ciues uel dedissent coliegam uel nondedissent. Idem, cum Ser. Sulpicius Gaiba et Aurelius con20 sules in senatu contenderent uter aduersus Viriathumin Hispaniam mitteretur, ac magna inter patres conscriptos dissensio esset, omnibus quonam eius senPar. fuderat pugna, quam potuit clara uoce denuntiauit, si quis so- ciorum inter patres conscriptos sententiam dicere ausus esset, 25 continuo se eum interempturum. — Manlius Torquatus cura omnium consensu consulatum sibi deferri uideret, post excu- sationem instanti populo ^aiium' inquit ^quaerite, Quirites, ad quem hunc honorem deferatis : nam si me gerere coegeritis, nec ego mores uestros ferre nec uos meum imperium tolerare poteri30 tis. 2. Scipio Aemilianus cum haberet consortem censuraeMummium eneruis uirum uitae, pro rostris dixit se ex maiestate rei p. omnia gesturum, si sibi ciues uel non dedissent collegam uel dedissent. —Idem, cum Ser. Sulpicius Galba et Aurelius consules 4 quoque et B' {] manlii torquati b ex P^ cons.** B' 5 defereturjS' 9 cogeritis^' 10 si priuati b 11 faces B 15 munimium B; fort. L. Mumm. 17 si in B s. l. m. 1. 19 sulpitius galba et aur. (sic) B' (Aurelius Cotta Torr,) 20 uiriatum Pb33 consul V CAP. IIII. § 1—3. 295tentia inclinaretur expectantibus , ^neutrum' inquit mihi mitti placet, quia alter nihil habet, alteri nihil €st satis', aeque malam licentis imperii magistramiudicans inopiam atque auaritiam. quo dicto ut neuter in prouinciam mitteretur obtinuit. 5 3. C. uero Popilius a senatu legatus adAntiochummissus, ut bello se, quo Ptolemaeum lacessebat; abstineret, cum ad eum uenisset atque is prompto animoet amicissimo uultu dexteram ei porrexisset; inuicem illi suam porrigere noluit, sed tabellas senatus con- losultum continentis tradidit: quas ut legit Antiochus, dixit se cum amicis conlocuturum. indignatus PopiliuS; quod aliquam moram interposuisset, uirga solumquo insifetebat denotauit; et ^prius' inquit ^quam hoccirculo excedas da resporisum, quod senatui referam'. i5non legatum locutum, sed ipsam curiam ante oculos positam crederes. continuo enim rex adiirmauit fore ne amplius de se Ptolemaeus quereretur, ac tum demum Popilius manum eius tamquam socii adprehendit. quam efficax est animi sermonisque abscisa 20grauitas! eodem momento Syriae regnum terruit, Aegypti texit. in senatu contenderent, uter aduersus Viriatum in Hispaniam Par,mitteretur, 'neutrum' inquit ^mihi placet mitti, quia alter nihil habet, alteri nihil satis est'. 3. C. Popilius a senalu legatus 25ad Antiochum missus, ut bello se, quo Ptolemaeum lacessebat, abstineret, cum ad eum uenisset atque is prompto animo dexteram ei porrexisset , inuicem illi suam dare noluit et tabellas senatus consultum continentes tradidit: quas ut legit Antiochus , dixit se cum amicis conlocuturum. indignatus Popilius 30uirga solum, quo instabat, denotauit et ^prius' inquit ^quam hoc circulo excedas da responsum, quod senatui referam'. continuo rex affirmauit, fore ne amplius de se Ptolemaeus 2 quialter^' 6 C. P: C.N B 7 se quo B in ras. maiore \\ ptolemeum B 8 his 5 12 conlocaturum B' 14 instabat P 18 quaeretur B' 19 popillius B' 25 satis] lates V' 28 ei porrexisset] et promississet.F' 30 dixitq. V ante rasuram, ut uidetur 33 fore add. Mai 296 LIB. VI. 4. P. autem Eutilii uerba prius an facta aestimemnescio : nam utrisque aeque admirabile inest robur.Cum amici cuiusdam iniustae rogationi resisteret atque is per summam indignationem dixisset 'quid5 ergo mihi [inquitj opus est amicitia tua, si quod rogonon facis ? ' respondit 'immo quid mihi tua, si propter te aliquid inhoneste facturus sum?' huic uociconsentanea.illa opera, quod magis ordinum dissensione quam ulla culpa sua reus factus nec obsoletam10 uestem induit nec insignia senatoris deposuit necsupplices ad genua iudicum manus tetendit nec dixitquicquam splendore praeteritorum annorum humilius , effecitque ut periculum non inpedimentum gra- uitatis eius esset, sed experimentum. atque etiam15 cum ei reditum in patriam Sullana uictoria praestaret, in exilio, ne quid aduersus leges faceret, remansit. quapropter felicitatis cognomen iustius quis moribus grauissimi uiri quam inpotentis armis adsignauerit: quod quidem SuUa rapuit^ Rutilius meruit. 20 5. M. Brutus suarum prius uirtutum quam patriaeparentis parricida — uno eijim facto et illas in profundum praecipitauit et omnem nominis sui memoriam inexpiabili detestatione perfudit —, ultimumproelium inituruS; negantibus quibusdam id committi25 oportere, ^fidenter' inquit 4n aciem descendo : hodieenim aut recte erit aut nihil curabo'. praesumseratuidelicet neque uiuere se sine uictoria neque mori sinesecuritate posse. Par. quereretur. 4. P. Rulilius cum amici cuiusdam iniustae ro30 gationi resisteret atque is dixisset ^quid ergo raihi opus estamicilia tua , si quod rogo non facis' ? respondit 'immo quidmihi tua opus est, si propter te aliquid inhoneste facturussum?' 5. M. Brutus ultimum proelium initurus, negantibusquibusdam id committi oportere, Tidenter' inquit *in aciem35descendo: hodie enim aut recte ero aut nihil curabo'.1 prius B: pluris Periz. 2 utriusque B' 5 mihi P: mihiinquit B 9 obsolitam B' 17 felicis cod. Cauch. 18 insig-nauerit j&, insigniuerit b 26 recte ero P CAP. IUI, § 4. 5. Ext. § 1 —3. 297Ext. 1. Cuius mentio mihi subicit quod aduersusD. Brutum in Hispania grauiter dictum^est referre. nam cum ei se tota paene Ln^itania dedidisset acsola gentis eius urbs Cinginnia pertinaciter arma re- tineret; temptata redemptione propemodum uno ore 5 legatis Bruti respondit ferrum sibi a maioribus , quourbem tuerentur, non aurum, quo libertatem ab imperatore auaro emerent, relictum. melius sine dubioistud nostri sanguinis homines dixissent quam audissent. ^ lo2. Sed illos quidem natura in haec grauitatis uestigia deduxit, Socrates autem, Graecae doctrinae clarissimum columeu; cum Ath.enis causam diceret defensionemque ei Lysias a se conpositam, qua in iudicio uteretur; recitasset, demissam et supplicem; in- 15minenti procellae adcommodatam, 'aufer' inquit ^quaeso istam: nam ego si adduci possem ut eam in ultima Scythiae solitudine perorarem; tum me ipse morte multandum concederem'. spiritum contempsit, ne careret grauitate; maluitque Socrates extingui 20quam Lysias superesse. 3. Quantus hic in sapientia, tantus in armis Ale1. Brutus cum totam paeneLusitaniamuicissete/soIa gentis ^«^*eius urhs Cinginnia arma retineret, fertur legatis respondisse, sibi ferrum a maioribus, quo se tueretur datum, non aurum 25quo redimeretur. 2. SocraJLes cum apud Athenienses causam dicturus esset defensionemque ei Lysias a se conpositam recitasset, qua in iudicio uteretur, supplicem ac demissam, ^aufer' inquit 'quaeso istam : nam ego si adduci possem, ut ea ia ul- tima Scythia perorarem , lum me ipse morte multandum con- 3ocederem'. 3. Alexander bis fugato Dario, cum is ei filiam 1 subiacet B 3 dedisset B 4 cinginnia B 1 m. corr. e cinninia 7 tueretur, non aurum quo rediraeretur P 9 istud Bcorr. e stut (sic) ]] hominis B 13 dicturus esset cod. Cauch. etP15 dimissam et subplicem B' [] inminentiq. b 17 eam B : ea Ph18 scytiae B 21 Lysia Dionyshis de Burgo, fort, Lysiae arti- bus; leciionem Jjysias inierpretantur : iia uiuere ut Lysias in taii casu uixisset 23 et addidi 24 malim legatis eius 298 LIB. VI. xander illam uocem nobiliter edidit. Dareo enim unoiam et altero proelio uirtutem eius experto atque ideoet partem regni Tauro tenus monte et filiam in matrimonium cum decies centum milibus talentum pol6 licentO; cum Parmenion dixisset se, si Alexander es-set, usurum ea condicionC; respondit ^et ego uterer,si Parmenion essem'. uocem duabus uictoriis respondentem dignamque cui tertia, sicut euenit, tribueretur. 10 4. Atque haec quidem et animi magnifici et prosperi status: illa uero, qua legati Lacedaemoniorumapud patrem eius miseram fortitudinis suae condicionem testati sunt, gloriosior quam optabilior. intolerabilibus enim oneribus ciuitatem eorum inplicanti,15 si quid morte grauius imperare perseueraret; mortemse praelaturos responderunt. 5. Nec parum graue Spartani cuiusdam dictum,siquidem nobilitate et sanctitate praestans, sed in petitione magistratus uictuS; maximae sibi laetitiae esse20 praedicauit, quod aliquos patria sua se meliores uirosnaberet. quo sermone repulsam honori adaequauit.V. DE IVSTITIA. Tempus est iustitiae quoque sancta penetraliaadire, in quibus semper aequi ac probi facti respectus25 religiosa cum obseruatione uersatur et ubi studiumuerecundiac; cupiditas rationi cedit nihilque utile,quod parum honestum uideri possit, ducitur. eiusautem praecipuum et certissimum inter omnes gentesnostra ciuitas exemplum est. 30 suam polliceretur uxorem et decies cenlum milia talentum,^^' Parmenione dicente 'si Alexander essem, accepissem', respondit ^et ego, si Parmenion'. 1 nobilera edidit, sed lem edidit in ras. m. 3 B 2 ideo exparte B 4 pollicentem B 6 ea] se B in ras., item litt. condici12 fortitudinis codd. plerique: fortunae B m. 3 in ras. maiore13 obtabilior B' 18 sed Kempf: et B CAP. IIII, Ext. § 3—5. V, § 1. 299 1. Camillo consule Falerios circumsedente magister ludi plurimos et nobilissimos inde pueros uelut ambulandi gratia eductos in cal^tra Romanorum perduxit. quibus interceptis non erat dubium quin Falisci deposita belli gerendi pertinacia tradituri se 5 nostro imperatori essent. ea re senatus censuit ut pueri uinctum magistrum uirgis caedentes in patriam remitterentur. qua iustitia animi eorum sunt capti, quorum moenia expugnari nonpoterant: namqueFalisci beneficio magis quam armis uicti portas Roma-lo nis aperuerunt. Eadem ciuitas aliquotiens rebellando semperque aduersis contusa proeiiis tandem se Q. Lutatio consuli dedere coacta est. aduersum quam saeuire cu- piens populus Romanus , postquam a Papirio , cuius is manu iubente consule uerba deditionis scripta erant, doctus est Faliscos non potestati, sed fidei se Romanorum conmisisse, omnem iram placida mente deposuit , pariterque et uiribus odii non sane facile uinci adsuetis et uictoriae obsequio , quae promptissime 20 licentiam subministrat, ne iustitiae suae deesset obstitit. Idem, cum P. Claudius Camerinos ductu atque auspiciis suis captos sub hasta uendidisset; etsi aera- rium pecunia, fines agris auctos animaduertebat, ta- 25 men, quod parum liquida fide id gestum ab imperatore uidebatur, maxima cura conquisitos redemit iis- que habitandi gratia locum in Auentino adsignauit et praedia restituit. pecuniam etiamfnon ad curiam DE IVSTITIA. 1. Camillus Falerios oppugnans , cum 3o ludi magister plurimos et nobilissimos inde pueros ad se perduxisset, uinctum eum puerisque traditum in patriam iussit reduci. admirali iustitiam ducis Falisci uinci se a magno uiro gloriati sunt. — Senatus, cum P.Claudius Amerinos sub hasta uendidisset , suspectum eum habens maxima cura conquisitos 35 1 circumsidente b 2 uelud B' "^ amandi B 5 pertinatia^' 7 uictum^' 18iram6;rem^ 2^ ^s.va.er'va.osPb, recte ut uidetuf; cf. Kempf 27 isqne B' 28 aduentino^ 29 ad luxuriam Foer^scA 300 LIB. VI. sed sacraria aedificanda sacriiiciaque facienda tri-buit; iustitiaeque promptissimo tenore effecit ut exitio suo laetari possent, quia sic renati erant. Moenibus nostris et finitimis regionibus quae ad5 huc rettuli, quod sequitur per totum terrarum orbemmanauit. Timochares Ambraciensis Fabricio consulipollicitus est se Pyrrum ueneno per filium suum, quipotionibus eius praeerat, necaturum. ea res cum adsenatum esset delata, missis legatis Pyrrum monuit10 ut aduersus huius generis insidias cautius se gereret,memor urbem a filio Martis conditam armis bella;non uenenis gerere debere. Timocharis autem nomensuppressit, utroque modo aequitatem amplexus, quianec nostem malo exemplo tollere neque eum, qui bene15 mereri paratus fuerat, prodere uoluit. 2. Summa iustitia in quattuor quoque tribunis pl.eodem tempore conspecta est. nam cum L.Atratino,sub quo duce aciem nostram apud VerruginemaVolscis inclinatam cum ceteris equitibus correxerant,20 diem ad populum L. Hortensius collega eorum dixisset; pro rostris iurauerunt in squalore sese, quoadimperator ipsorum reus esset, luturos. non sustinuerunt enim egregii iuuenes^ cuius armati periculumuulneribus et sanguine suo defenderant, eius togati25 ultimum discrimen potestatis insignia retinentes inPar. redemit eisque habitandi gratia locum in Auentino adsignauit.— Fabricius, cum Timocrales Ambraciensis medicus repromisisset Pyrrhum se ueneno necaturum, monuit regem ut sibi abeius modi insidiis caueret: et quod iustitia locum tenuit, me30 dici nomen non indicauit. 2. L. Atratinus dux eius pugnae,quae apud Ferruginem a Voiscis cum euentu fuerat acta, paratis fugae nostris , deinde quattuor tribunorum uirtute restilutae, a L. Hortensio ob id accusatus : cuius collegae, quattuor1 sed ad 6 2 efficit B' 6 timoclares B', timocrates Pf\at u. Gell. N.- A. 3, 8, 1 12 thimochares B' 17 L. BP: C. Liuius 4, 42, cf. p. 117, 2 18 Ferruginem BP 19 uolcis B 21sese nos: se esse B 22 futuros Periz. et PF: futurus B 31 Ferruginem F ]] paratis Kellerbauer: partis V GAP. V, § 1—4. 301tueri. qua iustitia mota contio actione Hortensiumdesistere coegit: nec * se eo facto, quod sequitur^ exhibuit. 3. Cum Ti. Gracchus et C. Claudius ob nimis se- uere gestam censuram maiorem partem ciuitatis ex- 5 asperassent; diem iis P. Popilius tribunus pl. perduellionis ad populum dixit, praeter communemconstern^tionem priuata etiam ira accensus, quia ne- cessarium eius Rutilium ex publico loco parietemdemoUri iusserant. quo in iudicio primae classis per- lomultae centuriae Claudium aperte damnabant; deGracchi absolutione uniuersae consentire uidebantur.qui clara uoce iurauit, si de coUega suo grauius esset iudicatum , in f actis se paribus eandem cum illo poenam exilii subiturum, eaque iustitia tota illa tempe-iSstas ab utriusque fortunis et capite depulsa est. Ciaudium enim populus absoluit; Graccho causaedictionem Popilius remisit. 4. Magnam laudem et illud collegium tribunorumtulit, quod; cum unus ex eo L. Cotta fiducia sacro- 20sanctae potestatis creditoribus suis satis facere nollet, decreuit; si neque solueret pecuniam neque daret cumiuuenes, pro rostris iurauerunl in squalore esse futuros, si Par.imperator eorum reus esset futurus. 3. Gum Ti. Gracchus et L. Claudius ob nimis seuere gestam censuram die dicto a Po- 25pilio trib. pl. accusarentiir, omnibus centuriis damnantibus Glaudium , absoluentibus Gracchum.Graccbus clara uoce iurauit, si de collega suo grauius esset iudicatum, se paribus in factis eandem cum illo poenam exilii subiturum. 4. Gum L. Gotta tril). pl. fiducia sacrosanctae potestatis creditori suo sa- 3o2 cogit B, sed corr, 1 m. [j Nec secus se suppl. Kempf, uec se etiam aliter edd. ueit. ante exb. inB mg. m.2 add. dissimilem 4 Ti.] t. ^ 6 is B' [| P.] praenominis nota adhuc satis conspicua. in B erasa ei in mg. m. addiia est; cf. praef. p. X 10 demolii?' 14 eadem B', sed corr, 1 m. 15 exilii om. E 18 dictionem m. B 21 nollent B' 23 esse] fort. sese 25 seuere gestamj se ut regis tam Vpr. m. Wfoi^t. dicta, ut esi infra p. 302, 33 26 dominantibus ^^' 28 essem V 302 LIB. VI. quo sponsio fieret, se appellantibus eum credijtoribusauxilio futurum, iniquum ratum maiestatem publicampriuatae perfidiae obtentui esse. itaque Cottamintribunatu quasi in aliquo sacrario latentem tribunicia5 inde iustitia extraxit. 5. Cuius ut ad alium aeque inlustrem actumtransgrediar^ Cn. Domitius tribunus pl. M. Scaurumprincipem ciuitatis in iudicium populi deuocauit, ut;si fortuna aspirasset, ruina, sin minus, certe ipsa ob10 trectatione amplissimi uiri incrementum claritatisadprehenderet. cuius opprimendi cum summo studioflagraret, seruus Scauri noctu ad eum peruenit, instructurum se eius accusationem multis et grauibusdomini criminibus promittens. erat in eodem pectore:5 inimicus et Domitius [et dominus], diuersa aestimatione nefarium indicium perpendens. iustitia uicitodium: continuo enim et suis auribus obseratis etindicis ore clauso duci eum ad Scaurum iussit. ac-cusatorem etiam reo suo, ne dicam diligendum, certe20 laudandum ! quem populus cum propter alias uirtutestum hoc nomine libentius et consulem et censoremetpontificem maximum fecit. 6. Nec aliter se L. Crassus in eodem iustitiae ex-perimento gessit. Cn. Carbonis nomen infesto animo25 utpote inimicissimi sibi detulerat, sed tamen scriniumeius a seruo adlatum ad se, conplura continens quibus facile opprimi posset, ut erat signatum cum seruopar. tisfacere nollet, collegium tribunorum decreuit creditori ad-uersus collegam auxilium ferre. 5. Cn. Domitius trib. pl. cum30 diem Scauro dixisset, seruus Scauri noctu ad eum uenit, in-structurum se eius accusationem multis domini criminibuspromittens. motus his Domitius seruum Scauro remisit puniendum. 6. L. Crassus die dicta Cn. Carboni, cum seruus eiusad se scrinium domini adtulisset complura continens, quibus2 iniquum B in ras.; an ex inicum? [| ratus B 3 obtentuib: optentu B, ui uidetur \\ ee B in ras. 4 tribuniciam inde iu-sticiam B' 9 ruina b 15 et dominus del. Periz. et b 17 obseruatis B' 23 se in B s. l. m. 2 CAP. V, § 4—7. Ext. §1.2. 303catenato ad eum remisit. quo pacto igitur inter amicos uiguisse tunc iustitiam credimus, cum inter ac- cusatores quoque et reos tantum uirium obtinuisse uideamus? 7. Nam L.Sulla non se tam incolumem quam Sul- 5 picium Rufum perditum uoluit, tribunicio furore eius sine ullo fine uexatus. ceterum cum eum proscriptum et in uilla latentem a seruo proditum conperisset; manu missum parricidam, ut fides edicti sui exstaret, praecipitari protinus saxo Tarpeio cum illo scelere lo parto pilleo iussit, uictor alioquin insolens, hoc imperio iustissimus. Ext, 1. Verum ne alienigenae iustitiae obliti uideamur, Pittacus Mytilenaeus, cuius aut meritis tantum ciues debuerunt aut moribus crediderunt, ut ei is suffragiis tyrannidem deferrent, tam diu illud imperium sustinuit; quam diu bellum de Sigeo cum Atheniensibus gerendum fuit. postquam autem pax uictoria parta est, continuo reclamantibus Mytilenaeis deposuit, ne dominus ciuium ultra quam rei publicae 20necessitas exegerat permaneret. atqile etiam cumrecuperati agri dimidia pars consensu omnium offerretur , auertit animum ab eo munere , deforme iudi- cans uirtutis gloriam magnitudine praedae minuere. 2. Alterius nunc mihi prudentia referenda est, ut 25alterius repraesentari . iustitia possit. cum saluberrimo consilio Themistocles migrare Athenienses in Carbo facile opprimi posset, ut erat signatum cum seruo cate- ^«nato ad dominum remisit. 7. L. Sulla cum Sulpicium Rufum trib. pl. proscripsisset atque eum a seruo proditum conperis- 3oset, manu missum parricidam, ut fides edicti sui extaret, praecipitari protinus Tarpeio saxo pilleatum iussit. 1. Pittacus Mitylenaeus ipsis ciuibus tyrannidem deferentibus, ut aduersus Atheniensis dux esset, pace facta conlinuo 5 nara C: lam B, sed I ex corr. 9 constaret 2 codd. Torr. 13 ne in B s. l. 15 eis B, eius b 17 sigaeo B 19 mytylenaeis B 20 ciuium B corr. e cium 32 tarpeo V\[ pilleatum B in mg: pileatum V (?) • 304 LIB. VI. classem coegisset Xerxeque rege et copiis eius Graecia pulsis ruinas patriae in pristinum habitum reformaret et opes clandestinis molitionibus ad principatum Grraeciae capessendum nutriret; in contione dixit5 habere se rem deliberatione sua prouisam, quamsifortuna ad effectum perduci passa esset, nihil maiusaut potentius Atheniensi populo futurum, sed eamuulgari non oportere, postulauitque ut aliquis sibi,cui illam tacite exponeret, daretur. datus est Aristi10 des. is postquam recognouit classem illum Lacedaemoniorum^ quae tota apud Gytheum subducta erat,uelle incenderC; ut ea consumpta dominatio maris ipsis cederet; processit ad ciues et rettulitThemistoclenut utile consilium^ ita minime iustum animo uoluere.15 e uestigio uniuersa contio quod aequum non uideretur ne expedire quidem proclamauit, ac protinusThemistoclen incepto iussit desistere. 3. Nihil illis etiam iustitiae exemplis fortius. Zaleucus urbe Locrensium a se saluberrimis atque uti20 lissimis legibus munita, cum filius eius adulteri crimine damnatus secundum ius ab ipso constitutumutroque oculo carere deberet ac tota ciuitas in honorem patris necessitatem poenae adulescentulo remitteret, aliquamdiu repugnauit. ad ultimum populi25 precibus euictus suo prius , deinde filii oculo erutousum uidendi utrique reliquit. ita debitum suppliciimodum legi reddidit, aequitatis admirabili temperamento se inter misericordem patrem et iustum legislatorem partitus. 30 reclamantibus deposuit. 3. Zaleucus urbe Locrensiuin utilisP/rv ' simis legibus munita, cum fihus eius aduUerii crimine damnatus secundum ius ab ipso constitutum utroque oculo careredeberet, precante filio et populo ut parceret, medius inter patrem et legumlatorem fuit: suo enim prius, deinde fili oculo6 fortuna adfectum (ad adf. b) B 13 retulit themitoclenB' 26 uidendi utriquc B in ras. utrique uidendi P, uidendiutrisque deit. CAP. V, Ext. § 2 —4. VI, S 1. 3054. Sed aliquanto Charondae Thurii praefractior et abscisior iustitia. ad uim et cruorem usque seditiosas contiones ciuium pacauerat lege cauendo ut, si quis eas cum ferro intrasset; continuo interficeretur. interiecto deinde tempore e longinquo rure gladio 5 cinctus domum repetens , stibito indicta contione sic ut erat in eam processit, ab eoque, qui proxime constiterat^ solutae a se legis suae admonitus ^idem' inquit *ego illam sanciam', ac protinus ferro, quod habebat, destricto incubuit, cumque liceret culpam uel lo dissimulare uel errore defendere , poenam tamen re- praesentare maluit^ ne qua fraus iustitiae fieret. VI. BE FIDE PVBLICA, Cuius imagine ante oculos posita uenerabile fidei numen dexteram suam, certissimum salutis humanaei5pignuS; ostentat. quam semper in nostra ciuitate uiguisse et omnes gentes senserunt et nos paucis exemplis recognoscamus. 1. Cum Ptolemaeus rex tutorem populum Romanum filio reliquisset, senatus M. Aemilium Lepidum20pontificem maximum, bis consulem^ ad pueri tutelam gerendam Alexandriam misit^ amplissimique et integerrimi uiri sanctitatem; rei publicae usibus et sacris eruto usum utrique uidendi reliquit. 4. Charondas Thurio- Poki-rum legumlator cum tulisset leges, ne qui contiones cum ferro 25intraret, fore enim ut interficeretur, forte ex longinquo itinere ueniens, ut erat gladio cinctus, curiam intrauit. admonitus igitur solui a se leges, destricto ferro incubuit. DE FIDE PVBLICA. 1. Cum Ptolemaeus rex tutorem populum Romanum filio suo reliquisset, senatus M. Aemilium 3o1 charondae syrii (tyrii mg.) B in ras. j] praefra*tioi' et absci+sior B 3 contines B' [] leges B ]] ne qui P 7 constiterat B, sed stite in ras. 9 sauciam B, sarciam b 11 errore B (incertum sitne o^ a pr. m.) 14 imaginem a. 0. posita B' 15 certis- sima B' 16 ostendat B (uUima t in ras.) 22 alexandria B' 24 Thuriorum] yriorum F 25 fort. legem 26 inueniretur V, em. Mai VAL. MAX, ' 20 306 ^ LIB. VI. operatam, externae procurationi uacare uoluit, neiides ciuitatis nostrae frustra petita existimaretur.cuius beneficio regia incunabula conseruata pariterac decorata incertumPtolemaeoreddiderunt patrisne5 fortuna magis an tutorum maiestate gloriari deberet.2. Speciosa illa quoque Romana fides. ingentiPoenorum classe circa Siciliam deuicta, duces eiusfractis animis consilia petendae pacis agitabant. quorum HamiJcar ire se ad consules negabat audere , ne10 eodem modo catenae sibi inicerentur^ quo ab ipsisCorneiio Asinae consuii fuerant iniectae. Hanno au-tem, certior Romani animi aestimator, nihil tale ti-mendum ratus, maxima cum fiducia ad conloquiumeorum tetendit. apud quos cum de fine belli ageret15 et tribujius militum ei dixisset posse illi merito euenire quod Cornelio accidisset; uterque consul tribunotacere iusso 'isto te' inquit ^metU;, HannO; fides ciuitatis nostrae liberat'. claros illos fecerat tantum hostium ducem uincire potuissC; sed multo clariores fe20 cit noluisse. 3. Aduersus eosdem hostes parem fidem in iurelegationis tuendo patres conscripti exhibuere. M.Par. Lepidum ponlificem maximum his cos. ad pueri tutelam gerendam Alexandriam misit. 2. Ingenti circa Siciliam Poeno25 rum classe deuicta, duces eius fractis animis de petenda paceconsiiia inibant: et cum Hamilcar ilurum se negaret ad consules, quod timeret ne eodem more detineretur quo ipsi Cor-.nelium Asinam cos. delinuerant, Hanno, certior Romanorummorum aestimator, uenit ad consules : apud quos curti de fine30 belli ageret et tribunus militum ei dixisset posse illi meritoeuenire quod Cornelio accidisset, uterque consul tribunumiussit taccre. 3. M. Aemilio Lepido L. Flaminio coss. senatusL. Minucium et L.Manlium Carthaginiensium legatis, quia ma5 tutorum clett.: tutoris B (sed is in ras.) 7 poenarum B'\\ deuicta P: deducta B 9 humiicar B 10 ab ^ corr. cx ad 12romanorum morum P 19 uincere B, em. lanus Parrhasius 22exhibere B' 27 quo timeret V 32 flaminino V CAP. VI, § 1—5. Ext. § 1. 307enim Aemilio Lepido; L. Flaminio consulibus L.Minucium etL.ManliumKarthaginiensium legatis, quiamanus his attulerant, per fetiales a M. Claudio praetore dedendos curauerunt. se tunc senatus, non eos quibus hoc praestabatur aspexit. 5 4. Cuius exemplum superior Africanus secutus, cum onustam multis et inlustribus Karthaginiensiumuiris nauem in suam potestatem redegisset; inuiolatam dimisit, quia se legatos ad eum missos dicebant, tametsi manifestum erat illos uitandi praesentis pe- loriculi gratia falsum legationis nomen amplecti^ ut Romani imperatoris potius decepta fides quam frustra implorata iudicaretur. 5. Repraesentemus etiam illud senatus nullomodopraetermittendum opus. legatos ab urbe ApolloniaisRomam missos Q. Fabius, Cn. Apronius aedilicii orta contentione pulsauerunt. quod ubi conperit, continuoeos per fetiales legatis dedidit; quaestoremque cumiis Brundisium ire iussit; ne quam in itinere a cognatis deditorum iniuriam acciperent. illam curiam mor-20talium quis concilium, ac non Fidei templum dixerit? quam ut ciuitas nostra semper benignam praestitit, itainsociorum quoque animis constantem recognouit. Ext. 1. Post duorum in Hispania Scipionum totidemque Romani sanguinis exercituum miserabilem25nus intulerant, per fetiales a i\I. Claudio praetore dedendos P<ir.curauit. 4. Scipio Africanus onustam nauera Poenorum captam, quod se dicebant legatos uenire, dimisit. 5. Legatos al) urbe Apollonia Romam missos Q. Fabius et Cn, Apronius aedilicii orta contentione pulsauerunt. quod ubi conperit senalus, continuo eos per fetiales legatis dedidit. 1. Saguntini, ne destituerent Romanam societatem, usque 1 L.],C. Liuius 38, 42 et Fasti a. 567 u. c. \\ flamino cons. 1. minutium B 2 leg^atis b: legatio B ut uidetur 3 intulerant P\\ a M. suppletum ex P 6 seeus B' 7 illustribus b, inlustrium B8 inuolutam B' 16 et CN. P \\ aedili B 17 pulsauerantPmz.j| conceperit B' 18 dedidit Ph: dedit B 19 his B 21 ac non Pighius: annon B 23 sotiorum B' 26 fort. manus iis [] praetore dedendos Mai: praetores V 20* 30 308 LIB. VI. . stragem Saguntini^ uictricibus Hannibalis armis intra moenia urbis suae conpulsi, cum uim Punicamulterius nequirent arcere, collatis in forum quae unicuique erant carissima atque undique circumdatis5 accensisque ignis nutrimentis ^ ne a societate nostradesciscerent; publico et communi rogo semet ipsi su-periecerunt. crediderim tunc ipsam Fidem humananegotia specuiantem maestum gessisse uultum^ perseuerantissimum sui cultum iniquae fortunae iudicio10 tam acerbo exitu damnatum cernentem. 2. Idem praestando Petelini eundem laudis honorem meruerunt. ab Hannibale, quia deficere a nostraamicitia nohierant; obsessi legatos ad senatum auxilium inplorantes miserunt. quibus propter recentem15 Cannensem cladem succurri non potuit: ceterumpermissum est uti facerent quod utilissimum incolumitati ipsorum uideretur. liberum ergo erat Karthaginiensium gratiam amplecti. illi tamen feminis omnique aetate inbelli urbe egesta; quo diutius armati20 famem traherent; pertinacissime in muris constiterunt; expirauitque prius eorum tota ciuitas quamulla ex parte respectumRomanae societatis deposuit.itaque Hannibali non Peteliam , sed fidum Peteliaesepulchrum capere contigit. 25 Vn. DE FJDE VXORVM ERGA VIROS. 1. Atque ut uxoriam quoque fidem attingamus,Tertia Aemilia, Africani prioris uxor^ mater CornePar. ad ruinas patriae fideles fuerunt. 2. Petelini ab Hannibale obsessi auxilium a Romanis orantes petierunt. quibus quia mitti30 non potuit subsidium propter Cannensem cladem, dalum re-sponsum uti facerent quod utile incolumitati eorumuideretur.6 desisterent B, em. Pighiiis e cod.Susiano (deficerent^7«^.)8 aestum B' 11 petilini B , item bis infra, em. e P 12 a n. amicitia h: nostra amicitia B; fort. destituere (we/ deserere) n. apaicitiam 16 utei B 19 tutius B, em. Pighius e suis libris 23fi^ei petilianae cod. Atreb. 24 sepulcrum b 25 DE — VIROSB in Vitura, ilem duo seqq. itersus usque ad tertia CAP. VI, Ext. § 1. 2. VII, s 1—3. vni. 309liae Gracchorum^ tantae fuit comitatis et patientiae,ut; cum sciret uiro suo ancillulam ex suis gratamesse, dissimulauerit, ne domitorem orbis Africanumfemina magnum uirum inpatientiae reum ageret, tanlumque a uindicta mens eius afuit^ ut post mortem5Africani manu missam ancillam in matrimonium li- berto suo daret. 2. Q. Lucretium proscriptum a triumuiris uxorTuria inter cameram et tectum cubiculi abditum unaconscia ancillula ab inminente exitio non sine magnolopericulo suo tutum praestitit^ singularique fide id egitut, cum ceteri proscripti in alienis et hostilibus re-gionibus per summos corporis et animi cruciatus uixeuaderent; ille in cubiculo-et in coniugis sinu salutemretineret. i53. Sulpicia autem, cum a matre lulia diligentissime custodiretur, neLentulumCruscellionem, uirumsuum proscriptum a triumuiris in Siciliam prosequeretur, nihilo minus famulari ueste nmpta cum duabus ancillis totidemque seruis ad eum clandestina20fuga peruenit, nec recusauit se ipsam proscriberC; utei fides sua in coniuge proscripto constaret. VIII. DE FIDE SERVORVM. Restat ut seruorum etiam erga dominos quo minus expectatam hoc laudabiliorem fidem referamus.25DE FIDE VXOR VM. 2. Q. Lucretium proscriptum a Pa^triumuiris uxor Tyria inter cameram et tectum cubiculi cumuna conscia ancilla abscondit. 3. Sulpicia cum a matre lulia custodiretur, ne Lentulum Cruscilionem proscriptum a triumuiris et in "Siciliam transeuntem sequeretur, famulari ueste3oiniecta comes eius fugae facta est. 4 inpotentiae Lipsius prohabililer, u. Foertsch II , 28 5 raens ei : {i. e. eius) afuit B, sed sei : afuit in ras. 9 tyria Pb, fort. Turcia 17 cruscilionem Pb 18 prosequeretur DE: se- queretur B erasa ante s littera p uel p, persequeretur Kenipf;cf. 7, 5, 4 19 familiari B' 20 clandestina — dominos quo(u. 24) B in liiura habet 310 LIB. VI. 1. M. Antonius, auorum nostrorum temporibusclarissimus ox'ator^ incesti reus agebatur. cuius iniudicio accusatores seruum in quaestionem perseuerantissime postulabant, quod ab eo^ cum ad stuprum5 iret; lanternam praelatam contenderent. erat autemis etiam tum inberbis et stabat coram uidebatquerem ad suos cruciatus pertinere^ nec tamen eos fugitauit. ille uero, ut domum quoque uentum est; Antonium hoc nomine uehementius confusum et sollici10 tum ultro est hortatus ut se iudicibus torquendumtraderet, adfirmans nuUum ore suo uerbum exiturum,quo causa eius laederetur, ac promissi fidem mirapatientia praestitit. plurimis enim laceratus uerberibus eculeoque inpositus, candentibus etiam lamminis15 ustus , omnem uim accusationis custodita rei salutesubuertit. argui fortuna merito potest^ quod tampium et tam fortem spiritum seruili nomine inclusit.2. Consulem autem C. Marium^ Praenestinae obsidionis miserabilem exitum sortitum, cuniculi late20 bris frustra euadere conatum leuique uulnere a TelesinO; cum quo conmori destinauerat , perstrictumseruus suus, ut Sullanae crudelitatis expertem faceret, gladio traiectum interemit, cum m^gna praemiasibi proposita uideret; si eum uictoribus tradidisset.25 cuius dexterae tam opportunum ministerium nihileorum pietati cedit^ a quibus salus dominorum proPar. 1. DE FIDE SERVORVM. M. Antonius cum reus in-cesti ageretur, accusatoribus eius seruura in quaestionem perseueranter postulanlibus, quod ab eo cum ad stuprum irelur30 lanterna esset praelata, ipso fidem promittenteseruo, tormentis et iudicio eum comniisit nec deceptus est. 2.- C. MariumPraenestinae obsidionis miserabilem exitum cuniculi latebriseuadere conatum , leui uulnere a Telesino , cum quo mori de5 irent B', iretur P |1 laternam b 6 stabant coronam uidebantq. B' 12 promissi fidem ed. Ven. 1478: proximidem jP, proxime idem h 13 enim dett. pauci: etiam B ., etenira Lips.14 cadentibus B' 22 syllene (syllane b) B 25 oportunum B30 lanternae V corr. in laterna CAP. VIII, § 1—4. 311tecta est, quia eo tempore Mario non uita, sed morsin beneficio reposita erat. 3. Aeque inlustre quod sequitur. C. Gracchus,ne in potestatem inimicorum perueniret; Philocrati seruo suo ceruices ineidendas praebuit. quas cum5 celeri ictu abscidisset; gladium cruore domini manantem per sua egit praecordia. Euporum alii huncnocitatum existimant: ego de nomine nihil disputO; famularis tantum modo fidei robur admiror. cuius si praesentiam animi generosus iuuenis imitatus foret; 10suo, non serui beneficio inminentia supplicia uitasset
nunc conmisit ut Philocratis quam Gracchi cadauerspeciosius iaceret. 4. Alia nobilitas; alius furor, sed fidei par exemplum. Pindarus C. Cassium Philippensi proelio uic- 15tum, nuper ab eo manu missuS; iussu ipsius obtruncatum insultationi hostium subtraxit seque e conspectuhominum uoluntaria morte abstulit; ita ut ne corpusquidem eius absumpti inueniretur. quis deorum granissimi sceleris ultor illam dexteram , quae in necem20patriae parentis exarserat^ tanto torpore inligauit; ut se tremibunda Pindari genibus summitteret; ne publici parricidii quas merebatur poenas arbitrio piaeuictoriae exsolueret? tu profecto tunc^ diueluli^ caelestibus tuis uulneribus debitam exegisti uindictam^ 25perfidum erga te caput sordidi auxilii supplex fieri slinauerat, strictum, seruus occisum Sullanae crudelitatis fecit Parexpertera. 3. C. Gracchus ne in potestatem inimicorum ueniret Philocrati seruo, uel utalii dicunt, Euparo ceruices in- cidendas praebuit : quas cum celeri ictu abscidisset, in se gla- 30diunl conuerlit. 4. Pindarus C. Cassiura Philippensi proelio 1 non — mors B in ras. 4 potestate B 6 manantem dett. imuci: manentem B, madentem b 7 euporum B, sed porum in ras. II alii B corr. ex ali 12 et nunc B' |] philocrates B' 15 C. om. B' 17 insultationi B, sed ultima i in ras. 18 nec cor- pus B 19 adsumpti B' 20 quae add. in B m. 2 21 orpore 'B' 23 pii uictoris b 24 tunc B : tu dett. \\ iulia B 26 sordidis b || auxiliis B 29 Euporo Val. codd. 312 LIB. VI. cogendo, eo animi aestu conpulsum ut neque retinereuitam uellet neque finire sua manu auderet. 5. Adiunxit se his cladibus C. Plotius PlancuS;Munatii Planci consularis et censorii frater. qui cum5 a triumuiris proscriptus in regione Salernitana lateret; delicatiore uitae genere et odore unguenti occultam salutis custodiam detexit. istis enim uestigiiseorum, qui miseros persequebantur, sagax inductacura abditum fugae eius cubile odorata est. a quibus10 conprehensi serui latentis multumque ac diu torti ne-gabant se scire ubi dominus esset. non sustinuitdeinde Plancus tam lideles tamque boni exempli ser-uos ulterius cruciari, sed processit in medium iugulumque gladiis militum obiecit. quod certamen mu15 tuae beniuolentiaearduumdinosci facit,utrum digniordominus fuerit^ qui tam constantem seruorum fidemexperiretur; an serui; qui tam iusta domini misericordia quaestionis saeuitia liberarentur. 6. Quid; Vrbini Panapionis seruus quam admira20 bilis fidei! cumad dominum proscriptum occidendumdomesticorum indicio certiores factos milites in Reatinam uillam uenisse cognosset; conmutata cum eoueste, permutato etiam anulo illum postico clam emisit , se autem in cubiculum ac lectulum recepit et ut25 Panapionem occidi passus est. breuis huius factiFar. uictum, uuper ab eo uianu missus, iussu ipsius obtruncatuminsultalioni hostium subtraxit, deinde se occidit. 5. PlancusMunatius, Planci Munatii frater, a triumuiris proscriptus cumin regioneSalonitana lateret, persequentibus se militibus, cum30 serui eius negarent se scire ubi dominus esset, non sustiuuit tam fideles seruos cruciari, sed se militibus obiecit. 6. Vrbini Panapionis seruus cum audisset dominum suum proscriptum a 3 se om, B, fort. his se cl. [1 C.] L. Plin. n. h. 13, 3, § 25 et Solinus 46 p. 196 ed. Momms. \\ plotinus B 4 Planci] plan B 5salonitana P 10 latentes B, em. Periz. 19 urbini DF: uruonPb (pr. m. scriptura in B ignoratur), urbinii uel urbani dett. Vrbinus est in Macr. Sat. I, 11, 16 \\ panopionis B' 21 certior rei factus h 23 anullo B' 31 Vruon V CAP. VIII, § 4—7. 313 narratiO; sed non parua materia laudationis. nam si quis ante oculos ponere uelit subitum militum adcursuni; conuulsa ianuae claustra; minacem uocem, tru- ces uultus, fulgentia arma, rem uera aestimatione prosequetur; nec quam cito dicitur aliquem pro alio 5 mori uoluisse, tam id ex facili etiam lieri potuisse ar- bitrabitur. Panapio autem quantum seruo deberet amplum ei faciendo monumentum ac testimonium pietatis grato titulo reddendo confessus est. 7. Contentus essem huius exemplis generis , nisi lo unum me adicere admiratio facti cogeret. Antius Kestio, proscriptus a triumuiris, cum omnes domesticos circa rapinam etpraedamoccupatosuideret, quammaxime poterat dissimulata fuga se penatibus suis intempesta nocte subduxit. cuius furtiuum egressum is seruos ab eo uinculorum poena coercitus inexpiabilique litterarum nota per summam oris contumeliam inustus curiosis speculatus oculis ac uestigia huc atque ilhic errantia beniuolo studio subsecutus lateri uoluntarius comes adrepsit. quo quidem tam exqui- 20 sito tamque ancipiti officio perfectissimum spectatae pietatis cumuhim expleuerat. iis enim, quorum felicior in domo status fuerat, lucro intentis^ ipse, nihil quam umbra et imago suppliciorum suorum, maximum esse emolumentum eiuS; a quo tam grauiter pu- 25 nitus erat; salutem iudicauit, cumque abunde foret Iriumuiris, ueste cum eo permutata postico clam emisit et se Par.pro Panapione occidi passus est. 7. Antius Restio proscriptus a triumuiris comitem fugae suae unum seruum uinctum inexpiabilique litterarum nota inustum habuit. qui cum superue- 30 nientes mililes cognouisset, amoto domino rogum extruxit eique ardenti conprensum et occisum senem superiecit. inter4 aestimationem prosequeretur B, sed corr. 1 m. ut uidetur 6 arbitrabitur dett.: mirabitur B in ras. 7 panopio B' 10 his huius b 11 me dicere B, em. Periz, 15 intempestate B' 16 seruos B : seruus b 21 ancipi B' \\ spectatae F et aliquot alii: expectatae B^ inexpectatae Feriz. 22 iis E: his B 23 nihil B: cum nihil aliud 6, nihil aliud deit. 25 esse F: esset B 26 salutem suam b 314 LIB. VI. iram remittere^ adiecit etiam caritatem. nec hactenusbeniuolentia processit; sed in eo conseruando miraquoque arte usus est. nam ut sensit cupidos sanguinis milites superuenirC; amoto domino rogum extru5 xit eique egentem a se conprehensum et occisumsenem superiecit. interrogantibus deinde militibusubinam esset Antius^ manum rogo intentans, ibi illumdatis sibi crudelitatis piaculis uri respondit. quiaueri similia loquebatur, habita est uoci fides: quo10 euenit ut Antius statim quaerendae incolumitatis oc-casionem adsequeretur. VIIII. I)E MVTATIONE MORVM AVT FORTVNAE. Multum animis hominum et fiduciae adicere et15 sollicitudinis detrahere potest morum ac fortunae inclaris uiris recognita mutatio; siue nostros status siueproximorum ingenia contemplemur. nam cum aliorum fortunas sp6ctando ex condicione abiecta atquecontempta emersisse claritatem uideamus^ quid aberit20 quin et ipsi meliora de nobis semper cogitemus , memores stultum esse perpetuae infelicitatis se praedamnarC; spemque, quae etiam incerta recte fouetur;interdum certam in desperationem conuertere? 1. Manlius Torquatus adeo hebetis atque obtunsi25 cordis inter initia iuuentae existimatus^ ut a patre L.Manlio amplissimo uiro, quia et domesticis et reipublicae usibus inutilis uidebatur^ rus relegatusPar. roganlibus deinde militibus ubi esset Anlius, manum rogo in- tentans ibi illum datis sibi crudelitatis piaculis uri respondit. 30 quia ueri similia loquebatur, habita est fides. DE MVTATIONE MORVM. 1. Manlius Torquatusadeo liebetis atque obtunsi cordis existimatus est, ut a patre 1 actenus B' 3 cupido B' tO statu B \\ occisionem B, oc- casione b 12 DE MVTAT. — Multura B in litura habet, item u. 18 spectando ex et u. 22 que quae etiam 18 spectando et exdett. 21 saepe (pe in prae corr.) dampnare B 24 habetis at- que obtusi^ff' 26 qui et B' CAP. VIII, §7. Vmi. § 1—5. 315 agresti opere fatigaretur, postmodum patrem reumiudiciali periculo liberauit; filium uictorem^ quod ad- uersus imperium suum cum hoste manum conseruerat, securi percussit; patriam Latino tumultu fessam speciosissimo triumpho recreauit, in hoc^ credo, ore 5 fortunae nubilo adulescentiae contemptu perfusus, quo senectutis eius decus lucidius enitesceret. 2. Scipio autem Africanus superior^ quem di immortales nasci uoluerunt, ut esset in quo uirtus se per omnes numeros hominibus efficaciter ostenderet, lo solutioris uitae primos adulescentiae annos egisse fertur^ remotos quidem a luxuriae crimine, sed tamen Punicis tropaeis; deuictae Karthaginis ceruicibus inposito iugo teneriores. Gaius quoque Valerius Flaccus secundi Punici is belli temporibus luxu perditam adulescentiam inchoauit. ceterum a P. Licinio pontifice maximo flamen factus, quo facilius a uitiis recederet; ad curam sacro- rum et caerimoniarum conuerso animo, usus duce frugalitatis religione , quantum prius luxuriae fuerat 20 exemplum, tantum postea modestiae et sanctitatis specimen euasit. 4. Nihil Q. Fabio Maximo, qui GalHca uictoria cognomen Allobrogici sibimet ac posteris peperit; adulescente magis infame, nihil eodem sene ornatius 25 aut speciosius illo saeculo nostra ciuitas habuit. 5. Quis ignorat Q. Catuli auctoritatem in maximoL.Manho rus relegatus agresti opere fatigaretur. postmodum ^«^-reum iudiciali periculo liberauit. 2. Scipio Africanus superior solutioris uilae primos adulescentiae annos egisse fertur. 30 3. C. Valerius ponlifex luxu perditam adulescentiam inchoauit, sed receptus a P. Licinio ponlifice maximo flamen liberatus est. 4. Q. Fabius Maximus adulescentiam infamem habuit. 5. Q.Ca2 iudicali B' 3 conseruerat B, sed erat in ras. 5 ore Foertsch (11, 28): ne B, sed punciatum, malignae T 6 perfusu b 9 se per B corr. e super 12 et 20 luxoriae B 20 frugalitatis B corr. e frag-il. [| regione B 24 allobrog^i B 27 auctoritate** in B 316 LIB. VI. clarissimorum uirorum prouentu excelsum gradumobtinuisse? cuius si superior aetas reuoluatur^ multilusus , multae deliciae reperiantur. quae quidem eiinpedimento non fuerunt quo minus patriae princeps5 existeret nomenque eius in Capitolino fastigio fulgeret ac uirtute ciuile bellum iiigenti motu oriens se-peliret. 6. L. uero Sulla usque ad quaesturae suae comitia uitam libidine, uino, ludicrae artis amore inqui10 natam perduxit. quapropter C. Marium consulemmoleste tulisse traditur quod sibi asperririium inAfrica bellum gerenti tam delicatus qjiaestor sorteobuenisset. eiusdem uirtus, quasi perruptis et disiectis nequitiae qua dt)sidebatur claustris, catenas15 lugurthae manibus iniecit, Mitridatem conpescuit^socialis belli fluctus repressit, Cinnae dominationemfregit; eumque, qui se in Africa quaestorem fastidierat, ipsam iUam prouinciam proscriptum et exulempetere coegit. quae tam diuersa tamque inter se con20 traria si quis apud animum suum attentiore conparatione expendere uelit, duos in uno homine Sullasfuisse crediderit, turpem adulescentulum et uirum,dicerem fortem, nisi ipse se felicem appellari maluisset. 25 7. Atque ut nobilitati, beneficio paenitentiae seipsam admonitae respicere, altiora modo suo sperareausos subtexamus, T. Aufidius, cum Asiatici publiciexiguam admodum particulam habuisset; postea toPar. tulus, superiores eius anni si reuoluanlur, delicatissimusatque30 effusissimus inuenietur. 6. DE MVTATIONE FORTVNAE. L. Sulla usque ad quaesturae suae comitia uitam libi- dine, uino, ludicrae rei amore inquinatam perduxit. 7. P. Aufidiu^ cum Asiatici publici exiguam admodum particulam ha1 prouectu B' 3 lusus B: luxus ?; cf. Foertsch II, 29 |j delitiae B [| repperiantur B, reperientur b 8 comiti auita B12 africa B 14 obsiderebatur B' 15 iugurthae B in ras. 16fuctus B' ut uidetur, luctus dett. 23 se om. B 25 nobilitati J.Fr. Gronouius : nobilitatis B ut uideiur, nobilitate 6 26 ipsumB' II admonit* B, admonui b 27 ausus B' [] titus B, F. P, Ti. s CAP. VIIII, §5—10. 317 tam Asiam proconsulari imperio obtinuit. nec indignati sunt socii eius parere fascibus , quem aliena tribunalia adulantem uiderant. gessit etiam se integerrime atque splendidissime, quo quidem modo demonstrauit, pristinum quaestum suum fortunae, prae- 5 sens uero dignitatis incrementum moribus ipsius inputari debere. 8. At P. Kupiliits non publicanum in Sicilia egit, sed operas publicanis dedit: idem ultimam inopiam suam auctorato sociis officio sustentauit. ab lioc lo postmodum consule leges uniuersi Siculi acceperunt acerbissimoque praedonum ac fugitiuorum bello li- berati sunt. portus ipsos, si quis modo mutis rebus inest sensuS; tantam in eodem homine uarietatem status admiratos arbitror. quem enim diurnas cap- i5 turas exigentem animaduerterant ; eundem iura dantem classesque et exercitus regentem uiderunt. 9. Huic tanto incremento maius adiciam. Asculo capto Cn. Pompeius, Magni pater, P. Ventidium ae- tate inpuberem in triumpho suo populi oculis subie- 20 cit. hic est Ventidius, qui postea Romae ex Parthis et per Parthos de Crassi manibus in hostili solo miserabiiiter iacentibus triumphum duxit. ita qui captiuus carcerem exhorruerat; uictor Capitolium felicitate celebrauit. in eodem etiam ilkid eximium, quod 25 eodem anno praetor et comul est factus. 10. Casuum nunc contemplemur uarietatem. L. Lentulus consularis lege Caecilia repetundarum crimine oppressus censor cum L. Censorino creatus est. buisset, postea totam Asiam proconsul obtinuit. 9. Ventidius, 3o qui de Parthis triumphauit, aetatis admodum puberis Asculo capto a Cn. Pompeio palre captus in triumpho est duclus. 10. L. LentuUis consularis lege Caecilia repetundarum crimine 4 quo quidem Kempf: quoq. id ^ 8 rutilius B 9 idem^; id est Lipsius, ai u. Torr. 10 ab b: ad B 19 pompei B, em. Pighius 20 puberem B, em. idem: aetatis admodura puberis P21 qui* B 23 dixit B' 26 et consul ed. Fe7i. 1478: om. B 28 Caecilia] immo Calpnrnia (u.Momms. C. J. L. I, 55), sed uidetur error Valerii ipsius 318 LIB. VI. qiiem quidem fortuna inter ornamenta et dedecoraalterna uice uersauit, consulatu illius damnationem,damnationi censuram subiciendo et neque bonis eumperpetuis frui neque malis aeternis ingemescere pa5 tiendo. 11. Isdem uiribus uti uoluit in Cn. Cornelio Scipione Asina. qui consul a Poenis apud Liparas captus, cum belli iure omnia perdidisset, laetiore subinde uultu eius adiutus cuncta recuperauit; consul10 etiam iterum creatus est. quis crederet illum a duodecim securibus ad Karthaginiensium peruenturumcatenas? (juis rursus existimaret a Punicis uinculisad summi imperii peruenturum insignia? sed tamenex consule captiuus et ex captiuo consul est factus. 15 12. Quid; Crasso nonne pecuniae magnitudo locupletis nomen dedit? sed eidem postea inopia turpem decoctoris appellationem inussit; siquidem bonaeius a creditoribus^ quia solidum praestare non poterat; uenierunt. f itaque [qui] amara suggillatione20 non caruit, cum egens ambularet; diues ab occurrentibus salutabatur. 13. Crassum casus acerbitate Q, Caepio praecucurrit. is namque praeturae splendore, triumphi claritate, consulatus decore, maximi pontificis sacerdo25 tio ut senatus patronus diceretur adsecutus, in publiPar. oppressus, postea censor curaL.Censorino creatus est. 11. Cn.Cornelius Scipio Asina cos. a Poenis apud Liparas captus curabelli iure orania perdidisset, cuncta recuperauit : consul eliara postea creatus est. 12. Crassus, qui locuples cognorainalus30 est ob nimias diuitias, postea inops factus per risuni diues ab1 inter tormenta B' 2 consulatui h [] darapnationem damnationi B 4 ingemiscere b 6 idem B' [1 noluit B' ut uidelur 7 Asina Glareanus et P: nasica B 13 summii B' 15 nonne Bcorr. e nonet 16 inopia B' 17 appell. Lipsius: superlationemB, insuper appellationera Periz.; suggillationem ed. Venetatesle Colero 19 uenerunt B' ]] itaq. qui (quiaJ) B, ita {uel itaq.) quoque dctt., itaq. sui Foertsch 1,21; ipse tentaui: itaque amaras. non caruit; cum enim egens etc. 22 aceruitatem q*** B' 23 splendor et triuraplii B' 30 per risum Kellerbauer: pro risu V CAP. vnil, § 10—15. 319 cis uinculis spiritum deposuit, corpusque eius funesti carnificis manibus laceratum in scalis Gemoniis ia- cens magno cum horrore totius fori JRomani conspectum est. 14. lam C. Marius maxima fortunae luctatio est: 5 omnes enim eius impetus qua corporis qua animi ro- bore fortissime sustinuit. Arpinatibus honoribus iudicatus inferior quaesturam Komae petere ausus est. patientia deinde repulsarum inrupit magis in curiam quam uenit. in tribunatus quoque et aedilitatis pe- lo titione consimilem campi notam expertus praeturae candidatus supremo in loco adhaesit; quem tamen non sine periculo obtinuit: ambitus enim accusatus uix atque aegre absolutionem ab iudicibus impetrauit. ex illo Mario tam humili Arpinate^ tam ignobili is Romae, tam fastidiendo candidato ille Marius euasit, qui Africam subegit, qui lugurtham regem ante cur- rum egit, qui Teutonorum Cimbrorumque exercitus deleuit, cuius bina tropaea in urbe spectantur, cuius septem in fastis consulatus leguntur^ cui post exilium 20 consulem creari proscriptoque facere proscriptionem contigit. quid huius condicione inconstantius aut mutabilius? quem si inter miseros posueris^ miserrimus, inter felices felicissimus reperietur. 15. Gaius autem Caesar, cuius uirtutes aditum 25 sibi in caelum struxerunt; inter primae iuuentae inioccurreiilibus salutabatur. 14. C. Marius, Arpinatibus bono- P^r.ribus iudicatus inferior, Romae usque ad septem consuIatuTS processit. 15. C. Caesar inter prima iuuentae initia priuatus Asiam petens et maritimis praedonibus circa insulam Pharma- 30 5 maxime f. luctatione B, maxima f. luctatio {sine est) b; emendatio loci admodum incerta uidetur 6 quo — quo b 12 ita haesit B, iuhaesit b, em. J. F. Gronouius || quam b 15 arpinate b: arpina B, arpini T 17 subegit qui subegit iu^. B, uu. qui subegit punctatis 18 teuthonorum B 19 urbem B 20 cui Bcorr. e qui 21 cons. B 23 miserrimus si inter deit. 24 inter felicissimos {om. felices) B' \\ repperiretur B' 26 instruxerunt B, sed in punct. m. 1 ut uidetur 30 parnacusam V' 320 LIB. VI. tia priuatus Asiam petens , a maritimis praedonibuscirca insulam Pharmacusam exceptus quinquagintase talentis redemit. parua igitur summa clarissimummundi sidus in piratico myoparone rependi fortuna5 uoluit. quid est ergo quod amplius de ea queramur,si ne consortibus quidem diuinitatis suae parcit? sedcaeleste numen se ab iniuria uindicauit: continuoenim captos praedones crucibus adfixit. Ext. 1. Adtento studio nostra commemorauimus 10 remissiore nunc animo aliena narrentur. perditaeluxuriae Athenis adulescensPolemO; neque inlecebriseius tantum modo ; sed etiam ipsa infamia gaudens;cum e conuiuio non post occasum solis , sed post or-tum surrexisset domumque rediens Xenocratis pliilo15 sophi patentem ianuam uidisset^ uinograuis; unguentis delibutus , sertis capite redimito ; perlucida uesteamictus refertam turba doctorum hominum scholameius intrauit. nec contentus tam deformi introituconsedit etiani; ut clarissimum eloquium et pruden20 tissima praecepta temulentiae lasciuiis eleuaret. ortadeindc; ut par erat; omnium indignatione ; Xenocrates uultum in eodem habitu continuit omissaque re,quam disserebat; de modestia ac temperantia loquicoepit. cuius grauitate sermonis resipiscere coactus25 Polemo primum coronam capite detractam proiecit;paulo post brachium intra pallium reduxit, procedente tempore oris conuiualis hilaritatem deposuit;ad ultimum totam luxuriam exuit; uniusque orationissahiberrima medicina sanatus ex infami ganeone30 cusam exceptus qulnquaginta se lalentis redemit: deinde po-"^' stea captos praedones crucibus adfixit. 1. Perditae luxuriae Atiienis adulescens Polemo cum Xenocralis philosophi temulentus scholam intrasset, molus ser- monls eius grauitate paulatim resipiscens ex infami ganeone2 pharnacusam b 3 carissimum B' 11 luxoriae B 13cum om. B' [j post (priore loco) B ex corr. 16 remedito B 17turbam (turba b) doctorem B 20 lasciuis B' 28 orationi B29 senatus B' CAP. Vllll, $ 15. Ext. § 1—5. 321 maximus philosophus euasit. peregrinatus est huius animus in nequitia, non habitauit. 2. Piget Themistoclis adulescentiam adtingere; siue patrem aspiciam, abdicationis iniungentem notani; siue matrem; suspendio finire uitam propter fili 5 turpitudinem coactam, cum omnium posteaGrai sanguinis uirorum clarissimus extiterit mediumque Europae et Asiae uel spei uel desperationis pignus fuerit. haec enim eum salutis suae patronum habuit; illa uadem uictoriae adsumpsit. lo 3. Cimonis uero incunabula opinione stultitiae fuerunt referta: eiusdem adulescentiae imperia salutaria Athenienses senserunt. itaque coegit eos stuporis semet ipsos damnare^ qui eum stolidum crediderant. i5 4. Nam Alcibiaden quasi duae fortunae partitae sunt; altera quae ei nobiiitatem eximiani; abundantes diuitias, formam praestantissimam, fauorem ciuium propensum, summa imperia, praecipuas potentiae uires, flagrantissimum ingenium adsignaret; altera 20 quae damnationem, exilium, uenditionem bonorum, inopiam, odium patriae, uiolentam mortem infligeret
nec aut haec aut illa uniuersa , sed uaria perplexa, freto atque aestui similia. 5. Ad inuidiam usque Polycratis , Samiorum ty- 25 ranni; abundantissimis bonis conspicuus uitae fulgor excessit; nec sine causa: omnes enim conatus eius placido excipiebantur itinerc; spes certum cupitae rei maximus philosophus euasit. 2. Themistocles tam infamis in Farpueritia uitae fuit, ut a patre abdicaretur, matrem ob turpitu- ^o (Unem suam suspendio uitam finire coegerit. 3. Cimonis in- cunabula opinionis stultae fuerunt. 5. Polycraten Saraiorum tyrannum omnium hominum feiicissimum Orontes Darii regis 1 est om. B' 4 inurentem u. l. in B mg , at cf. 6, 9, 12 9 cum om. B' llopinione ^, sed e in ras. 12 adulescentiae nos: stultitiae B, deh Lipsius et seqq. cf. 3, 4, 1 13 co^it B 16 lam h 23 nec B corr. e ne [| illa simul uniuersa b [j uariae B' ut uidetur; exspectatur aut uaria et aut uarie 24 aestuis B' ^ 31 coegit V VAL. MAX. 21 322 LIB. \I. • fructum adprehendebant; uota nuncupabantur simulet soluebantur^ uelle ac posse in aequo positum eratsemel dumtaxat uultum mutauit, perquam breui tristitiae salebra succussum, tunc cum admodum gra5 tum sibi anulum de industria in profundum, ne omnis incommodi expers esset, abiecit. quem tamencontinuo recuperauit capto pisce^ qui eum deuorauerat. sed hunc, cuius felicitas semper plenis uelis prosperum cursum tenuit , Orontes ^ Dari regis praefec10 tus, in excelsissimo Mycalensis montis uertice cruciadfixit; e qua putres eius artus et tabido cruore manantia membra atque illam laeuam, cui Neptunusanulum piscatoris manu restituerat; situ marcidamSamos, amara seruitute aliquamdiu pressa^ liberisi5 ac laetis oculis aspexit. 6. Dionysius autem^ cum hereditatis noihine apatre Syracusanorum ac paene totius Siciliae tyrannidem accepisset, maximarum opum dominuS; exer-cituum dux; rector classiumj equitatuum potens^^o propter inopiam litteras puerulos Corinthi docuit;eodemque tempore tanta mutatione maiores natu^ nequis nimis fortunae crederet, magister ludi factus extyranno monuit. 7. Sequitur hunc Syphax rex, consimilem fortu25 nae iniquitatem expertus , quem amicum hinc Romaper Scipionem, illinc Karthago per Hasdrubalemultro petitum ad penates deos eius uenerat. ceterumeo claritatis euectus, ut ualidissimorum populorumtantum non arbiter uictoriae existeret; parui tempoao ris interiecta mora catenatus a Laelio legato ad SciJ'ar. praefeclus in excelsissimoMycales montis uertice cruci adfixiL 6. Dionysius tyrannus post opes tantas, post dignitatem, deie- ctus a fastigio, magister ludi fuit. 7. Syphax, rex nobilis ti1 fractum B, factum h 3 perq. B' 4 selebra B' 9 orantes B' II darii h 10 Mycales P, ui est in lust. 2, l4, 7 ^ 11 manantia B in ras. 12 leuam^ 21 tantam mutationem^' 22 fac- tus B (fact in ras.) 24 sypax B, syfax h 27 penatos^' [] deosPerizonio suspectum 29 non tantum arbiter sed et uictor h \\ *uictoriae B CAP. Vllll. Ext. § 5—7. LIB. VII. CAP. I, § 1. 325pionem imperatorem pertractus est, cuiusque dexteram regio insidens solio adroganti manu attigerat^ eius genibus supplex procubuit. caduca nimium et fragilia puerilibusque consentanea crepundiis suntista; quae uires atque opes humanae uocantur. ad- 5fluunt subitO; repente dilabuntur, nullo in loco, nullain persona stabilibus nixa radicibus consistunt, sedincertissimo flatu fortunae huc atque illuc acta quossublime extulerunt inprouiso recussu destitutos profundo cladium miserabiliter inmergunt. itaque nequeloexistimari neque dici debent bona^ quae, ut inflictorum malorum amaritudine desiderium sui duplicent * + . LIBER SEPTIMVS. I. DE FELICITATE. i5Volubilis fortunae complura exempla rettulimus, constanter propitiae admodum pauca narrari possunt
quo patet eam aduersas res cupido animo infligere, secundas parco tribuere. eadem, ubi malignitatis obliuisci sibi imperauit; non solum plurima ac ma-20xima, sed etiam perpetua bona congerit. 1. Videamus ergo quot gradibus beneficiorum Q.mendusque a Romanis, a Laelio legato ad Scipionem uinctus Par.perduclus est. 1. DE FORTVNA CONSTANTER PROPITIA. Q. 25Metellus a primo die originis ad ultimum usque fati tempus 2 attingerat B 3 suplex B 4 crep**dis B' 8 fortuna* B9 recursu b 10 itaq. B, add. in. 2 neque; an itaq. ex ita neq. exortuni est? 11 quae ut — duplicent B : quae inflictorum malorum amaritudine {f^ est a m..2) desiderio sui duplicant b; mutilam esse sententiam.primus cognouit Pighius, quam sic suppleui^: propensiore fauore primo delenitos, maiore postea malorumcumulo opprimere solent; Kempfius hreuius sic: aliquamdiu blando fauore hominum animos permulcent 16 com B in ras. item ter propitiae 17 constantis dett. et m 22 quod B' [J ommq. metellum B in ras. 21* 324 LIB. VII. Metellum a primo originis die ad ultimum usque fati tempus numquam cessante indulgentia ad summumbeatae uitae cumulum perduxerit. nasci eum in urbeterrarum principe uoluit; parentes ei nobilissimos de5 dit; adiecit animi rarissimas dotes et corporis uires, ut suflicere laboribus posset, uxorem pudicitia et fecunditate conspicuam conciliauit, consulatus decuS; imperatoriam potestatem , speciosissimi triumphipraetextum largita est; fecit ut eodem tempore tres 10 filios consulares, unum etiam censorium et triumphalem, quartum praetorium uideret, utque tres filias nuptum daret earumque subolem sinu suo exciperet. tot partus, tot incunabula, tot uiriles togae, tam multae nuptiales faces, honorum, imperiorum, omnis de15 nique gratulationis summa abundantia, cum interimnullum funus , nullus gemitus, nulla causa tristitiae. caelum contemplare, uix tamen ibi talem statum re- peries, quoniam quidem luctus et dolores deorumquoque pectoribus a maximis uatibus adsignari uide20 mus. hunc uitae actum eius consentaneus finis excepit. namque Metellum ultimae senectutis spatio defunctum lenique genere mortis inter oscula con- plexusque carissimorum pignorum extinctum filii et gcneriumeris suis per urbem latum rogo inposuerunt. 25 2. Clara haec felicitas : obscurior illa, sed diuino P(tr- ad summmu beatae uitae columen perductus, consularis et triumphalis, quattuor filiorum pater, trium consularium, uno eliam censorio et Iriumphali, quarto praetore: item trium filia- rum pater, quibus nuptum datis prolera earum sinu suo exce- soperat: nullum funus, nullum gemitum passus , inter oscula iam senex amplexusque carissimorum pignorum extinctus, fiiiorum et generorum umeris per urbem latus rogo inpositus 2 cessante indulgentia ^' 3 columen P, culmen Pighius; cf. 5, 1 in. et S, 7 in. \\ orbe B , in urbe orbis terr. Kellerbauer 4 principem B' 6 possent B, em. Periz. |1 pudicitia*-ff 10 ettr.] triumphalem et B, ac tr. et detl. 17 repperies B' 19 uideamus B' 21 nam Q. b [{ ^lQieWwm. suspectum Lipsio 24 humeris B' 25 diuino ore scripsi: diuino B, diuine {ueL diuinitus) Periz. 31 clarissimorum V ' CAP. I, S 1. 2. II. 325ore splendori praeposita. cum enim Gyges regnoLydiae, armis et diuitiis abundantissimo , inflatusanimo Apollinem Pythium sciscitatum uenisset analiquis mortalium se esset felicior, deus ex abditosacrarii specu uoce missa Aglaum Psophidium ei5praetulit. is erat Arcadum pauperrimus^ sed aetateiam senior terminos agelli sui numquam excesserat;paruuli ruris fructibus contentus. uerum profectobeatae uitae finem Apollo non adumbratum oraculisagacitate conplexus est. quocirca insolenter fulgorelofortunae suae glorianti respondit magis se probaresecuritate ridens tugurium quam tristem curis et sollicitudinibus aulam, paucasque glebas pauoris expertes quam pinguissima Lydiae arua metu referta, etunum aut alterum iugum boum facilis tutelae quami5exercitus et arma et equitatum uoracibus inpensisonerosum, et usus necessarii horreohim nuUi nimisadpetendum quam thesauros omnium insidiis et cu-piditatibus expositos. ita GygeS; dimi adstipulatoremuanae opinionis deum habere concupiscit, ubinam20solida et sincera esset felicitas didicit. II. SAPIENTER DICTA AVT FACTA. Nunc id genus felicitatis explicabo; quod totumin habitu animi est nec uotis petitur , sed in pectoriest. 2. Cum Gyges regno Lytliae armis et diuitiis abundanli25inflatus Apollinem Pythium sciscitatum uenisset, an aliquis mortalium se esset felicior, Aglaum Psopliidium illi praetulil. is erat Arcadum pauperrimus : aelate iara senior terminosagelii sui numquam excesserat, parui ruris fructibus contentns, uerum bonae uitae fincm non adumbratum conplexus. 3o3 animo om. PF \\ phitium B 5 sophidium B 8 ris fructi- bus con B in ras. maiore; fructibus ac {uel fructuum) uoluptatibus dett.; ac uolupt. glossam esse iam Pighius iiidit 9 oraculisagitate B' 19 astipul. b 24: e B s. l. m. 1 ut uideiur: consistitm, om. dett. (animi, nec uotis petitum, sed coni: Kempf) 27 agrauum pisophidiura V, at cf. Plin. N. H. 7, 46, § 151et Paus. S, 24, 13 326 LIB. VII. l)us sapientia praeditis natura dictis factisque pradentibus enitescit. 1. App. Claudium crebro solitum dicere accepimus negotium populo Romano melius quam otium 5 conmitti, non quodignoraret quam iucundus tranquillitatis status esset, sed quod animaduerteret praepotentia imperia agitatione rerum ad uirtutem capessendam excitari, nimia quiete in desidiam resolui. et sane negotium, nomine horridum, ciuitatis nostrae 10 mores in suo statu continuit^ blandae appellationis quies plurimis uitiis respersit. 2. Scipio uero Africanus turpe esse aiebat in re militari dicere ^non putaram', uidelicet quia explorato et excusso consilio quae ferro aguntur admini15 strari oportere arbitrabatur: summa ratione; inemendabilis est enim error, qui uiolentiae Martis committitur. idem negabat aliter cum hoste confligere decere, quam aut si occasio obuenisset aut necessitas incidisset. aeque prudenter: nam et prospere geren20 dae rei facultatem omittere maxima dementia est et in angustias utique pugnandi conpulsum abstinere se proelio pestiferae ignauiae adfert exitum, eorumque, qui ista conmittunt, alter beneficio fortunae uti, alter iniuriae nescit resistere. 25 1. SAPIENTER DICTA AVT FACTA. Appius Clau- "^' dius crebro dicere solebat, negotiunri populo Romano melius quam otium dari: uidebat enim imperia agitatione rerum ad uirtulem capessendam excitari, nimia quiete in desidiam resolui. 2. Scipio Africanus turpe esse dicebat in re militari 30 dicere 'non pulaui', uidelicet quia explorato et excusso consilio quae ferro aguntur debeant administrari. idem negabat «diter cum hosle coniligere decere, quam si aut occasio obue5 ignoret B' 10 raemores B ante ras. 11 refersit u, l. in mg B 13 putaui P et Seneca de ira II, 31 17 confligi Torr. \\ decere Foertsch U, 30: debere BP 18 quam si aut P 19 prospera egerendae B' 22 pestifere B' 26 crebro om. V' 32 debere V CAP. II. § 1—5. - 3273. Quinti quoque Metelli cum grauis tum etiam^lta in senatu sententia, qui deuicta Karthagine nescire se illa uictoria bonine plus an mali rei publicaeadtulisset adseuerauit^ quoniam ut pacem restituendoprofuisset; ita Hannibalem summouendo nonnihil5nocuisset. eius enim transitu in Italiam dormientemiam populi Romani uirtutem excitatam^ metuique deTjere ne acri aemulo liberata in eundem somnum re- uolueretur. in aequo igitur malorum posuit uri tecta, uastari agros , exhauriri aerarium et prisci roborisloneruos hebetari. 4. Quid, illud factum L. Fimbriae consularisquam sapiens! M. Lutatio Pinthiae, splendido equitiKomano , iudex addictus de sponsione , quam is cum:aduersaiio ni uir bonus esset fecerat, numquam idi5iudicium pronuntiatione sua finire uoluit; ne aut probatum uirum, si contra eum iudicasset, fama spoliaret aut iuraret uirum bonum esse, cum ea res innumerabilibus laudibus contineretur. 5. Forensibus haec , illa militaribus stipendiis20prudentia est exhibita. Papirius Cursor consul^ cumAquiloniam oppugnans proelium uellet conmitterenisset aiit necessilas incidisset. 3. Q. Metellus deuicla Car- Par.ihagine nescire se ait, illa uictorja bonine plus an mali rei publicae adtulisset. 4. L. Fimbria consularis M. Lulatio Pin- 25thiae splendido equiti Romano iudex addictus de sponsione, •quam is cum aduersario, ni uir bonusessel, fecerat, numquami<I iudicium pronuntiatione sua finire uoluit, ne aut probatumuirum, si contra eum iudicasset, fama spoliaret, aut iuraret uirum bonum esse, cum ea res innumerabilibus laudibus con- 30tineretur. 5. Papirius Cursor consul cum Aquiloniam oppu2 scire B' 8 somniu B' 11 habitari (heb. b) B 12 L. Pet in ras. mai. B : licinii dett. 18 M. P: a m. B \\ Pinthiae s. equiti noff: pinthia s. equite BP 14 addictus BP: additus al., aditus Pighius 15 ni P et Cic. de off. 3, § 77 : quod B \\ nun- quam — finire noluit (sic, sed n ex corr.) Bin ras. habet 18 aut iudicaret cod. Copes. , cf. Cic. l. c. 19 contineretur Cic. et P:contineatur B 21 prudentia e nos: prudentiae B^ est om. <5 25 pinthia s. equite V 328 LIB. VII. pullariusque non prosperantibus auibus optimum ei auspicium renuntiasset, de fallacia illius factus certior sibi quiclem et exercitui bonum omen datum cre- didit ac pugnam iniit^ ceterum mendacem ante ipsam 5 aciem constituit, ut haberent di cuius capite , si quid irae conceperant^ expiarent. directum est autem siue casu siue etiam caelestis numinis prouidentia quodprimum e contraria parte misGum erat telum in ipsum pullarii pectus eumque exanimem prostrauit. id 10 ut cognouit consul , fidente animo et inuasit Aquiloniam et cepit: tam cito animaduertit quo pacto iniuria imperatoris uindicari deberet, quemadmodumuiolata religio expianda foret , qua ratione uictoria adprehendi posset. egit uirum seuerum, consulem 15 religiosum , imperatorem strenuum , timoris modum^poenae genus, spei uiam uno mentis impetu rapiendo. 6. Nunc ad senatus acta transgrediar. cum ad- uersus Hannibalem Claudium Neronem et LiuiumSalinatorem consules raitteret eosque ut uirtutibus 20 pareS; ita inimicitiis acerrime inter se dissidentes uideret, summo studio in gratiam reduxit, ne propter priuatas dissensiones rem publicam parum utiliter administrarent; quia consimiii imperio nisi concordia inest, maior aliena opera interpellandi quam sua 25 edendi cupiditas nascitur: ubi uero etiam pertinax Par. gnans proelium uellet committere pull;iriusque non prosperantibus auibus ementitus esset auspicia, de fallacia factus illius certior sibi quidem et exercitui bonum omen datum credidit ac pugnam iniit, ceterum mendacem in prima acie con30 stituit, ut habercnt dii cuius capite, si quid conceperant irae, expiarent. ilaque accidit ut quod primum ex aduersa parte missum erat teium, in pectus pullarii ueniret. 6. Cum ad- uersus Hannibalem Claudium Neronem el Liuinm Salinatorem senatus consules mitteret, inimicitiis aceriime inter se dissi1 properantibus B' 13 uiolata regia B 19 mitterent B' 24 quam suadendi B" 29 ac p. iniit codd. FaL: ad pugnam iit V 33 Claudium] Cl. V CaP. II, § 5. 6. Exl. 1. 329intercedit odium, alter alteri quam uterque contrariiscastris certior hostis proficiscitur. eosdem senatus^cum ob nimis aspere actam censuram a Cn. Baebiotribuno pl. pro rostris agerentur rei , causae dictionedecreto suo liberauit, uacuum omnis iudicii metu5eum honorem reddendo , qui exigere debet rationem,non reddere. Par illa sapientia senatus. Ti. Gracchum tribunum pl. agrariam legem promulgare ausum mortemultauit: idem ut secundum legem eius per trium-louiros ager populo uiritim diuideretur egregie censuit,si quidem grauissimae seditionis eodem tempore eiauctorem et causam sustulit. Quam deinde se prudenter in rege Masinissa gessit! nam cum promptissima et fidelissima eius operai»aduersus Karthaginienses usus esset eumque in dilatando regno auidiorem cerneret, legem ferri iussit^ qua Masinissae ab imperio populi Romani sokitamlibertatem tribueret. quo facto cum optime meritibeniuolentiam retinuit/ tum Mauritaniae et Numidiae20ceterarumque illius tractus gentium numquam fidapace quiescentem feritatem a uahiis suis reppulit. Ext. 1. Tempus deficiet domestica narrantem^quoniam imperium nostrum non tam robore corporumquam animorum uigore incrementum ac tutelam sui 25conprehendit. maiore itaque ex parte Romana prudentia in radmiratione tacita reponatur alienigenisquehuius generis exemplis detur aditus. dentes, summo studio in graliam eos prius reduxit. eosdemPaisenatus cum ob nimis aspere actam censuram a Cn. Baebio 30trib. pl. reos peragi uideret, decreto suo liberauit. — Tiberium Gracchum trib. pl. senatus agrariam legem promulgareausum morle muUauit: idem ut secundum legem per triumui- ros ager populo uiritim diuideretur censuit. 6 debent B, fort. debeat 8 Ti.] t. B 10 ut ^ corr. ex et 18 quae Periz. 20 tam B' 26 maior B^ maiori b 33 fort. legem eius 330 LIB. VII. Socrates, humanae sapientiae quasi quoddam terrestre oraculum , nihil ultra petendum a dis inmortalibus arbitrabatur quam ut bona trfbuerent; quia ii demum scirent quid uni cuique esset utilc; nos autem 5 plerumque id uotis expeteremus, quod non inpetrasse melius foret. etenim densissimis tenebris inuoluta mortalium mens, in quam late patentem errorem cae- cas precationes tuas spargis! diuitias adpetis, quae multis exitio fuerunt: nonores concupiscis^ qui conto plures pessum dederunt: regna tecum ipsa uoluis, quorum exitus saepe numero miserabiles cernuntur: splendidis coniugiis inicis manus: at haec ut -ali- quando inlustrant, ita nonnumquam funditus domos euertunt. desine igitur stulta futuris malorum tuo15 rum causis quasi felicissimis rebus inhiare et te totam caelestium arbitrio permitte, quia qui tribuere bona ex facili solent, etiam eligere aptissime possunt. Idem expedita et conpendiaria uia eos ad gloriam peruenire dicebat, qui id agerent ut quales uideri 20 uellent tales etiam essent. qua quidem praedicatione aperte monebat ut homines ipsam potius uirtutem haurirent quam umbram eius consectarentur. Idem ab adulescentulo quodam consultus utrum uxorem duceret an se omni matrimonio abstineret, 25 respondit, utrum eorum fecisset; acturum paenitenPar. 1- Socrates philosophus nihil ultra petendum a diis immortalibus arbitrahatur quam ut bona tribuerent, quia idem scirenl quid uni cuique esset utile. — Idem conpendiaria uia iuuenes ad gloriam peruenire dicebat, qui ita agerent, ut qua30 les uideri uellent tales etiam essent. — Idem ab adulescentulo quodam consultus, utrum uxorem duceret an se omni matrimonio abstineret, respondit, utrum eorum fecerit, aclurum 3 quia+idem* (u eras.) B 5 expeteremus BT: expetere delt. expetere scimus m 7 Utl. m late pa B in ras. 9 qui] quae B 12 coniugis B' 14 furis B' 15 mis rebus inhiare teq. totu (sic) caelestium B in ras. (et te totam iam habet ed. Mog.) 17 aptissime (add. a super e) B 19 id B: ita P 23 ab iilescentulo B 24 omni P: oraniij B 29 ita] immo id 32 eorum om. V' CAP. II, Ext. § 1. 2. 331 tiam. 'hinc te' inquit 'solitudo, liinc orbitas, hinc generis interitus, hinc heres alienus excipiet, illinc perpetua sollicitudO; contextus querellarum, dotis €xprobratio, adfinium graue supercilium, garrula so- crus lingua, subsessor alieni matrimonii, incertus li- 5 berorum euentus'. non passus est iuuenem in con- textu rerum asperarum quasi laetae materiae facere dilectum. Idem , cum Atheniensium scelerata dementia tristem de capite eius sententiam tulisset fortique animoloet constanti uultu potionem ueneni e manu carnificis accepisset, admoto iam labris poculo, uxore Xanthippe inter fletum et lamentationem uociferante innocentem eum periturum; 'quid ergo?' inquit ^nocenti mihi mori satius esse duxisti? ' inmensam illam sa- ispientiam; quae ne in ipso quidem uitae excessu obliuisci sui potuit! 2. Age quam prudenter Solo neminem, dum adhuc uiueret; beatum dici debere arbitrabatur, quodad ultimum usque fati diem ancipiti fortunae subiecti 20essemus. felicitatis igitur humanae appellationemrogus consummat; qui se incursui malorum obicit. Idem, cum ex amicis quendam grauiter maerentem uideret; in arcem perduxit hortatusque est ut peromnes subiectorum aedificiorum partes oculos cir- 25paenitentiam : niinc te' inquit solitudo, liinc orbitas, hinc ge- Par.neris interitus , hinc heres alienus excipiet'. — Idem cumdamnatus a ciuibus potionem ueneni a carnifice accepisset, uxore Xanthippe inter fletum uociferante innocentem eum periturum, ^quid ergo?' inquit ^nocentimihi mori satiusduxisti?' 302. Solo legumlator neminem, dum adhuc uiueret, beatum dici debere arbitrabatur. — Idem cum ex amicis quendam grauiter maerentem uidisset, in arcem perductum horlatus est, ut per omnes subiectorum aedificiorum partes oculos circumferret: 1 hinc (quater) Pm: hic B 2 illinc m: illic B 5 incertus B, sed certus in ras. 12 uxori b [j xanthippoe B' 13 nociferante (— ti b) B 15 esse om. P 18 nemine B corr. e ne 22 consumat B 332 LIB. VII. cumfeiTet. qiiod ut factum animaduertit, '"cogitaminc tecum' inquit ^quam multi luctus sub his tectis et olim fuerint et hodie uersentur et insequentibus saeculis sint habitaturi, ac mitte mortalium incommoda5 tamquam propria deflere'. qua consolatione demonstrauit urbes esse humanarum cladium consaepta miseranda. idem aiebat, si in unum locum cuncti mala sua contulissent, futurum ut propria deportare domum quam ex communi miseriarum aceruo por10 tionem suam ferre mallent. quo colligebat non oportere nos quae fortuito patiamur praecipuae et intolerabilis amaritudinis iudicare. 3. Bias autem, cum patriam eius Prienen hostes inuasissent; omnibuS; quos modo saeuitia belli inco15 himes abire passa fuerat, pretiosarum rerum pondereonustis fugientibus, interrogatus quid ita nihil exbonis suis secum ferret; ^ego uero' inquit ^bona meamecum porto'. pectore enim illa gestabat, non umeris, nec oculis uisenda, sed aestirnanda animo. quae20 domicilio mentis inclusa nec mortaHum nec deorummanibus labefactari queunt, et ut manentibus praesto sunt, ita fugientes non deserunt. 4. lamPlatonis uerbis adstricta; sed sensu praeualens sententia, qui tum demum beatum terrarum or25 bem futurum praedicauit, cum aut sapientes regnare aut reges sapere coepissent. Par. quod ut factum animaduertit, ^cogila nunc tecum' inquit ^quain multi luctus sub his et olim fuerint et hodie uersentur et insequentibus saeculis sint futuri. 3. Bias Priene capta, 30 omnibus onuslis fugientibus, interrogatus quid ita nihil ex bonis suis secum ferret, 'egouero' inquit 'bonamecum omnia fero'. 4. Plato tum demum beatum orbem futurum praedicabat, cum aut sapientes regirare aut reges sapere coepissent. 3 et hodie P 7n: et hodieque B \\ et P: om. B, inseqnentibusq. b 4 habitnri B' 5 consnlatione B 6 consepta B' 8 propria B 10 colligabat B' 11 sortito coni. Lipsius 23 astricta h 25 praedicabat P 28 uersentur] reuertantur V CAP. II. Exi. S 2—8. 3335. Rex etiam ille subtilis iudicii, quem ferunttraditum sibi diadema prius quam capiti iuponeretretentum diu considerasse ac dixisse *o nobilem magis quam felicem pannum! quem si quis penituscognoscat quam multis sollicitudinibus et periculis5et miseriis sit refertus, ne humi quidem iacentemtollere uellet'. 6. Quid; Xenocratis responsum quam laudabile!cum maledico quorundam sermoni summo silentiointeresset, uno ex his quaerente cur solus. linguamlosuam cohiberet; ^quia dixisse me' inquit 'aliquandopaenituit; tacuisse riumquam'. 7. Aristophanis quoque altioris est prudentiaepraeceptam, qui in comoedia introduxit remissum abmferis Atheniensium principem Periclen uaticinantem,isnon oportere in urbe nutrire leonem: sin autem sit altus , obsequi ei conuenire. monet enim ut praecipuae nobilitatis et concitati ingenii iuuenes refrenentur j nimio uero fauore ac profusa indulgentia pastiquo minus potentiam optineant ne impediantur, quod20stultum et inutile sit eas obtrectare uires , quas ipsefoueris. 8. Mirifice etiam Thales. nam interrogatus anfacta hominum deos fallerent; ^ne cogitata quidem'inquit; ut non solum manus, sed etiam mentes puras255. Rex qiiidam fertur tradiliim sibi diadema, prius quam capili ^"'inponeret, reteutum diu considerasse ac dixisse ^o nobilemmagis quam felicem pannum ! ' 6. Xenocrates cum maledico-rum quorumdam sermonibus summo silentio interesset, uniex bis quaerenti, cur solus taceret, '^ dixisse me' inquit 'ali- 3oquando paenitult, tacuisse numquam'. 8. Thales interrogalus an facta liominum deos fallerent, ^ne cogitala quidem' inquit. 1 fecerunt B' 7 uelit T\ sic itel uolet scribendum est 9 maledicomm q. sermonibus P 13 aristhopanes B' 15 atheniensem c |1 principem Kellerbauer: ducem F, om. B, cf. IV. 1, E.l; V, 10, E.l 17 alitus dett. aliquot 20 nus potentiam —•impediantur B in litura maiore 22 foueres B' 24 quidem P: om.B 334 LIB. VII. habere uellemus, cum secretis cogitationibus nostris caeleste numen adesse credidissemus. 9. Ac ne quod sequitur quidem minus sapiens, unicae filiae pater Themistoclen consulebat utrum5 eam pauperi sed ornato^ an locupleti parum probatoconlocaret. cui is ^malo' inquit *uirum pecunia quampecuniam uiro indigentem'. quo dicto stultum monuit ut generum potius quam diuitias generi legeret.. 10. Age, Philippi quam probabilis epistola, in 10 qua Alexandrum quorumdam Macedonum beniuolentiam largitione ad se adtrahere conatum sic increpuit: 'quae tO; fili; ratio in hanctam uanam spem induxit; ut eos tibi fideles futuros existimares; quospeCunia ad amorem tui conpulisses?' a caritate istud 15 pater f auus o Philippus maiore ex parte mercatorGraeciae quam uictor. 11. Aristoteles autem Callisthenen auditoremsuum ad Alexandrum dimittens monuit cum eo aut rarissime aut quam iucundissime loqueretur;* quo sci20 licet apud regias aures uel silentio tutioruel sermoneesset acceptior. at illc; dum Alexandrum Persica Macedonem salutatione gaudentem obiurgat et adMacedonicos mores inuitum reuocare beniuole perseuerat; spiritu carere iussus seram neglecti salubris25 consilii paenitentiam egit. Par. 9. Viiicae filiae puler Themisloclea cousulebat, utrum eam pauperi sed ornalo, an locupleti parum probalo conlocaret. tum is ^ malo' inquit ^uirum pecunia quam pecuniam uiro in~ digentem'. 11. Aristoteles Callisthenen auditorem suum ad 30 Alexandrum dimittens monuit ut cum eo aut rarissime aut dulcissime loqueretur, cum utraque res accepta apud regem 4themistocIea P, ut est 5, 3, E.3 et (Sophoclea) 4, 3, E.l \\ consulebatur B 6 cui B : tum P || pecuniae B' 9 epistula b 15 auus B : at uero h, fort. pater: at rex Phil. (conpulisses. non caritate? istudpater eius Phil. Periz. qua caritate istud pater nato suo Phil. Foertsch) 17 callistenen B' 18 dimittens B, sed prior i ex corr., mittens dett. \\ monuit ut P{| aut rarissime Pb: om. B 22 macedonum b; uide ne uox sii glossa, cum sequatur ad Macedonicos mores CAP. II, Ext. S 8—14. 335Idem Aristoteles de semet ipso in neutram partem loqui decere praedicabat, quoniam laudare seuani, uituperare stulti esset. eiusdem est utilissimumpraeceptum ut uoluptates abeuntes consideremus quas quidem sic ostendendo minuit. fessas enim5paenitentiaeque plenas animis nostris subicit, quominus cupide repetantur. 12. Nec parum prudenter Anaxagoras interroganti cuidam quisnam esset beatus ^nemo' inquit ^exiis quos tu felices existimas, sed eum in illo numeroloreperies; qui a te ex miseriis constare creditur. non, erit ille diuitiis et honoribus abundans, sed aut exiguiruris aut non ambitiosae doctrinae fidelis ac pertinaxcultor, in secessu quam in fronte beatior'. 13. Demadis quoque dictum sapiens. nolentibusi5enim Atheniensibus diuinos honores Alexandro decernere, ^uidete' inquit ^ne, dum caelum custoditis,terram amittatis'. 14. Quam porro subtiliter Anacharsis leges ara-nearum teiis conparabat! nam ut illas infirmiora ani-20malia retinere, ualentiora transmittere, ita his humiles et pauperes constringi, diu-ites et praepotentesnon adligari. sit. Idem de semet ipso in neutram partem loqui decere prae- Par,dicabat, quoniam laudare se uani, uituperare stulti sit. Idem25praedicabat ut uoluptates abeuutes consideraremus. 12. Anaxagoras interrogatus a quodam quisnam esset beatus, ^nemo'inquit *ex his quos tu felices putas'. 13. Demades nolenlibus Alheniensibus diuinos honores Alexandro decernere ^uidete' inquit ^ne dum caelum custoditis, tcrram amittatis'. 14. Ana-30charsis leges aranearum tclis conparabat: nam ut illae infir- miora animalia detinent, ualenliora transraittunt, ita legibus*1 Item h: dem B 2 debere B, em. Foertsch 11,29 10 iis E:his B 11 repperies ^' 14 recessn patici deil. , haud scio anrecte, cf. Quiniil. 1, 4, 2 15 demalis B' 19 araneorum BP'21 detinent P 23 alligari B 24 ipsos V\\ debere V 31 araneorum F' 336 LIB. VII. 15. Niliil etiam Agesilai facto sapientius; siquidem cum aduersus rem publicam Lacedaemoniorumconspirationem ortam noctu conperisset, leges Lycurgi continuo abrogauit, quae de indemnatis suppli5 cium sumi uetabant: conprehensis autem et interfectis sontibus e uestigio restituit atque utrumquesimul prouidit, ne salutaris animaduersio uel iniustaesset uel iure impediretur. itaque ut semper essepossent, aliquando non fuerunt. 10 16. Sed nescio an Hannonis excellentissimae prudentiae consilium. Magone enim Cannensis pugnaeexitum senatui Poenorum nuntiante inque tanti suc- cessus fidem anulos aureos trium modiorum mensuram explentes fundente^ qui interfectis nostris ciui15 bus detracti erant, quaesiuit an aliquis sociorum posttantam cladem a Romanis defecisset; atque ut audiuit neminem ad Hannibalem transisse, suasit proti- nus legati Romam^ per quos de pace ageretur, mitterentur. cuius si sententia ualuisset, neque secundo20 Punico bello uicta Karthago neque tertio deleta foret. 17. Ne Samnites quidem paruas poenas consimilis erroris pependerunt; quod Herenni Ponti salutareconsilium neglexerant. qui auctoritate et prudentiaceteros praestans ab exercitu et duce eius, filio suo, 25 pauperes conslringi, diuites non adligari. 15. Agesilaus cum'"^* aduersus rem Lacedaemoniorum. conspirationem ortam noctu conperissel, leges Lycurgi continuo abrogauit, quae de indeninatis supplicium sumi uetabant. comprensis et interfectis sontibus easdem leges restituit. 16. Mago Cannensis pugnae30 exitum senatui Poenorum nuntians, interrogatus ab Hannone, an aliquis sociorum post tantani cladem a Romanis defecisset, negauit. tum ille protinus suasit ut legati Romam , per quos .de pace ageretur, mitterentur. 17. Herennius Pontius ab exercitu Samnitium ac duce eius filio suo consultus, quidnam 3 conspiratione mortem B' \\ lycurgi continuo B partim in ras. 6 sontibus] add. easdem B mg. ex P 11 inagone B' 17 suasit ut Pb 20 delata B' 27 qui — uetabat V CAP. 11. Ext. § 15—18. III. g 1. 337consultus quidnam fieri de legionibus Romanis apudfurculas Caudinas inclusis deberet, inuiolatas dimittendas respondit. postero die eadem de re interrogatus, deleri eas oportere dixit, ut aut maximo beneficio gratia hostium emereretur aut grauissima5iactura uires confringerentur. sed inprouida temeritas uictorum; dum utramque partem spernit utilitatiS; sub iugum missas in perniciem suam accendit. 18. Multis et magnis sapientiae exemplis paruulum adiciam. Cretes, cum acerbissima execrationeloaduersus eos quos uehementer oderunt uti uolunt; utmala consuetudine delectentur optant modestoqueuoti genere efficacissimum ultionis euentum reperiunt. inutiliter enim aliquid concupiscere et in eoperseueranter morari, exitio ea uicina dulcedo est. i5III. VAFRE DICTA AVT FACTA, Est aiiud factorum dictorumque genus , a sapientia proximo deflexu ad uafritiae nomen progressum,quod, nisi a fallacia uires adsumpsit, finem propositinon inuenit laudemque occulto magis tramite quam20aperta uia petit. 1. Seruio Tullio regnante cuidam patri familiaefieri de legionibus Romaiiis apud furculas Caudinas inclusis Par.deberet, inuiolatas diraittendas respondit. et postera die ea- dem de re interrogatus deleri eas oportere dixit , ut aut ma-25ximo beneficio gratia hostium emereretur aut uires confringerentur 18. Cretes cum acerbissima execratione aduersus eos quos oderunt uti uolunt. ut mala consuetudine delectentur optant. 1. Seruio Tullio regnante cuidam patri familiae in agro 301 legionibus B in ras. 2 furculas P: furcas B 3 postera P 4 delere B 5 emereretur nos: emeretur BP 7 utilitates B' 8 perniciam B 12 optant modestoq. B in ras. 16 VAFRE— FACTA B in ras. 18 uafriae B, em. Vorsiius 19 a add. Torr. (fallaciae uirus Periz.) H adsumpsit BF: adsumpseritdett. cf. ad 6, 2 \\ fidem B, em. Periz. 22 patri Colerus et P: patriciae B 26 emeretur V . VAL. MAX. 22 338 LIB. VII. in agro Sabino praecipuae magnitudinis et eximiaeformae uacca nata est. quam oraculoru-m certissimi auctores in hoc a dis inmortalibus editam responderunt, ut quisquis eam Auentinensi Dianae immolas5 set, eius patria totius terrarum orbis imperium obtineret. laetus eo dominus bouem summa cum festinatione Roraam actam inAuentino ante aramDianaeconstituit, sacrificio Sabinis regimen humani generis' daturus. de qua re antistes templi certior factus re10 ligionem hospiti intulit, ne prius uictimam caederetquam proxima se aqua abluisset^ eoque alueum Tiberis petente uaccam ip^e immolauit et urbem no-stram tot ciuitatium, tot gentium dominam pio sacrificii furto reddidit. 15 2.^ Quo in genere acuminis in primis lunius Brutus referendus est. nam cum a rege Tarquinio, auunculo suO; omnem nobilitatis indolem excerpi interqueceteros etiam fratrem suum, quod uegetioris ingenii erkt, interfectum animaduerteret; obtunsi se cordis20 esse simulauit eaque faliacia maximas uirtutes suastexit. profectus etiam Delphos cum Tarquinii filiis, quos is ad Apollinem Pythium muneribtiy etriSagrificiis^^j^raTidxim miserat; aurum deo nomine doniclam cauafo~1bacuTo inclusum tuHty quia^ineBalrne25 sibi caeleste numen aperta liberalitate uenerari tuPar. Sabino praecipuae magnitudinis uacca nata est, quam oraculo- rum cerlissimi auclores in lioc edilam responderunt, ut quisquis eam Auentinensi Dianae immoiasset, eius patria orbis imperium oblineret. laelus bouem cum summa feslinationc 30 Romam actam in Auentino ante aram Dianae constituit. de qua re anlistes certior factus rehgionem hospiti intuht, ne prius uictimam caederet quam se proximi amnis aqua abluisset : eo4 auentiniensi B' 7 *actam B 9 antistes B^ sed es in ras. 10 caederet quam B inras. 11 proxima se aqua deit.: se proximi amnis aqua P et B in ras.; in B' plura scripta fuisse qnam prox. se aqua spatium loci erasi docet 12 petente* B 15 unius brutius B' 22 et dett. et m: om. B, sacrificiisq. b 24 clam B in ras. CAP. III, § 1—3. 339tum non esset. peractis deinde mandatis patrisApollinem iuuenes consuruerunt quisnam ex ipsisRomae regnaturus uideretur. at is penes eum sum-__mam urbis nostrae potestatem futuram respondit;qui ante omnes matri osculum dedisset. tum Brutus5perinde atque casu prolapsus de industria se abiecitterramquO; communem omnium matrem existimaas,osculatus est. quod tam uafre Telluri inpressumosculum urbi libertatem , Bruto primum in fastis locum tribuit. lo3. Scipio quoque superior praesidium calliditatisamplexus est. ex Sicilia enim petens Africam, cume fortissimis peditibus Romanis trecentorum equitumnumerum conplere uellet neque tam subito eos possetinstruere, quod temporis angustiae negabant sagaci-i5tate consilii adsecutus est. namque ex iis iuuenibus,quos secum tota ex Sicilia nobilissimos et ditissimossed inermis habebat, trecentos speciosa arma et electos equos quam celerrime expedire iussit, uelut eoscontinuo secum ad oppugnandam Karthaginem auec-20turus. qui cum imperio ut celeriter, ita longinqur etpericulosi belli respectu soUicitis animis paruissent;remittere se eis Scipio illam expeditionem, si armaet equos militibus suis tradere uokiissent, edixit. raque alueum Tiberis pelente uaccam ipse immolauit. B. Scipio25superior ex Sicilia petens Africam, cum e forlissimis peditibus^^^Romanis trecentorum equilum numerum conplere uellet, ex iis iuuenibus, quos secum lola ex Siciiia nobiiissimos et diuitissi- mos sed inermis habel)at, Irecentos speciosa arma et electosequos expedire iussit, uelut eos continuo secum ad oppugnan-30dam 'Carlhaginem auecturus. qui cum imperio paruissent, re-miltere se eis Scipio eam expeditionem dlxit, si arma et equosmilitibus suis dare uoluissent. rapuit condillonera inbellis iu- V 16 his B 17 ex P: om. B jj et ditissimos h m ei deit.: om.B, et diuitissimos P 18 inermes B |] CCCtos B in ras., catosuel creatos deit. aliquot 22 respectus B' 23 se eis P: om.B, se b , 27 his V 30 expediri V 22* 340 LIB. VII. puit condicionem inbellis ac timida iuuentus instrumentaque sua cupide nostris cessit. ergo caliiditas ducis prouidit ut quod^ si protinus imperaretur^ graw^fuisset, id ifitenio prius ; deinde remisso militiae metu5 maximum beneficium fieret. 4. Quod sequitur narrandum est. Q. Fabius Labeo ; arbiter ab senatu finium constituendorum inter Nolanos ac Neapolitanos datus^ cum in rem praesentem uenisset; utrosque separatim monuit ut omissa10 cupiditate regredi f modo controuersia quam progredi mallent. idque cum utraque pars auctoritateuiri mota fecisset; aliquantum in medio uacui agrirelictum est. constitutis deinde finibus ut ipsi terminauerant; quidquid reliqui soli fuit populo Roroano15 adiudicauit. ceterum etsi circumuenti Nolani acNeapolitani queri nihil potuerunt, secundum ipsorumdemonstrationem dicta sententia, improbo tamenpraestigiarum genere nouum ciuitati nostrae uectigal accessit. eundem ferunt; cum a regeAntiocho; quem20 bello superauerat, ex foedere icto dimidiam partemnauium accipere deberet, medias omnes secuissC; uteum tota classe priuaret. 5. Nam M. Antonio remittendum conuicium est, qui idcirco se aiebat nullam orationem scripsisse, uf, 25 uentus instrumentoque suo nostris hbens cessit. 4. 0. Fabius Par ' ' Labeo arbiter a senatu finiura constituendorum inter Nolanos et Neapolitanos dalus separatim monuil ut omissa cupiditate regredi magis quam progredi mallent. idque cum utraque pars fecisset, constitutis finibus, quod in medio reliqui soli 30 fuerat, populo Romano adiudicauit. 5. M. Antonius idcirco 1 instrumentoque suo Pb, haud scio an recte cf. p. 359, 15 2 erga B' 3 ut si quod B || grato (grauato b) prins B , quam la- cunam ipsi expleuimus 7 ab nos: ad B^ a Pb 10 modo contro- uersia B m (controu. in B punct.) , om. P, modo controuerso Pighii codd., a modo controuersi agri Torr., fort. de modo controuersiae {uel controuerso) ; de uoc. modus u. ad lihelL lat. p. 379, 13 11 utroque B' 14 quicquid B 15 circumti B' 17 improba t. praestigiorum B' 23 lam b [J conuitium B' 27 monuit oin. V CAP. III, § 3—6. 341si quid superiore iudicio actum ei quem postea defensurus esset nociturum foret, non dictum a se adfirmare posset. qui facti uix pudendi causam tolerabilem habuit: pro, periclitantium enim capite nonsolum eloquentia sua uti, sed etiam uerecundia abuti5erat paratus. 6. Sertorius uero^ corporis robore atque animiconsilio parem naturae indulgentiam expertus , proscriptione Sullana dux Lusitanorum fieri coactuS;cum eos oratione flectere non posset ne cumRomanislouniuersa acie confligere uellent; uafro consilio adsuam sententiam perduxit. duos enim in conspectueorum constituit equos, ualidissimum alterum, alterum infirmissimum, ac deinde ualidi caudam ab inbecillo sene paulatim carpi, infirmi a iuuene eximia-i5rum uirium uniuersam conuelli iussit. obtemperatumimperio est. sed dum adulescentis dextera inrito selabore fatigat, senio confecta manus ministerium ex-secuta est. tunc barbarae contioni quorsum ea restenderet cognoscere cupienti subicit equi caudae20consimilem esse nostrum exercitum, cuius partes aliaiebat nullam oralionem se scripsisse, ut si quid suporiorePa-iudicio factum ei, quem postea defensurus esset, nocilurumforet, non dictum a se adfirmare posset. 6. Sertorius cumLusitanis persuadere uellet, ne cum Romanis uniuersa confli-25gerent acie, duos equos in conspectu eorum constiluit, uali-dissimum alterum, alterum infirmissimum, ac deinde ualidicaudam ab inbecillo sene paulalim carpi, infirmi ab iuueneeximiarum uirium uniuersam conuelli iussit. obtemperatumimperio est. sed dum adulescentis dextera irrito se faligat30labore, senior minislerium exsecutus est. tum barbarae contioni quorsum ea res pertineret cognoscere cupienti subiecit1 actum ei b: actu** B, factum ei P, actum esset quod eiD m 3 qui Db: quia B [| pudendi nos: pudenti B, pudentis b10 nec cum B ante ras. 13 alterum se^nel habet B' 15 sene* —iuuene* B' \\ ab iuuene P 18 exesecuta B 20 subicit 5; subiecit Pb; retinuimus subicit, cum sequatur possit et occupawerit23 immo actum 342 LIB. VII. quis adgrediens opprimere possit, uniuersum conatusprosternere celerius tradiderit uictoriam quam occupauerit. ita gens barbara, aspera et regi difficilis; inexitium suum ruens quam utilitatem auribus respue5 rat; oculis peruidit. 7. Fabius autem Maximus , cuius non dimicareaincere fuit, cum praecipuae fortitudinis Nolanumpeditem dubia fide suspectum et strenuae operae Lucanum equitem amore scorti deperditum in castris10 haberet, ut utroque potius bono milite uteretur quamin utrumque animaduerteret; alteri suspicionem suamdissimulauit; in altero disciplinam paululum a rectotenore deflexit. namque illum plene pro tribunalilaudando omnique genere honoris prosequendo ani15 mum suum a Poenis ad Romanos coegit reuocarC; ethunc clam meretricem redimere passus paratissimumpro nobis excursorem reddidit. 8. Veniam nunc ad eos , quibus salus astutiaquaesita est. M. Volusius aedilis pl. proscriptus ad20 sumpto Isiaci habitu per itinera uiasque publicasstipem petens , quisnam re uera esset occurrentis di- noscere passus non est, eoque fallaciae genere tectusin M. Bruti castra peruenit.' quid ilia necessitatemiseriuS; quae magistratum populi Romani abiecto25 equi caudae similem nostrum exercitum, cuius partes aliquis adgressus carpere posset, uniuersum opprimere non posset. 7. Fabius Maximus cum praecipuae fortitudinis Nolanum peditem dubia fide suspectum haberet, plene pro tribunali lau- dando omnisque generis honore prosequendo animum eius a 30 Poenis adRomanos reuocauit. idem strenuae operae Lucanuraequitem, amore scorti depereuntem, clam meretricem redimerepassus est. 8. DE ASTVTIA. M. Volusius aedilis pl. proscriptus adsumpto Isiaci habitu per uias publicas slipeni pe1 posset P II conatum B 3 barbare B', sed corr. 1 m. 5 perdidit h 9 amares corti B' || depereuntem P 13 namque B,sed e ex corr., fort. namque et illura 14 omnisque generis ho- nore P 17 excurjsorem Aldus: excussioremq. B 24 obiecto^26 non possit V 32 M. uolsius V CAP. III, § 6— 10. . 343honoris praetexto alienigenae religionis obscuratuminsignibus per urbem iussit incedere! o nimis aut hi suae uitae aut illi alienae mortis cupidi; qui talia uel ipsi sustinuerunt uel alios perpeti coegerunt
9. AUquanto speciosius Sentii Saturnini Vetulonis 5 in eodem genere casus ultimae sortis auxilium. qui cum a triumuiris inter proscriptos nomen suum propositum audisset; continuo praeturae insignia inuasit praecedentibusque in modum lictorum et apparitorum et seruorum publicorum subornatis uehicula lo conprehendit , hospitia occupauit; obuios summouitac tam audaci usurpatione imperii in maxima luce densissimas hostilibus oculis tenebras -offudit. idemut Puteolos uenit; perinde ac publicum ministerium agens summa cum licentia correptis nauibus in Sici- i5liam^ certissimum tunc proscriptorum perfugium, penetrauit. 10. His uno adiecto leuioris notae exemplo adexterna reuertar. amantissimus quidam fiUi^ cumeum inconcessis ac periculosis facibus accensum ab 20insana cupiditate pater inhibere uellet , salubri consilio patriam indulgentiam temperauit. petiit enimtens eo fallaciae genere in M. Bruli castra peruenit. 9. Sen- Par,tius Saturninus Vetuio a triumuiris proscriptus praeturam ementitus, praecedentibus seruis in modum lictorum adpari- 25torumque, uehicula conpreliendil, Iiospitia occupauit. idera ut Puteolos uenlt, perinde ac publicum ministerium agens correptis nauigiis in Siciliam traiecit. 10. Amantissimus quidam fili cum eum ab amore uellet reuocare, pelit ut prius quam ad eam quam diligebat iret, peruulgari et permissa uenere 3o 1 regionis h 2 o nimis Periz. e codice Schotti: omnis BC, omnes b 5 sentii B in ras. maiore: sententiis dett. 6 fortis B' 8 positum b 9 appar. et s. p. subornatis codd. plerique: apparitorum publicorum seruisi? in ras mai. exP; fort. apparitorum publicorum seruis ornatis 13 eflFudit B, em. in edd. uett. 15 nauigiis P 19 reuertar B : deuertar Torr. e cod. Leid. I, conuertar u. l. in nig. B 21 pater in B punctatum, at u. Foertsch II, 32 22 petit B' P 25 apparitorque V corr. - * 344 LIB. VII. ut prius quam ad eam quam diligebat iret uulgari etpermissa uenere uteretur. cuius precibus obsecutusadulescens infelicis animi impetum, satietate licentisconcubitus resolutum, ad id quod non licebat tardio5 rempigrioremqueadferens paulatim amorem deposuit.Ext. 1. Cum Alexander, Macedonum rex, sortempnitus ut eum^ qui sibi porta egresso primus occurrisset; interfici iuberet; asinarium forte sibi obuiumfactum ad mortem abripi imperasset, eoque quae10 rente quidnam se inmerentem capitali supplicio innocentemque adficeret; cum ad excusandum factumsuum oraculi praeceptum rettulisset, asinarius ^si itaest'; inquit 'rex, alium sors huic morti destinauit:nam asellus, quem ego ante me agebam, prior tibi15 occurrit '. delectatus Alexander et illius tam callidodicto et quod ipse ab errore reuocatus erat, occasionem in aliquanto uiliore animali expiandae religionisrapuit. summa in hoc mansuetudo ^ summa quoque inalterius regis equisone calliditas. 20 2. Sordida magorum dominatione oppressa Darius sex adiutoribus eiusdem dignitatis .adsumptispactum cum praeclari operis consortibus fecit utPar. ulerelur. obsecutus adulescens, animi impetum iam satielatetardiorem ad id quod non licebat adferens, paulatim amorem25 deposuit. 1. Cum Alexander Macedonum rex sorte monitus esseteum, qui sibi porta egresso primus occurrisset, interfici iuberet, asinarium sibi obuium ad mortem deduci iussit. cumqueille immerentem se supplicio adfici diceret, Alexander ad ex30 cusandum factum suum oraculi praeceptum rettulit. tunc asi-narius ^si ita est', inquit 'rex, asellus prior tibi occurrit. de5 amorem nddidi eP 8 asin. forte B in ras. \\ sibiP et alii: ante oms B in ras. \\ obnium nos: obuiam B., cf. Praef. p. X/11 adficeret nos: addiceret^ 1| excussandum B 12 retulisset B'18 summa qno(\. B in ras ., om. delt.; fort. surama ?/<>/ maxima{sine quoque); aliquid in archetypo adiectum fuisse et sententiadocet et loco uacuo in B deelaratur; nam septem fere litterae era-sae sunt 21 sex Geiiartius (Elect. /, 1): rex B CAP. III, § 10. Exl. g 1—4. 345equis insidentes solis ortu cursum in quendam locumdirigerent isque regno potiretur, cuius equus in eo primus hinnisset. ceterum maximae mercedis conpetitoribus fortunae beneficium expectantibus, solus acumine equisonis sui Oebaris prosperum exoptatae 5 rei effectum adsecutus est, qui in equae genitalem partem demissam manum, cum ad eum locum uen- tum est , n^ribus equi admouit. quo odore inritatus ante omnes hinnitum edidit auditoque eo sex reliqui summae potestatis candidati continuo equis delapsi, i(v ut est mos Persarum, humi prostratis corporibus Darium regem salutauerunt. quantum imperium quamparuo interceptum est uaframento! 3. Bias autem^ cuius sapientia diuturnior inter homines est quam patria Priene fuit^ si quidem haecis^ etiam nunc spirat , illias perinde atque extinctae uestigia tantummodo extant^ ita aiebat oportere homines in usu amicitiae uersari, ut meminissent eam adgrauissimas inimicitias posse conuerti. quod quidempraeceptum prima specie nimis fortasse callidum ui- 20deatur inimicumque simplicitati, qua praecipue familiaritas gaudet, sed si aitius animi cogitatio demissa fuerit, perquam utile reperietur. 4. Lampsacenae uero urbis salus unius uaframenti beneficio constitit. nam cum ad excidium eius 2Ssummo studio Alexander ferretur;, progressumqueextra moenia Anaximenen^ praeceptorem suum, uidisset, quia manifestum erat futurum ut preces suas irae eius opponeret, non facturum se quod petisset lectatus astutia asinum iussit occidi. 4. Cum ad excidium 3oLampsaci summo studio Alexander ferretur progressumque extra moenia Anaximenen praeceptorem suum uidisset, quia manifestum erat futurum ut preces suas irae eius opponeret, 5 o e baris (sic) B [| exobt. B' 6 qui in equae geni B in ras. 7 dimissam B' 9 eos sex reliquis B ante ras. 21 qua*^22 altioriu* B, altiorib. ; b \\ animis b 24 lamsacenae B, item infra lams. 25 excidium P et B in ras.: exitium deit. 27 ana- ximene B 28 preceps B ante ras. 346 LIB. VII. iurauit. tunc Anaximenes 'peto' inquit 'ut Lampsacum diruas'. haec uelocitas sagacitatis oppidum ue-tusta nobilitate inclytum exitio, cui destinatum erat,subtraxit. 5 5. Demosthenis quoque astutia mirifice cuidamaniculae succursum est^ quae pecuniam depositi no-mine a duobus hospitibus acceperat ea condicione utillam simul utrique redderet. quorum alter interiectotempore tamquam mortuo socio squalore obsitus de10 ceptae omnis nummos abstulit. superuenit deindealter et depositum petere coepit. haerebat misera etin maxima pariter et pecuniae et defensionis penuriaiam de laqueo et suspendio cogitabat: sed opportuneDemosthenes ei patronus adfulsit. qui ut in aduoca15 tionem uenit; ^mulier' inquit ^parata est depositi sefide^soluerC; sed nisi socium adduxeris, id facere nonpotest, quoniam; ut ipse uociferaris, haec dicta estlex; ne pecunia aiteri sine altero numeraretur'. 6. Ac ne illud quidem parum prudenter. quidam20 Athenis uniuerso populo inuisus ^ causam apud eumcapitali crimine dicturus , maximum honorem subitojPar. non facturum se quod petisset iurauit. lunc Anaximenes^pelo' inquit 'ut Lampsacum deleas diruasque'. 5. Aniculaquaedam Athenis pecuniam depositi nomine a duobus liospiti26 bus accepit, ea condicione ut simul utrique redderet. quorumalter interposito tempore, tamquam mortuo socio squaloreobsitus omnes nummos accepit. superuenit deinde alter acdepositum expetere coepit. tum aniculae haerenti atque penuria defensionis territae opportune Demosthenes patronus30 adfuit, qui ut in aduocalionem uenit, ^mulier' inquit 'parataest depositi fidem exhibere> sed nisi socium adduxeris, nonpotest'. 6. Quidam Athenis uniuerso populo inuisus, causam5 Demostenes B' 6 ancillae B, corr. Kempf e P |1 pecuniadeposita B' 7 hospitiis B 8 utrisque B, em. e P 11 expetereP II et in B erasum, ut Foertsch II, 32 reienia leciione iamque13 iara dett. et m: iamq. B || oportune B 14 adfuit P haud scioan recie, cf. tamen 7, 6, E. 1 || in ^ s. l. 18 numeretur b 19quida B corr. e qui 21 capitalis criminis P CAP. III, Ext. § 4—7, 347 petere coepit; non quod speraret se illum consequi possO; sed ut haberent horaines ubi procursum irae, qui acerrimus esse solet, efFunderent. neque eum haec tam callida consilii ratio fefellit. comitiis enim clamore infesto et crebris totius contionis sibilis uexa- 5 tus^ nota etiam denegati honoris perstrictus, eiusdem plebis paulo post in discrimine uitae clementissima suffragia expertus est. quod si adhuc ei ultionem si- tienti capitis sui periculum obiecisset; nuUam partem defensionis odio obseratae aures reciperent. 10 7. Huic uaframento consimilis illa calliditas. Superior Hannibal a Duilio consule nauali proelio uictus, timens ne classis amissae poenas daret, offensam astutia mire auertit. nam ex illa infelici pugna priusquam cladis nuntius domum perueniret quendam ex 15 amicis conpositum et subornatum Karthaginem misit. qui postquam ciuitatis eius curiam intrauit, ^consulit uos' inquit ^Hannibal, cum dux Romanorum magnas secum raaritimas trahens copias aduenerit; apud eum capitalis criminis dicturus, honorem petere coepit, 20 non quod sperabat consequi se illum posse, sed ut liaberent '^^' homines ubi procursum irae effunderent. neque eum haec ratio fefellit: comitiis enim clamore infesto et crebris conlionis sibilis actus eiusdem plebis paulo post in discrimine uitae clementissima suffragia expertus est. 7. Hannibal, a Duiiio 25 cos. nauali proelio uictus, timens ne classis amissae poenas daret, offensionem astutia mire uertit. itaque ex amicis quendara subornatum Carthaginem misit: qui cum uenisset in cu- riam, 'consulit' inquit "^uos Hannibal, an cum duce Romano 4 comitis B' 5 contentionis B 10 obseruatae B ante ras. 12 Hannibal — nauali {om. superior) B in ras, lilteris ad spatium explendum diductis; codd. rell. superior (sic m quoque) aut superlori; B ex Paridis epitome, qui snperior omisit, correctus est [] a iulio dett. et m 13 timens ne — daret P: timensque —dare B; causam interpolationis dedit antecedens participium uic- tus 14 ast. mire Pb: astutiam B \\ illo infelici pug-nae B' 16 subornatura B in ras. ex P: formatum dett. 18 inquit uos Pb 27 an auertit ? 348 LIB. VII. an cura eo confligere debeat'. adclamauit uniuersussenatus non esse dubium quin oporteret. tum iile^conflixit' inquit ^et superatus est'. ita liberum hisnon reliquit id factum damnare^ quod ipsi fieri de5 buisse iudicauerant. 8. Item Hannibal Fabium Maximum inuictam ar-morum suorum uim saluberrimis cunctationibus pugnae ludificantem , ut aliqua suspicione trahendi bellirespergeret , totius Italiae agros ferro atque igni ua10 stando , unius eius fundum inmunem ab noc iniuriaegenere reliquit. profecisset aliquid tanti beneficii insidiosa adumbratio eiuS; nisi Romanae urbi et Fabiipietas et Hannibalis uafri mores fuissent notissimi.9. Tusculanis eti^m acumine consiiii incolumitas15 parta est. cum enim crebris rebellationibus meruissent ut eorum urbem funditus Romani euertere uellent, atque ad id exequendum Furius Camillus, maximus dux, ualidissimo instructus exercitu uenisset^uniuersi ei togati obuiam processerunt commeatusque20 et cetera pacis munia benignissime praestiteruntrarmatum etiam intrare moenia passi sunt , nec uultunec habitu mutato. qua constantia tranquillitatis nonsolum ad amicitiae nostrae ius, sed etiam ad communionem ciuitatis usque penetrarunt, sagaci hercules25 confligere debeat. et adclamante senatu non esse dubium"^^' quin oporteret, 'conflixit' inquit 'et superatus est'. 8. Hannibal Fabium Maximum cunctationibus pugnae se ludificantem,ut aliqua suspicione trahendi belli notaret, totlus Italiae agrosuastandos, unius Fabii fundum immunem ab hoc iniuriae ge30 nere praestilit. 9. Cum crebris Tusculani rebellationibusraeruissent ut funditus euerterentur, adque ad id exsequendumFurius Camillus missus esset, .uniuersi togati obuiam ueneruntcommeatusque et cetera pacis munia praestiterunt: qua con1 adfligere B' 6 Idem b, Alter item codd. Pighii 8 suspitione B 17 camillus B in ras. 18 uallidissimo B 24 ***us-que B [I ercules B^ hercule b 25 et adclamante nos: eadem clamante V, ibi autem clam.Mai 29 an uastando ? 31 adque Mai: idque V CAP. III. Ext. S7 — 10. IIII. 349usi simplicitate , quoniam aptius esse intellexerant metum officiis dissiraulare quam armis protegere. 10. AtVolscorumducisTulli execrabile consilium. qui ad bellum inferendum Romanis maxima cupiditate accensus, cum aliquot aduersis proeliis contusos 5 animos suorum et ob id paci proniores animaduerteret; insidiosa ratione quo uolebat conpulit. nam cumspectandorum ludorum gratia magna Volscorum multitudo Romam conuenisset, consulibus dixit uehementer se timere ne quid hostile subito molirentur lomonuitque ut essent cautiores et protinus ipse urbeegressus est. quam rem consules ad senatum detulerunt. qui, tametsi nulla suspicio suberat, auctoritate tamen Tulli commotus ut ante noctem Volsci abirent decreuit: qua contumelia inritati facile in- 15pelli potuerunt ad rebellandum. ita mendacium uersuti ducis simulatione beniuolentiae inuolutum duos simul populos fefeliit, Romanum, ut insontes notaret; Volscum, ut deceptis irasceretur. IIII. STRATEGEMATA. 20IUa uero pars calliditatis egregia et ab omni re- prehensione procul remota, cuius opera, quia appellatione Laiina uix apte exprimi possunt, Graeca pronuntiatione strategemata dicantur. stantia ad communionem ciuitatis usque penetrarunt. 10. Tul- 25lius dux Volscorum , cum aiiquot aduersis proeliis contusos animos suorum animaduerteret, insidiosa ratione eos conpulit quo uolel^at. nam cum spectandorum ludorum gratia magna Volscorum multiludo Romam uenisset, consules monuit ut essent cautlores. re coguita senatus edixit ut ante noctem 30Volsci abirent: qua conlumelia inrilati facile inpulsi sunt ad rebellandum. 2 officii B\ officio deit. 3 Ad ^' 5 aliquod aduersus B' 8 gratia — mult. om. B, in mg. add. m. 2 gratia 9 roma** uenisset B, romam uenisset Pb 23 Latina stippl. in pnucis deti., appell. uostra b [j exprimi B, sed ex in ras. \\ graece B' 350 LIB. VII. 1. Omnibus militaribus copiis Tullus Hostilius Fidenas adgressus , quae surgentis imperii nostri incunabula crebris rebellationibus torpere passae nonsunt iinitimisque tropaeis ac triumphis alitam uirtu5 tem eius spes suas ulterius promouere docuerunt;Mettius Fufetius, dux Albanorum, dubiam et suspectam semper societatis suae fidem repente in ipsa acie detexit. deserto enim Romani exercitus latere in proximo colle consedit, pro adiutore speculator pug10 nae futurus , ut aut uictis insultaret aut uictores fes- sos adgrederetur. non erat dubium quin ea res militum nostrorum animos debilitatura esset, cum eodemtempore et hostes confligere^et auxilia deficere cer- nerent. itaque ne id fieretTullus prouidit. concitato 15 enim equo omnes pugnantium globos percucurrit; praedicans suo iussu secessisse Mettium eumque,cum ipse signum dedisset, inuasurum Fidenatiumterga. quo imperatoriae artis consilio metum fiducia mutauit proque trepidatione alacritate suorum pec20 tora repleuit. 2. Et ne continuo a nostris regibus recedam, Sextus Tarquinius , Tarquini filius , indigne ferens quodpatris uiribus expugnari Gabii nequirent, ualentiorem armis excogitauit rationem; qua interceptum il- 25 lud oppidum Romano imperio adiceret. subito namPar. STRATEGEMATA. 1. Omnibus militaribus copiis Tullus Hoslilius Fidenas adgressus , cum Mettum Fufelium ipsam aciem deserentem uideret, ueritus ne trepidatio militum no- strorum animos debilitaret, concitalo equo omnes percucurrit, 30 suo iussu dicens secessisse eum, ut, cum ipse signum dedisset, terga Fidenatium inuaderet. 2. Sex. Tarquinius, Tarquinii filius, cum se subito ad Gabinos contulisset, tamquam paren1 Cum omnibns — adgressus esset Torr., Tullo HostilioF. adgresso edd. priores; dubium est num Valerius tantam neglegentiam admiserit 6 mettns b 8 deserto nos: detecto B 10 insnl- tare B' l^ cerneret B 14 tullius B anle ras. 27 mettum B: metura V, Metium Mai 29 omnes] deesse uidetur ordines uel globos, ut habet Val. CAP'. IIII, § 1—3. 551 que se ad Gabinos contulit, tamquam parentis saeuitiam etuerbera, quae uoluntate sua perpessus erat, fugiens, ac paulatim unius cuiusque fictis et compositis blanditiis adliciendo beniuolentiam ut apud omnes plurimum posset consecutus, familiarem suum ad 5 patrem misit, indicaturum quem ad modum cuncta in sua manu haberet et quaesiturum quidnam fieri uellet. iuuenili calliditati senilis astutia respondit, si quidem re eximie delectatus Tarquinius, fidei autem nuntii parum credens, nihil respondit, sed seducto eo lo in hortum maxima et altissima papauerum capita baculo decussit. cognito adulescens silentio simul ac patris facto, causam alterius, alterim argumentum peruidit, nec ignorauit praecipi sibi ut excellentissimum quemque Gabinorum aut exilio summoueret aut i5 morte consumeret. ergo spoliatam bonis propugnatoribus ciuitatem tantum non uinctis manibus ei tradidit. 3. Illud quoque a maioribus et consilio prudenter et exitu feliciter prouisum. cum enim urbe capta 20 Galli Capitolium obsiderent solamque potiendi eius spem in fame eorum repositam animaduerterent; perquam callido genere consilii unico perseuerantiae intis saeuitiam fugeret, familiarem suum ad palrem misit diclu- Par.rum, quem ad modum cuncta in sua manu liaberet, et quaesi- 25 turum quidnam fieri uellet. iuuenili calliditati senilis astutia respondit: fidei enim nuntii parum credens nihil respondit, sed seducto eo in hortum altissima papauerum capita bacuio decussit. cognito adulescens silentio patris non ignorauit praecipi sibi ut excellentissimum quemque Gabinorum aut 30 exilio submoueret aut morte consumeret. 3. Cum urbe capta Galli Capitolium obsiderent solamque potiendi eius spem in 1 litt. inos c B in ras. 3 factis B' 9 eximie Periz. et h: eximia B 10 credens Pb: om. B 12 ac patris B m, add. in B transpositioins signis; patris simul ac f. Torr. 13 alterius add. Kempf II argumenti b 19 a bm: om. B \\ et B 1 m. s. l. 22 in fame nostrorura Kellerhauer 23 consilii romani usi Pb * 28 seducto eo] ultro F" 352 LIB. VII. ritamento uictores spoliauerunt: panes enim iacereconpluribus e locis coeperunt. quo spectaculo obstupefactos infinitamque frumenti abundantiam nostrissuperesse credentes ad pactionem omittendae obsidi5 onis conpulerunt. misertus est tunc profecto luppiter Romanae uirtutis^ praesidium ab astutia mutuantis; cum summa alimentorum inopia proici praesidiainopiae cerneret. igitur ut uafro , ita periculoso consilio salutarem exitum dedit. 10 4. Idemque luppiter postea praestantissimorumducum nostrorum sagacibus consiliis propitius aspirauit. nam cum alterum Italiae latus Hannibal laceraret; alterum inuasisset Hasdrubal^ ne duorum fratrum iunctae copiae intolerabili onere fessas simul15 res nostras urguerent, hinc Olaudii Neronis uegetumconsilium , illinc Liui Salinatoris inclyta prouidentiaeffecit. Nero enim^ conpresso a se in Lucanis Hannibale, praesentiam suam, quoniam ita ratio belli desiderabat; mentitus hosti, ad opem collegae ferendam20 per longum iter celeritate mira tetendit. Salinator inVmbria apud Metaurum flumen proximo die dimicaturus summa cum dissimulatione Neronem castrisnoctu recepit. tribunos enim a tribunis , centurionesa centurionibuS; equites ab equitibuS; pedites a pedi25 tibus excipi iussit ac sine uUa tumultuatione solo uixunum exercitum capiente alterum inseruit. quo euenit ne Hasdrubal cum duobus se consulibus proeliaPar. fame eorum repositam animaduerlerent, perquam callido geJiere consilii Romani usi panes iacere conpluribus locis coe30 perunt. quo spectaculo obslupefacti ad pactionem se conuerterunt omissa obsidione. 4. Cum alterum latus Italiae Hannibal laceraret, alterum Hasdrubal, Nero conpresso a se in Lucanis Hannibale, praesentiam suam mentitus hosti, ad opemcollegae ferendam tetendit: receptusque in Umbria a Salina2 ceperunt B in ras. [| obstupefactus B' 6 mutuante* B'7 summa a. inopia h, deleto proci {s. proici) || proci B 14 ho- nore fessa B' 15 cladli n. uetum B' 23 recepit B in ras. 26 sapiente B CAP. IIII. § 3—5. 353turum prius sciret quam utriusque uirtute prosterneretur. ita illa toto terrarum orbe infamis Punicacalliditas Romana elusa prudentia : Hannibalem Neroni, Hasdrubalem Salinatori decipiendum tradidit. 5. Memorabilis etiam consilii Q. Metellus. qui & cum pro consule beilum in Hispania aduersus Celtiberos gereret urbemque Contrebiam caput eius gentis uiribus expugnare non posset, intra pectus suummultum ac diu consiliis agitatis uiam repperit, quapropositum ad exitum perduceret. itinera magno im-lopetu ingrediebatur; deinde alias atque alias regiones petebat: hos obsidebat montes, paulo post ad illos transgrediebatur, cum interim tam suis omnibus quamipsis hostibus ignota erat causa inopinatae eius acsubitae fiactuationis. interrogatus quoque a quodami5amicissimo sibi quid ita sparsum et incertum militiae genus sequeretur, ^absiste' inquit 4stud quaorere:nam si huius consilii mei interiorem tunicam con-sciam esse sensero, continuo eam cremari iubebo'. quorsum igitur ista dissimulatio erupit aut quem20iinem habuit? postquam uero et exercitum suum ignorantia et totam Celtiberiam errore implicauit, cumalio cursum direxisset; subito ad Contrebiam reflexit eamque inopinatam et attonitam oppressit. ergo nisi mentem suam dolos scrutari coegisset, ad ultimam ei 25tore coliega iunctis exercitibus, igriorante Hasdrubale de ad- Par.uentu suo, uictoriam reporta^it. 5. M. Metellus cum pro cos. bellum in Hispania aduersus Celtiberos gereret urbemqueContrebiam uiribus expugnare non posset, itinera uaria ingrcdieljatur, alias atque alias regiones petebat. itaque cum alio 30cursum direxisset, subito Coutrebiam inopinatara oppressit. 1 utrisque h \\ uirtute om. B 3 calliditas, R. elusa prudentia, Hann. uidgo distinguitur \\ quae Hannibalem Foertsch 1, 24 6 Q. B : M. P 7 trebiam B, item bis infra 11 deinde** B 12 modo hos b 14 hostibus B, sed tibus in ras. \\ inopinata B' 18 tunicam B, sed icam in ras. 20 quorum B' || ista] a B corr, in ea 21 uero om. F 24 opinatam B' 28 urbemque V corr. urbem ad V' 29 et 31 trebiam V VAL. MAX. 23 354 LIB. VII. senectutem apud moenia Contrebiae armato sedendum foret. Ext. 1. Agathocles autem, Syracusarum rex, audaciter callidus. cum enim urbem eius maiore ex5 parte Karthaginienses occupassent; exercitum suumin Africam traiecit, ut metum metU; uim ui discuteret, nec sine effectu. nam repentino eius aduentuperculsi Poeni libenter incolumitatem suam salute hostium redemerunt, pactique sunt ut eodem tempore10 et Africa Siculis et Sicilia Punicis armis liberaretur. age siSyracusarum moenia tueri perseuerasset? Sicilia belli malis urgueretur;, bona pacis fruenda securaeKarthagini reliquisset: nunc inferendo quae patiebatur^ dum alienas potius lacessit opes quam suas tue15 tur , quo aequiore animo regnlim deseruit eo tutius recepit. 2. Quid; Hannibal Cannensem populi Romaniaciem nonne priusquam ad dimicandum descenderetconpluribus astutiae copulatam laqueis adtammisera20 bilem perduxit exitum? ante omnia enim prouidit utet solem et puluerem, qui ibi uento multus excitari solet; aduersum haberet: deinde partem copiarumsuarum inter ipsum proelii tempus de industria fugere iussit; quam cum a reliquo exercitu abruptam25 legio Romana sequeretur, trucidandam eam ab iis, quos in insidiis collocauerat , curauit. postremoPar. 1. Agalhocles, Syracusarura rex, cum urbem eius ex parle Carlhagiuienses occupassent, exercilum suum iu Africam Iraiecit, ut uim ui discuteret. 2. Hannibal Cannensem aciem 30 speculatus, anle omnia prouidit ut Romani et solem et pulue- rem aduersum haberent: deinde partem copiarum suaruminter ipsum proelii lempus de industria fugere iussit. ut se- quente legione lerga eius ab iis, quos in insidiis collocaueral, 6 ut metum — sine B in ras. 11 age si] age B^ at si b \\ Sicilia scripsi: illa B 12 urgerentur s 18 aciem] speculatus add. mg B e P 19 coplicatam b, implicatam Pighius 25 his B26 in om. B' 33 his V CAP. IIII, § 5. Ext. S 1. 2. V, § 1. 355quadringentos equites subornauit, qui simulata transitione petierunt consulem , a quo iussi more transfugarum depositis armis in ultimam pugnae partemsecedere^ destrictis gladiis, quos inter tunicas et lori-cas abdiderant; poplites pugnantium Romanorum ce-5ciderunt. haec fuit Punica fortitudo, dolis et insidiiset fallacia instructa: quae nunc certissima circumuentae uirtutis nostrae excusatio est, quoniam decepti magis quam uicti sumus. V. DE REPVLSIS. loCampi quoque repraesentata condicio ambitiosamingredientis uiam ad fortius sustinendos parum prosperos comitiorum euentus utiliter instruxerit, quiapropositis ante oculos clarissimorum uirorum repulsis ut non minore cum spe honores, ita prudentiorei5cum animi iudicio petent, meminerintque nefas nonesse aliquid ab omnibus uni negari, cum saepe nu-mero singuli cunctorum uoluntatibus resistere fasesse duxerint; scientes etiam patientia quaeri deberequod gratia impetrari nequierit. 201. Q. Aelius Tubero, a Q. Fabio Maximo epulumpopulo nomine P. Africani patrui sui dante rogatusut triclinium sterneret, lectulos Punicanos pellibushaedinis strauit et pro argenteis uasis Samia exposuit. cuius rei deformitas sic homines offendit, ut,25trucidarenliir: postremo cccc equites subornauit, qui cumPar.ad consules uenissent inermes, pro transfugis in ullimampugnae partem secesserunt, destriclisque gladiis, quos inter tunicas et loricas habebant, poplites pugnantium Romauorumceciderunt. 3oDE AMBITV. 1. Q. Aelius Tubero. a Q. Fabio Maxirtlo epulum populo nomine P. Africani patrui sui dante rogalusut triclinium sterneret, lectos Punicanos pellibus baedinis4 distinctis B' 12 uitam Periz. 19 scient Periz. 20 gratia ^' 25 homines B: omnes Pb 32 patris V 33 immo lectulos, cf. Isid. Origg. 20, 11, f^ 23* 356 LIB. VII. cum alioqui uir egregius haberetur comitiisque praetoriis candidatus in campum L. Paulo auo et P. Africano auunculo nixus descendisset^ repulsa inde abiret notatus. nam ut priuatim semper continentiamsprobabant, ita publice maxima cura splendoris habita est. quocirca urbs non unius conuiuii numerum^sed totam se in illis pelliculis iacuisse credens ruborem epuli suffragiis suis uindicauit. 2. Publius autem Scipio Nasica, togatae potentiae 10 clarissimum lumen, qui consul lugurthae bellum indixit; qui matrem Idaeam e Phrygiis sedibus ad nostras aras focosque migrantem sanctissimis manibusexcepit; qui multas et pestiferas seditiones auctoritatis suae robore oppressit, quo principe senatus per15 aliquot annos gloriatus est, cum aedilitatem curulemadulescens peteret manumque cuiusdam rustico opereduratam more candidatorum tenacius adprehendisset, ioci gratia interrogauit eum num manibus solitus esset ambulare. quod dictum a circumstantibus ex20 ceptum ad populum manauit causauque repulsae Scipioni attulit. omnes namque rusticae tribus paupertatem sibi ab eo exprobratam iudicantes iram suamaduersus contumeliosam eius urbanitatem destrinxerunt. igitur ciuitas nostra nobilium iuuenum ingenia25 ab insolentia reuocando magnos et utiles ciues fecit; honoribusque, non patiendo eos a securis peti^ debitum auctoritatls pondus adiecit. Par. strauit et pro argenteis uasis Samia exposuit. cuius rei deformitas sic oranes oflendit, iit cum comitiis praeloriis candi30 datus in forum descendisset, repulsa notatus discederet. 2. P. Nasica, is qui consul lugurthae bellum indixit, qui matremIdaeam sanctissimis manibus excepit, cum aediiitatem curulem peteret mauumque cuiusdara rustico opere duratam adprendisset, ioci gratia interrogauit eum an manibus solitus esset 35 ambulare. quod dictum cum ad populum manasset , causa re1 babetur B 3 abierit b 8 epulis B 10 is qui Pb 11 ideam /y 11 pbrygicis -ff' 17 mere i?' 18 num -ff : an /• 19 cir- cum instantibus B GAP. V, § 1—5. 357 3. Nullus error talis in L. Aemilio Paulo con- spectus est; sed tamen aliquotiens frustra consulatumpetiit. idemque, cum iam campum repulsis suis fatigasset, bis consul et censor factus amplissimumetiam dignitatis gradum obtinuit. cuius uirtutem in- 5 iuriae non fregerunt; sed acuerunt, quoniam quidemipsa nota accensam cupiditatem summi honoris ar- dentiorem ad comitia detulit; ut populum^ quia nobilitatis splendore et animi bonis mouere non potuerat; pertinacia uinceret. lo4. Quintum autem Caecilium Metellum pauci et maesti amici consulatus repulsa adflictum^ tristitia ac rubore plenum , domum reduxerunt : eundem dePseudophilippo triumphantem mniuersus senatus laetum et alacrem in Capitolium prosecutus est. Achaici i5etiam belli, cui summam manum L. Mummius adiecit; maxima pars ab hoc uiro profligata est. eine ergo populus consulatum negare potuit, cui mox duas clarissimas prouincias aut daturus erat aut debiturus, Achaiam et Macfcdoniam ? et quidem hoc facto meli- 20ore eo ciue usus est: intellexit enim quam industrie sibi gerendus esset consulatuS; quem tanto labore impetrari senserat. 5. Quid tam excellens, quid tam opulentum quamL. Sulla? diuitias^ imperia largitus est, leges uetustas 25abrogauit, nouas tulit. hic quoque in eo campo, cuius postea dominus extitit^ repulsa praeturae suggillatus est, omnia loca petiti honoris, si quis modo deorumpulsae Scipioni fuit. 3. L. Aemilius PauUis cum aliquotiens Par.frustra pelisset consulatum, tandem bis consul censorque fac- 30tus est. 4. Q. Metelkim pauci et maesti amici consulatus re- pulsa adflictum, tristitia ac maerore plenum, domum reduxerunt. 5. L. Sulla repulsa praeturae suggillatus est. 6. M. 3 petit B' 4 et consors B' |1 factus e 6 9 animis boni B, animi sui bonis h 12 afflictum B in ras., afflatum cod. Alreb. 13 robore plenam B' 14 pe*udo philippo B 20 et {ante Mac.) m: aut B 23 impetrati B', impetratu u. l. i7\ mg. B \\ senserant B 27 suggilatus B' 358 LIB. VII. formam et imaginem futurae eius potentiae popuioRomano repraesentasset, impetraturus. 6. Sed ut comitiorum maximum crimen referam,M. Porcius CatO; plus moribus suis praeturae decoris 5 adiecturus quam praetexto eius splendoris ipse laturuS; consequi illam a popuio aliquando non potuit. proxima dementiae suffragia; quae quidem satis gra- ues poenas erroris sui pependerunt; quoniam quemhonorem Catoni negauerant Vatinio dare coacti sunt. 10 ergo si uere aestimare uolumus, non Catoni tuncpraetura; sed praeturae Cato negatus est. VI. DE NECESSITATE. Abominandae quoque necessitatis amarissimae le- ges et truculentissima imperia cum urbem nostram15 tum etiam exteras gentes multa non intellectu tantum, sed etiam auditu grauia perpeti coegerunt. 1. Nam aliquot aduersis proeliis secundo Punicobello exhausta militari iuuentute Romana, senatusauctore Ti, Graccho consule censuit uti publice serui 20 ad usum propulsandorum hostium emerentur, eaquede re per tribunos pl. apud populum lata rogationetres creati sunt uiri, qui quattuor et uiginti milia ser- uorura conparauerunt, adactosque iure iurando strenuam se fortemque operam daturos, quoad Poeni es25 Porciiis Cato praeturam petens consequi illam a populo non Par. . -.. potuit, DE LEGIBVS ET IMPERIIS- TRVCVLENTIS.1. Aliquot aduersis proeliis secundo Punico bello exhausta iuuentute Romana, Tib. Gracchus cos. censuit uti publice 30 serui ad usum propulsandorum hoslium emerentur, eaque de re per tribunos pl. ad populum lata rogatione tres creati sunt 2 imperaturus B' 3 eferam B corr. in efferam 5 adictu- rus B' II laturus B corr. e laurus 14 cum om. B' 19 auctor B' [| tito B 20 ad usum (adusam B) BP: adusum {i. e. aduersum) b et dett. H hostiura P: hostium impetum B 21 apud B ad DFP 22 XX seruorum B (IIII milia coni. Lipsius) CAP. V. § 5. 6. VI, § 1. 359 sent in Italia , data armatura in castra miserunt. ex Apulia etiam et a Paediculis septuaginta atque ducenti ad supplementum equitatus sunt empti. quanta uiolentia est casus acerbi ! quae ciuitas ad id tempus ingenuae quoque originis capite censos habere mili- 5 tes fastidierat; eadem cellis seruilibus extracta cor- pora et a pastoralibus casis collecta mancipia uelut praecipuum firmamentum exercitui suo adiecit. cedit ergo interdum generosus spiritus utilitati et fortunae uiribus succumbit, ubi, nisi tutiora ccnsilia le- lo geris, speciosa sequenti concidendum est. Cannensis autem clades adeo urbem nostram ue- hementer confudit^ ut M. lunio Pera dictatore rem publicam administrante spolia hostium adfixa templis deorum numini consecrata instrumento militiae fu- i5 tura conuellerentur, ac praetextati pueri arma induerent, addictorum etiam et capitali crimine damnatorum sex milia conscriberentur. quae si per se aspiciantur, aliquid ruboris habeant; si autem admotis necessitatis uiribus ponderentur, saeuitiae temporis 20 conuenientia praesidia uideantur. Propter eandem cladem senatus Otacilio, qui Siuiri, qui xxiiii milja seruorum conparauerunt. exApulia etiam Par.€t e Paedicuiis cclxx ad supplementum equitatus sunt empti. — Canucnsi clade territa urjje, luni opera dictatoris spolia 25 hostilia templis adfixa instrumento militiae futura conuulsa sunt, praetextati pueri arma induerunt: item vi milia capitaH crimine damnatorum conscriptasunt. — DE NECESSITATE.1 data armatura Vahlen ad Naeu. reliq. p. 6 et nos in em. Val. p. 14: datura arma B, laturos arma b j| ex polia B' 2 paediculis Clauerius ei P: fidiculis B 4 ciuitatis B' 5 cesos B' 13 lunio Pera J. Fr. Gronouius: iuni* opera B jl dictatore nos: dictatura B 14 administrantes B ( — tis Z») 15 instrumento BP: instrumenta delt. 18 sex B corr. e sed 22 octacilio B'.23 uiri qui V mq: utrique V' 24 et om. V 25 territa urbe V || luni opera dictatoris] sic epitomator uitiose, deprauatam lectionem iuni opera [pro lunio Pera) secutus 27 VIj in mg. VXVI 360 LIB. VII. ciliani; Cornelio Mammulae, qui Sardiniam pro praetoribus obtinebant, querentibus quod neque stipendium neque frumentum classibus eorum et exercititibus socii praeberent, adfirmantibus etiam ne habere5 quidem eos unde id praestare possent, rescripsit ae-rarium longinquis inpensis non sufficere: proinde quopacto tantae inopiae succurrendum esset ipsi uiderent. his litteris quid aliud quam imperii sui gubernacula e manibus abiecit, Siciliamque et Sardiniam,10 benignissimas urbis nostrae nutrices, gradus et sta-bilimenta bellorum, tam multo sudore etsanguine inpotestatem redactas, paucis uerbis, te scilicet Necessitate iubentC; dimisit. 2. Eadem Casilinates obsidione Hannibalis clau15 sos alimentorumque facultate defectos lora necessariis uinculorum usibus subducta eque scutis detractaspelles feruenti resolutas aqua mandere uoluisti. quidillis, si acerbitatem casus intueare, miserius, si con-stantiam respicias , fidelius ? qui , ne a Romanis de20 sciscerent; tali uti cibi genere sustinuerunt, cum pinguissima arua sua fertilissimosque campos moenibussuis subiectos intuerentur. itaque Campanae urbis,quae Punicam feritatem deliciis suis cupida fouit , inpropinquo situm Casilinum, incolarum uirtute cla25 rum , perseuerantis amicitiae pignore impios oculosuerberauit. 3. In illa obsidione et fide cum trecenti PraenePar. Otacilio, qui Siciliam, Corneh'o Mammulae, qui Sardiniam propraetoribus obtineliant, senatus scripsit aerarium longinquis30 sumptibus non sufficere: quo pacto tantae inopiae succurren-dum esset, ipsi uiderent. 2. Eadem necessitas Casilinates abHannibale obsessos et alimentorum facultate defectos, lora coegit et pelles scutis detractas feruenti solutas aqua mandere.3. In illa obsidione cum ccc Praenestini essent, euenit ut ex10 urbes n. nutricis B' \\ et om. B 12 necessitas h 15 fa- cultate* B^ facilitate P 16 aeque B |] detracta** B' 17 solnta/*|| mandare uoluistis^' ISintuere^' 23cupide6 24incolarnmFoertsch (1, 25): moderarum B, modo rara b 27 penestrini B32 facilitate F 33 soluta F CAP. VI. § 1—5. 361 stini permanerent, euenit ut ex eis quidam muremcaptum ducentis potius denariis uendere quam ipse leniendae famis gratia consumere mallet. sed, credo, deorum prouidentia [effectum] et uenditori et emptori quem uterque merebatur exitum adtribuit: auaro 5 enim fame consumpto manubiis sordium suarum frui non licuit; aequi animi uir ad salutarem inpensamfaciendam care quidem; uerum necessarie conparato cibo uixit. 4. C. autem Mario Cn. Carbone consulibus ciuili lo bello cum L. Sulla dissidentibus, quo tempore nonrei publicae uictoria quaerebatur, sed praemium uictoriae res erat publica; senatus consulto aurea atque argentea templorum ornamenta, ne militibus stipendia deessent, conflata sunt. digna enim causa erat, i5 hine an illi crudelitatem suam proscriptione ciuium satiarent, ut di immortales spoliarentur! non ergo patrum conscriptorum uoluntas , sed taeterrimae necessitatis truculenta manus illi consulto stilum suuminpressit. 205. Diui luli exercitus, id est inuicti ducis inuicta dextera^ cum armis Mundam clausisset aggerique ex- truendo materia deficeretur^ congerie hostilium cadauerum quam desiderauerat altitudinem instruxit eamque tragulis et pilis^ quia roboreae sudes deerant, 25 eis quidam murem caplum cc denariis uenderet, cum et ipse par.eadem egestate premeretur. itaque hic quidera inopia decessit, qui emerat uixit. 4. C. Mario Cn. Carbone coss. cum Sulla dissidentibus senatus consullo aurea et argenlea templorum ornamenta in stipendia militum conflata sunt. 5, Diui 30lulii exercitus cum armis Mundam clusisset aggerique struendo 1 eis P: his B 2 dariis B' \\ ipse DT: ipse potius B 4 effectum iam in B punctatum glossam esse uidit Pighius 6 enim edd. uett. : enim et B , enim ex Torr., enim ut Foertsch Il^ 33 8 necessariae B' 12 proemium B 14 milibus B' 18 sedate teterrime necessitatis B, sed tua teterrima necessitas b 21 id est edd. uett.: idem B 22 clusisset a. struendo P 26 CC] XCC V' 362 LIB. VII. magistra nouae molitionis necessitate usus^ uallauit. 6. Atque ut diuinam filii mentionem caelesti patris recordationi subnectam, cum efFusurus se in no5 stras prouincias Parthorum rex Phraates uidereturuicinaeque imperio eius regiones subito indicti tumuitus denuntiatione quaterentur, tanta in Bosporanotractu commeatus penuria incessit, uti VI milibusdenarium singula uasa olei frumentique modiis toti10 dem mancipia permutarentur. sed amarissimamtempestatem Augusti cura tutelae tunc terrarum ua-cans dispulit. Ext. 1. Cretensibus nihil tale praesidii adfulsit, qui obsidione Metelli ad ultimam penuriam conpulsi15 sua iumentorumque suorum urina sitim torserunt iustius dixerim quam sustentarunt, quia^ dum uinci ti- ment, id passi sunt, quod eos ne uictor quidem paticoegisset. 2. Numantini autem a Scipione uallo et aggere20 circumdati; cum omnia quae famem eorum traherepoterant consumpsissent; ad ultimum humanorumcorporum dapibus usi sunt. quapropter capta iamurbe conplures inuenti sunt artus et membra trucidatorum corporum sinu suo gestantes. nulla est in his 25 necessitatis excusatio: nam quibus mori licuit, sic uiuere necesse non fuit. Par. materia defecisset, congerie hostiliura cadauerum altitudinem explcuit. 1. Crelenses obsidione Metelli ad ultimam penuriam con30 pulsi sua iumentorumque urina sitim toierauerunt. 2. Numantini a Scipione uallo et uggere circumdati ad ultimum humanorum corporum cibis usi sunt. 3 diui iam filii Periz. \\ caelestis dett. 4 recordatione B 5 partorum rex phrates B' 6 subita b 8 vl] uia militibus B 9 denaviis B, em. in ed. Ascens. 11 uagans B' 13 Cretensibus^in ras. 14 ultimamq. B, ultimam usq. b haud scio nn recle 16 sustentarent B' 27 defuisset V' CAP. VI, § 5. 6. Ext. § 1—3. VII, § 1. 363 3. Horum trucem pertinaciam in consimili faci- nore Calagurritanorum execrabilis impietas supergressa est. qui quo. perseuerantius interempti Sertorii cineribuS; obsidionem Cn. Pompei frustrantes, fidem praestarent, quia nullum iam aliud in urbe eo- 5 rum supererat animal^ uxores suas natosque ad usum nefariae dapis uerterunt: quoque diutius armata iuuentus uiscera sua uisceribus suis aleret, infelices cadauerum reliquias sallire non dubitauit. en quam aliquis in acie hortaretur ut pro salute coniugum et lo liberorum fortiter dimicaret! ex hoc nimirum hoste tanto duci poena magis quam uictoria petenda fuit, quia plus uindicatus [libertatis] quam uictus gloriae adferre potuit, cum omne serpentum ac ferarum genus conparatione sui titulo feritatis superarit. nam i5 quae illis dulcia uitae pignora proprio spiritu cariora sunt, ea Calagurritanis prandia atque cenae extiterunt. VII. DE TESTAMENTJS. Vacemus nunc negotio , quod actorum hominis et 20 praecipuae curae et ultimi est temporis, consideremusque quae testamenta aut rescissa sunt, legitime facta, aut; cum merito rescindi possent, rata manserunt; quaeue ad alios quam qui expectabant honorem hereditatis transtulerunt : atque ita, ut eo ordine quo 25 proposui exequar. 1. Militantis cuiusdam pater, cum de morte filii DE TESTAMENTIS. 1. Militanlis cuiusdam pater, cum Par.falsam filii mortem audisset, aliis relictis lieredibus decessit. Scallag-urgitanorum^, sedinfra calagurrit. || superegressa B' 9 en unquam b 11 dimicaret B, sed ret in ras. |1 hoste B in ras. 13 libertatis del. Periz., diguitatis Foertsch II, 33 19 DE TEST. P: add. B QVAE SCISSA SVNT 21 ultime B' \\ consideremus quaeq. B 25 eo ordine quo nos: ea ordine qua B ; uulgo sic legitur : transtulerunt. Atque ista ut ordine {uel Atque ut ea ordine), quo proposui, exequar, miiitantis etc. Atque ista ut eo oi'dine quo coni. Torr. , 364 LIB. VII. falsum e castris nuntium accepisset, aliis heredibusscriptis decessit. peractis deinde stipendiis adule-scens domum petiit: errore patris, inpudentia amicorum domum sibi clausam repperit. quid enim illis5 inuerecundius? florem iuuentae pro re publica absumpserat, maximos labores ac plurima pericula tolerauerat; aduerso corpore exceptas ostendebat cicatrices , et postulabant ut auitos eius lares otiosa ipsiurbi onera possiderent. itaque depositis armis coac10 tus est in foro tagatam ingredi militiam^ acerbe: cuminprobissimis enim heredibus de paternis bonis apudcentumuiros contendit: omnibusque non solum consiliis sed etiam sententiis superior discessit. 2. Item M. Annei .Carseolani splendidissimi equi15 tis Romani tiliuS; a Sufenate auunculo suo adoptatus,testamentum naturalis patris, quo praeteritus erat^apud centumuiros rescidit, cum in eo Tullianus,Pompei Magni familiaris , ipso quidem Pompeio signatore heres scriptus esset: itaque illi in iudicio plus20 cum excellentissimi uiri gratia quam cum parentiscineribus negotii fuit. ceterum quamuis utraque haecaduersus nitebantur, tamen paterna bona optinuit.nam Lucius quidem Sextilius et P. Popilius, quos M.Anneius sanguine sibi coniunctos eadem ex parte qua25 Tullianum heredes fecerat; sacramento ciim adulePar. filius reuersus cognito patris errore de paternis bonis apudcentumuiros contendit, omnibusque sententiis uiclor recessit.2. M. Anni Carseolani splendidi equitis Romani filius, a Sufenate auunculo suo adoptatus, testamenturn ueri patris, quo30 praeterilus erat, apud centumuiros rescidit, quamuis iu eoTullianus, Pompei magni familiaris, ipso Pompeio signatore1 accepissetj add. C qui erat falsus; eorundem uerborumuesiigia apparent in B in loco eraso et uacuo relicto 3 petit B4 domum om. Kempf 8 postulabant scripsi: postulabat B et ?,postulat ne {uel ut non) dett. \\ habitos B, n auitos b 14 mannei B., M. anni Pb; incertum est fuerilne nomen Annaeus an Annius II splendidi P 15 sufenate B, sed enate in ras. 26 el 30 apud CV V CAP. VII, § 1-4. 365 scentulo contendere ausi non sunt; tametsi praecipuis eo tempore Magni uiribus ad defendendas tabulas testamenti inuitari poterant^ et aliquantum adiuuabat heredes quod M. Anneius in Sufenatis familiam ac sacra transierat. sed artissimum inter homines pro- 5 creationis uinculum patris simul uoluntatem et principis auctoritatem superauit. 3. C. autem Tettium a patre infantem exheredatum, Petronia matre, quam Tettius quoad uixit in matrimonio habuerat; natam^ diuus Augustus in bona lo paterna ire decreto suo iussit, patris patriae animo usus , quoniam Tettius in proprio iure procreato filio summa cum iniquitate paternum nomen abrogauer^t. 4. Septicia quoque , mater Trachalorum Ariminensium; irata filiis in contumeliam eorum , cum iam i5 parere non posset, Publicio seni admodum nupsit, testamento etiam utroque praeterito. a quibus aditus diuus Augustus et nuptias mulieris et suprema. iudicia improbauit. nam hereditatem maternam filios habere iussit, dotem; quia non creandorum liberorum 20 causa coniugium intercesserat, uirum retinere uetuit. si ipsa Aequitas hac de re cognosceret; potuitne iustius aut grauius pronuntiare? spernis, quos genuisti, nubis effeta, testamenti ordinem uiolento animo conlieres scriptus esset. 3. C. Tettium iufantem a patre exiiere-_25 datum, Caetronia natum, diuus Auguslus.in ]jona palerna ire decreuit. 4. Septicia, mater Traclialorum Ariminensium, filiis irata in contumeliam eorum, cum iam parere non posset, Publicio admodum seni nupsit, teslamento etiam ulrumque praeteriit. quibus auditis diuus Augustus et nuptias mulieris et 3o 6 principis uivi PzgAz«s 8 infantem a patrePfi 9 Caetronia Pb 10 matrimoniu B || Augustus] a. B, ilem u. 18 13 abiurauerat u. l. in vxg B 14 thracalorii B in ras. et P; cf. Paul. Diac. p. 367 M. 15 tiliis irata Pb 16 publicio F: publio B, publico Pb 17 utriique b jj quibus auditis P 18 supprema i. improba B' 22 hac b: a.c B \\ cognoscere B \\ potuisset b 23 grauius cod. Cauch.: gratius B {[ pronuntiaret b 24 efFecta B' 27 thracalorum V 28 publico f^ 30 recte codd. Val. a quibus aditus 366 LIB. VII. fundis; neque erubescis ei totum patrimonium addicerO; cuius pollincto iam corpori marcidam senectutem tuam substrauisti. ergo dum sic te geris^ ad infe-ros usque caelesti fiilmine adflata es. 5 5. Egregia Gai quoque Calpurni Pisonis praetoris urbis constitutio. cum enim ad eum Terentius exocto filiis, quos in adulescentiam perduxerat, ab unoin adoptionem dato exheredatum se querellam detulisset, bonorum adulescentis possessionem ei dedit10 heredesque lege agere passus non est. mouit profecto Pisonem patria maiestas^ donum uitae, beneficium educationis, sed aliquid etiam flexit circumstantium liberorum numerus, quos cum patre septem fratres impie exheredatos uidebat. 15 6. Quid Mamerci Aemili Lepidi consulis quamgraue decretum! Genucius quidam, Matris magnaeGallus, a Cn. Oreste praetore urbano impetraueratut restitui se in bona Naeui Ani iuberet, quorum possessionem secundum tabulas testamenti ab ipso ac20 ceperat. appellatus Mamercus a Surdino, cuius libertus Genucium heredem fecerat, praetoriam iurisdictionem abrogauit, quod diceret Genucium amputatisPar. suprema iudicia inprobauit. 5. Calpurnius Piso praefectiisurbis, cum ad eum Terentius ex octo filiis, quos in adulescen25 tiam perduxerat, ab uno in adoptionem dato exheredalum scquereilam detulisset, bonorum adulescentis possessionem dedit. 6. Genucius quidam, Matris magnae Gallus , a NaeuioAnio in teslamento nominatus, inpetrauit a Cn. Oreste praetore urbano ut in bona Naeuii ueniret. sed Aemilius Mamer30 cus cos. interpellatus a Surdino patrono Naeuii de hereditate,praetoriam iuris dictionem abrogauit, quod diceret Genucium3 te egeris ^, em. Piqhius 5 Gai om. B in ras. [| praetoriscodd. plerique: praefecti P et in ras. B 6 urb. cod. Atreh, undePigh. urbani recte ut uidelur 10 monuit B, em. Pighius 11 magestas B' 13 quos {1 m. ut uidetur corr. e qui) 5, quia Dinras.14 exeredatos B' 16 g-enicius B' et sic infra 17 urbis B, em. eP 18 naeuii anii 6, Naeuiana Periz. 20 surdinio h 24 ad eundem V CAP. VU, § 4—7. VIII, 1. 367 sui ipsius sponte genitalibus corporis partibus neque uirorum neque mulierum numero haberi debere. con- ueniens Mamerco, conueniens principi senatus decretum^ quo prouisum est ne obscenaGenucii praesentia inquinataque uoce tribunalia magistratuum sub spe- 5 cie petiti iuris polluerentur. 7. Multo Q. Metellus praetorem urbanum seueriorem egit quam Orestes gesserat. qui Vecillo lenoni, bonorum Vibieni possessionem secundum tabulas testamenti petenti, non dedit, quia uir nobilissimus lo et grauissimus fori ac lupanaris separandam condicionem existimauit, nec aut factum illius conprobare uoluit, qui fortunas suas in stabulum contaminatum proiecerat, aut huic tamquam integro ciui iura red~ dere, qui se ab omni honesto uitae genere abruperat. i5 VIII. His rescissorum testamentorum exemplis contenti attingamus ea, quae rata manserunt, cum causas haberent, propter quas rescindi possent. 1. Quam certaC; quam etiam notae insaniae Tuditanus, utpote qui populo nummos spnrserit togam- 20 que uelut tragicam uestem in foro trahens maximo cum hominum risu conspectus fuerit ac multa his consentanea fecerit. testamento f filium instituit heredem, quod Ti. Longus, sanguine ei proximus, haneque uirorum partibus interponl posse neque mulierum. 25 7. Q. Melellus praetor urbaniis Vecillo lenoni bouorum Vibieni ^^'possessionem secundum tabulas leslamenti petenti iion deUil. 1. Menenius Agrippa insanus habitus, utpote qui populo nummos sparserat togamque uelut traglcam uestem iu foro traxerat, teslamento \ filiam inslituit hercdem, quod T. Lon- 30 gus sanguine ei proximus rescindere conalus, non potuit. 4 qnod B 7 pr, urbani B' 8 uetilio dell. 9 uinieni B' 10 petenti P: om. B 11 conditionem B' 15 abrnpernt. Sequiiur in B etc, tituhis: QVAE RATA MANSEKVNT CVM CAVSAS HABERENT CVR RESCINDI POSSENT 23 tilium B, filiam P, Fuluium Perizonius, recte ut uidetur 24 Ti.J t. BP \\ proximu B' 30 taxarat F \\ immo Ti. • 368 LIB. Vil. stae iudicio subuertere frustra conatus est. magisenim centumuiri quid scriptum esset in tabulis quamquis eas scripsisset considerandum existimauerunt. 2. Vita Tuditani demens, Aebutiae autem, quae5 L. Meneni Agrippae uxor fuerat, tabulae testamentiplenae furoris. nam cum haberet duas simillimaeprobitatis filias Pletoniam et Afroniam, animi suipotius inclinatione prouecta quam ullis alterius iniuriis aut officiis conmota, Pletoniam tantummodo he10 redem instituit: filiis etiam Afroniae ex admodumamplo patrimonio XX nummum legauit. Afronia ta-men cum sorore sacramento contendere noluit testamentumque matris patientia honorare quam iudicioconuellere satius esse duxit, eo se ipsa indigniorem15 iniuria ostendens quo eam aequiore animo sustinebat. 3. Minus mirandum errorem muliebrem Q. Metellus fecit. is namque plurimis et celeberrimis eiusdem nominis uiris in urbe nostra uigentibus ^ Clau20 diorum etiam familia, quam artissimo sanguinis uinculo contingebat, florente; Carrinatem solum heredemreliquit, nec hac re testamentum eius quisquam adtemptauit. 4. Item Pompeius Beginus^ uir transalpinae re25 gionis, cum testamento fratris praeteritus esset et adcoarguendam iniquitatem eius binas tabulas testamentorum suorum in comitio incisas habita utriusqueordinis maxima frequentia recitasset^ in quibus maPar. 3. Q. Metelhis cum Claudiorum familiae iunctus esset, Carri30 nalem solum reliquit heredem. 4. Pompeius Beginus, uirtransalpinae regionis, cum testamento fratris praeteritus esset,ad coarguendam iniquitatem eius testamentum suum rescidit,2 quod B 3 scribisset B' 4 ebutiae B, Aebuciae edd. 7Plaetoriara et Afraniam Pighius 8 inclinatione* prouecta* B10 etiam B: autem C 13 honerare B' 14 ipso B 15 aequioTem B' 19 uiuentibus h || cladiorum e. familia B' 21 currinatem B 22 hac re B ut uideiur : hocce b 24 beginus Pb: regnis B (disiincte), reginus deti. 26 quo arguendam B' CAP. VIII, § 1—6. 369 gna ex parte heres frater erat scriptus praelegabaturque ei centies et quinquagies sestertium, multum ac diu inter adsentientes indignationi suae amicos questus, quod ad hastae iudicium adtinuit, cineres fratris quietos esse passus est. et erant ab eo insti- 5 tuti heredes neque sanguine Begino pares neque proximi, sed alieni et humiles; ut non solum flagitiosum silentium, sed etiam praelatio contumeliosa uideri posset. 5. Aeque felicis inpunitatis, sed nescio an taetri- lo oris haec delicti testamenta. Q. Caecilius, L. Luculli promptissimo studio maximaque liberalitate et honestum dignitatis gradum et amplissimum patrimonium consecutus, cum prae se semper tulisset unum illum sibi esse heredem, is moriens etiam anuios ei suos tradidissetj Pomponium Atticum testamento adoptauit omniumque bonorum heredem reliquit. sed fallacis et insidiosi cadauer populus Romanus ceruicibus reste circumdatum per uias traxit. itaque nefarius homo filium quidem et 20 heredem habuit quem uoluit, funus autem et exequias quales meruit. 6. Neque aliis dignus fuit T. Marius Vruinas, qui ab iniimo militiae loco beneficiis diui Augusti imperatoris ad summos castrensis honores perductus eo- 25 iii quo fratrem suum ex maxima parte Unquebat heredem. Pai\5. Q. (jaeciUus, L. LuculH amicus, cuius et beneficio ad maio- rem gradum processerat, cum eum palam silum dictaret heredem , Pomponium Atticum in testamento adoptauit. itaque populus Romanus cadauer per uias resti circumdatum traxit. 3o 6. C. Marius Vruinas, beneficio Augusti ad summos honores 1 praelegabaturque B m 2 sextertium B' 6 pagino B, pagano tiel patrio dett., Regino edd. uett. 10 felices B' 11 te- stamenta. QVAE ADVERSVS OPINIONES HOMINVM HEREDES HABVERVNT B 16 pompeium B' 17 in testamento P 18 heredem om. B, add. m. 2 in extremo tiersu post reliquit 19 reste b: recte B, retiP, fori. resti 20 uiam^, em. exP jl trahit ^' 23 urinas^, uirinasi°6, Vrbinas P/^/«MS 25 perductos^' 28 dictitaret Mai 30 reti V 31 uirinas V VAL. MAX, 24 370 LIB. VII. rumque uberrimis quaestibus locuples factus, nonsolum ceteris uitae temporibus ei se fortnnas suasrelinquere, a quo acceperat, praedicauit, sed etiampridie quam expiraret idem istud ipsi Augusto dixit, 5 cum interim ne nomen quidem eius tabulis testanientiadiecit. 7. L. autem ValeriuS; cui cognomen Heptachordofuit, togatum hostem Cornelium Balbum expertus,utpote opera eius et consilio conpluribus priuatis li- 10 tibus uexatus ad ultimumque subiecto accusatorecapitali crimine accusatus, praeteritis aduocatis et patronis suis solum heredem reliquit. nimirum consternatio, quae animum eius transuersum egit .amauit enim sordes suas et dilexit pericula et dam15 nationem uotis expetiuit^ auctorem harum rerum beniuolentia;, propulsatorem odio insecutus. 8. T. Barrus Lentulo Spintheri^ cuius amantissimum animuni liberalissimamque amicitiam senserat,decedens anulos suos perinde.atque unicp heredi tra20 didit, quem nullaexparteheredem relinquebat. quantum illo momento temporis conscientia, si modo uires quas habere creditnr possidet, a taeterrimo hominesupplicium exegit! inter ipsam enim fallacis et ingratae culpae cogitationem spiritum posuit, quasi25 tortore aliquo mentem eius intus cruciante; quod ani* maduertebat e uita ad mortem transitum suum et superis dis inuisum esse et inferis detestabilem futurum. Par. caslrenses penhicliis, ue nomcn quidem eius tabulis leslamenli 30 inseruit, 7. L. Valcrius Hcplacliordus Cornclium B<ill)um ac- cusalorem el inimicum suum reliquit lieredem. 8. T. Barrus Lentulo Spinllieri decedons anulos suos perinde atque unico heredi tradidit, quem uiilla ex parte relinquehat heredem. 1 quaBstionibus B' 4 pr*diae B' 7 heptacordo B 8 bal- biim Pb: belliim B 9 opera edd. iielt,: ope B 12 patroniis B' jj consternatione h 13 consternatione, quae — egit, simauit etiam sordes suas Foerisch II, 34 16 propulsatorum B'y propulsatores Figldns 17 Harrus Pb: barrulus B \\ lentulus pintheri B' 26 suum — inferis de {tifii. dis) B in ras. hahet CAP. VIII, § 6—9. LfB. VIII. CAP. I, Absol. § 1. 371 9. M. uero Popilius senatori ordinis Oppium Galluni; ab ineunte aetate familiarissimum sibi; moriens pro uetusto iure amicitiae et uultu benigno respexit et uerbis magnum prae se amorem ferentibus prosecutus est , unum etiam de multis qui adsidebant ul- 5 timo conplexu et osculo dignum iudicauit: insuperque anulos quoque suos ei tradidit; uidelicet ne quid ex ea hereditatC; quam non erat aditurus, amitteret. quos ociu^ uir diligens , sed morientis amici plenum contumeliae ludibrium, in locellum repositos et a lo praesentibus adsignatos diligentissime heredibus il- lius exheres ipse reddidit. quid hoc ioco inhohestius aut quid intempestiuius ? senator populi Romani curia egressus, homo uitae fructibus continuo cariturus sancti sima iura familiaritatis morte pressis oculis et i5 spiritu supremos anhelitus reddente scurrili lusu suggillanda sibi desumpsit. LIBER OCTAVVS. I. INFAMES REJ QVIBVS DE CAVSIS ABSOLVTIAVT DAMNATI SINT. 20 Nunc, quo aequiore animo ancipites iudiciorum motus tolerentur, recordemur inuidia laborantes quibus de causis aut absoluti sint aut damnati. AbsoL 1. M. Horatius; interfectae sororis crimine a Tullo rege damnatus, ad populum prouocato iudi- 25 9. M. Popilius scnalor Orium G;ilium moriens pro uctuslo Par.iure amiciliae uullu bcnigniore conspexit, uuum elian) ex adsislcnlibus sibi osculalus anulos quoque suos ei Iraditlit, cum alium rclifiuissct liercdcm. DE IVniCIIS PVBLICIS. 1. M. lloralius intcrfcclae 30 1 pilius B' II oppiiim B : orinm P 4 feruentibus B' 5-adfiistebiint P 6 insuperqne Aldns: superq. B 9 ocins] hnmo Oppius %tel secundmn P Orius 12 ioco Lipsius: loco B 13 uu. c\x\'\?i usque ad /inem tibri B in rns. hahet 16 anhelitos (— tus corr.) B in ras. 21 quo F: quoq. B, quoq. ut b 22 laborantes** B 25 tullio B' 24* 372 LIB. VIII. cio absolutus est. quorum alterum atrocitas necis mouit, alterum causa flexit, quia inmaturum uirginis amorem seuere magis quam impie punitum existimabat. itaque forti punitione liberata fratris dextera5 tantum consanguineo quantum hostili cruore gloriae haurire potuit. 2. Acrem se tunc pudicitiae custodem populusRomanus , postea plus iusto placidum iudicem praestitit. cum a Libone tribuno pl. Ser. Galba pro ro10 stris uehementer increparetur ^ quod Lusitanorummagnam manum interposita fide praetor in Hispaniainteremisset actionique tribuniciae M. Cato ultimaesenectutis oratione sua, quam in Origines rettulit, subscriberet, reus pro se iam nihil recusans^ paruulos15 liberos suos et Galli sanguine sibi coniunctum filium flens conmendare coepit; eoque facto mitigata contione, qui omnium consensu periturus erat, paenenuUum triste suffragium habuit. misericordia ergoillam quaestionem, non aequitas rexit; quoniam quae20 innocentiae tribui nequierat absolutio, respectui puerorum data est. 3. Consentaneum quod sequitur. A. Gabinius in maximo infamiae suae ardore suffragiis populi C. Memmio accusatore subiectus abruptae esse spei ui25 debatur, quoniam et accusatio partes suas plene ex- hibebat et defensionis praesidia inualida fide nitebantur et qui iudicabant ira perciti poenam hominisPar. sororis crimine a Tullo rege damnatus, ad populum prouocato iudicio absolutus est. 2. Cum a Lihone trihuno pl. Sergius 30 Galba pro rostris increparetur", quod Lusitanorura raagnam raanum interposila fide praetor in Hispania interemisset, aclio- nique tribuniciae M. Cato ultimae seneclutis subscriberet, reus nihil pro se recusans filios suos populo commendare coepit, eoque facto raitigata contione absolutus est. 3. A. Gabinius 35 a C. Meraraio accusatus, cum iara daranaretur, seruatus est. 9 seruius B 11 hispaniam B' 13 origine B 14 suscriberet B 15 fort. C. Galli 18 misericordia* B 23 C. in B .9. /. 27 perciti E et dett. alii: percipiti B, praecipiti h CAP. I, Absol. S 1-5. 373cupide expetebant. igitur uiator et carcer ante oculos obuersabantur , cum interim omnia ista propitiae fortunae interuentu dispulsa sunt. filius namque Gabinii Sisenna consternationis inpulsu ad pedes se Memmi supplex prostrauit, inde aliquod fomentumr. procellae petens, unde totus impetus tempestatiseruperat. quem truci uultu a se uictor insolens re- pulsum excusso e manu anulo humi iacere aliquamdiu passus est. quod spectaculum fecit ut Laeliustribunus pl. adprobantibus cunctis Gabinium dimitti loiuberet ac documentum daretur neque secundarumrerum prouentu insolenter abuti neque aduersis praepropere debilitari oportere: idque proximo exemploaeque patet. 4. Appius Claudius , nescio religionis maior anispatriae iniuria^ si quidem illius uetustissimum morem neglexit; huius pulcherrimam classem amisit, infesto populo obiectus , cum effugere debitam poenamnuUo modo posse crederetur, subito coorti imbris beneficio tutus fuit a damnatione : discussa enim quae-20stione aliam uelut dis interpellantibus de integro instaurari non placuit. ita cui maritima tempestascausae dictionem contraxerat; caelestis salutem attulit. 5. Eodem auxilii genere Tucciae uirginis Vesta-25lis^ incesti criminis reae, castitas infamiae nube obscurata emersit. quae conscientia certa sinceritatis nam cum se filius eius Sisenna genibus accusatoris subiecisset Par.pelens ueniam, repulsus ab eo, excusso etiam anulo , spectantes mouit, et ita dimittiGabinium placuit. 4. App. Claudius ob 30amissam classem infeslo populo obiectus, cum effugere poenam nullo modo posset, beneficio subilo coorti imbris dilato 1 cupid** B' 5 memrais B, raemmii b |] suplex B 7 truci** unltu B 8 aliquadiu B 12 praepropere scripsi: propere B in ras., perpropere i), proprie V; idem uitium est 6, 3, 6 13 debilitari — patet suppleta sunt iyi mg B 15 an** patriae iniuria* B20 quaestione B, sed stione in ras. 21 alias b 27 conscia B in ras. maiore \\ certe B, certe 5, em. Periz. • 374 LIB. VIII. suae spem salutis ancipiti argumento ausa petere est. arrepto enim cribro ^Vesta', inquit 'si sacris tuis castas semper admoui manus, effice ut hoc hauriam e Tiberi aquam et in aedem tuam perferam'. audaci5 ter et temere iactis uotis sacerdotis rerum ipsa na-tura cessit. 6. Item L. Piso a L. Claudio Pulchro accusatus,quod graues et intolerabiles iniurias sociis intulisset; haud dubiae ruinae metum fortuito auxilio uitauit. 10 namque per id ipsum tempus, qu« tristes de eo sententiae ferebantar, repentina uis nimbi incidit, cumque prostratus humi pedes iudicum oscularetur, os suum caeno repleuit. quod conspectum totam quaestionem ab seueritate ad clementiam et mansuetudi15 nem transtulit, quia satis iam graues eum poenas sociis dedisse arbitrati sunt, huc deductum necessitatis, ut abicere se tam suppliciter aut attollere tam deformiter cogeretur. 7. Subnectam duos accusatorum suorum culpa20 absokitos. Q. Flauius a 0. Valerio aedile apud populum reas actus, cum quattuordecim tribuum suffragiis damnatus esset^ proclamauit se innocentem opprimi. cui Valerius aeque clara uoce respondit nihil sua interesse nocensne an innoxius periret, dumraodo25 periret: qua uiolentia dicti reliquas tribus aduersarur. iudicio, postea non cst accusatus. t>. L. Piso a Puichro ac- cusatus, effuso subilo imbii cum humi proslratus pedes iudi- cum oscularelur, os suura caeno repleuit, quod conspeclum totara quaestionein ad ciementiam translulit. 7. Q. Flauius a 30 G. Valerio aedile reus aclus, cum xiiii tribuum suffragiis daninatus essel, proclamauit se opprimi innocentem. cui cura Valerius respondisset, nihil sua interesse nocens an innocens periret, dummodo periret, celerae tribus motae insolenlia 1 accipiti B' 2 cibro B' 3 hoc dett. aliquot: hanc ^ [| e ti- beri B, sed e ti in ras. maiore 10 de eo h: deos B 14 ad se- ueritatem B, a seueritate b 17 aut] et Foertsch II, 19 20 a .c. B in ras. [\ aedile BF: aedili dett. 24 nocens an innocens P26 pulscho y, claudio pulchro y mg. CAP. I. Absol. § 5—9. 375rio donauit. abiecerat inimicum^ eundem, dum pro certo pessum datum credidit, erexit uictoriamque in ipsa uictoria perdidit. 8. C. etiam Cosconium Seruilia lege reum^ propter plurima et euidentissima facinora sine ulla dubita- s tione nocentem, Valeri Valentini accusatoris eius re- citatum in iudicio carmen, in quo puerum praetextatum et ingenuam uirginem a se corruptam poetico ioco significauerat, erexit, si quidem iudices inicum rati sunt eum uictorem dimittere, qui palmam non ex lo alio ferrc; sed de se dare merebatur. magis uero Valerius in Cosconii absolutione damnatus quam Cosconius in sua causa liberatus est. 9. Attingam eos quoque, quorum salus propriis obruta criminibus proximorum ciaritati donata est. i5 A. Atilium Calatinum, Soranorum oppidi proditione reum admodum infamem, imminentis damnationis periculo pauca uerba Q. Maximi soceri subtraxerunt, quibus adfirmauit, si in eo crimine soritem illum ipse conperisset; dirempturum se fuisse adfinitatem. con- 20 tinuo enim populus paene iam exploratam sententiam suam unius iudicio concessit, indignum ratus eius testimonio non credere , cui difficillimis rei publicae temporibus bene se exercitus credidisse meminerat. hoininis*Flnuiiiin absoluerunt. 8. C. Cosconium reum, Serui- 25 lia lege accusatum a Valerio Valente et iain damnationi propiorem, res una seruauit, quod poema accusatoris sui recitauit. in quo puerum ingenuum et uirginem ingenu^m corruptos a se significabat: quae res ut innocenti Cosconio peperit excusationem. 9. M. Atilium Calatinum , Soranorum oppidi pro- soditione infamem, seruauit Q. Maxiinus socer, qui se adseuerauit, si in eo crimine sontem illum deprendisset, diremturum 2 an credit 'i 4 cocconium B' 5 facinora ac 6 7 iu addidi exP 9 erexitB inras.: correxit detl^. protexit Torr. || iniquumfi 11 uero B: ergo b 15 claritate B' \\ doraata B 16 A. ^; M. P18 q. B in ras. 20 conprendisset Keilerbauer || direpturum B21 poene B' 25 hominum V 26 Valente] at cf. Fest. p. 363 M. 32 di- remtuum V', dirempturum V corr. 376 LIB. VIH. 10. Marcus quoque Aemilius Scaurus repetundarum reus adeo- perditam et conploratam defensionemin iudicium attulit, ut; cum accusator diceret legesibi centum atque uiginti hominibus denuntiare testi5 monium licere seque non recusare quoininus absolueretur, si totidem nominasset, quibus in prouincianihil abstulisset, tani bona condicione uti non potuerit. tamen propter uetustissimam nobilitatem et re-centem memoriam patris absolutus est. 10 11. Sed quem ad modum splendor amplissimorumuirorum in protegendis reis plurimum ualuit, ita inopprimendis non sane multum potuit: quin etiameuidenter noxiis ; dum eos acrius inpugnat^ profuit.P. Scipio Aemilianus Cottam apud populum accusa15 uit. cuius causa, quamquam grauissimis criminibuserat confossa, septies ampliata et ad ultimum octauoiudicio absoluta est; quia homines uerebantur nepraecipuae accusatoris amplitudini damnatio eiusdonata existimaretur. quos haec &ecum locutos cre20 diderim: ^nolumus caput alterius petentem in iudicium triumphos et tropaea spoliaque ac deuictarumnauium rostra deferre: terribilis sit is aduersus hostem ; ciuis uero salutem tanto fragore gloriae subnixus ne insequatur'. 25 12. Tam uehementes iudices aduersus excellentissimum accusatorem quam mites in longe inferiorisPar. fuisse adfinitatem. 10. M. Aemilius Scaurus repetundarumreus propter uetustissimam nobilitatem et recentem memoriampalris absolutus est. 11. Cotta, a P. Scipione Aemiliauo apud30 iudices ad populum accusatus, septies dilato iudicio octauoabsolutus est, ne uideretur populus damnato Cotta non iudi5 liceret B (si lege — liceret se non b) 11 in {post ita) Bs. l. 13 inpugna B, inpujGrnauit b 14 p. e/ cottam B in ras. |[ populum BP: praetorem Pighnis; at u. quae monuimus i?i censuraed. Kempf. (Munchner gel. A7iz. 1854, I, n. 29) p. 238 16 ampliata codd. plerique: dilata P et in ras. B 19 crediderit B'21 tropeas spoliaq. aedeuictarum B' 25 uehementer B' 29 apud iudices delendum riidetur CAP. I, Absol. § 10—13. 377 fortunae reo. Calidius Bononiensis in cubiculo mariti noctu deprehensus^ cum ob id causam adulterii diceret, inter maximos et grauissimos infamiae fluctus emersit, tamquam fragmentum naufragii leue admodum genus defensionis amplexus : adfirmauit enim 5 se ob amorem pueri serui eo esse perductum. su- spectus erat locus , suspectum tempus , suspecta matris familiae persona, suspecta etiam adulescentia ipsius , sed crimen libidinis confessio intemperantiae liberauit. lo 13. Remissioris hoc^ illud aliquanto grauioris materiae exemplum. cura parricidii causam fratres Caelii dicerent^ splendido Tarracinae loco nati, quorum pater T. Caelius in cubiculo quiescens^ filiis in altero cubantibus lecto, erat interemptus, neque aut i&seruus quisquam aut liber inueniretur^ ad quem su- spicio caedis pertineret, hoc uno nomine absoluti sunt, quia iudicibus planum factum est illos aperto ostio inuentos esse dormientes. somnus innoxiae se- curitatis certissimus index miseris opem tulit: iudi- 20catum est enim rerum naturam non recipere ut occiso patre supra uulnera et cruorem eius quietem ca- pere potuerint. Damn. 1. Percurremus nunc eos, quibus in causae dictione magis quae extra quaestionem erant no- 25 ciuin secutus, sed accusanlis auctoritatem. 1?. Calidius Bo- Par.noniensis in cubiculo mariti noclu deprensus, cum ob id adullerii diceret causam, adfirmauit se ob amorem pueri eius eo esse perductum. confessio quamuis falsa profuit iuueni: nam absolutus est. 13. Cum parricidii causam duo Caelii dicerent, 3o splendido Tarracinae loco nati , quod pater eorum Caelius in cubiculo quiescens, filiis in altero cubantibus lecto , erat occi- sus, postquam cognitum est illos aperto ostio inuenlos esse dormientes, absoluti sunt. 1 callidius B 12 fratres in B punct. et add. in mg. ex Pduo 14 titus coelius B ]] in altero P: altero B 19 hostip B 378 LlB. vill. cuerunt quam sua innocentia opem tulit. L. Scipiopost speciosissimum triumphum de rege Antiochoductum, perinde ac pecuniam ab eo accepisset; damnatus est, non, puto, quod pretio corruptus fuerat, ut5 illum totius Asiae dominum et iam Europae uictricesmanus inicientem ultra Taurum montem summoueret, sed alioqui uir sincerissimae uitae et ab hac su-spicione procul remotus , inuidiae, quae tunc in duorum fratrum inclytis cognominibus habitabat, resi10 stere non potuit. 2. Ac Scipioni quidem maximus fortunae fulgor,Gaio autem Deciano, spectatae integritatis uiro, uoxsua exitium attulit. nam cum P. Furium inquinatissimae uitae pro rostris accusaret, quia quadam in15 parte actionis de morte L. Saturnini queri ausus fuerat, nec reum damnauit et insuper ei poenas addictaspependit. 3. Sextum quoque Titium similis casus prostrauit. erat innocens, erat agraria lege lata gratiosus20 apud populum : tamen , quod Saturnini imaginemdomi habuerat, suffragiis eum tota contio oppressit. 4. Adiciatur his Claudia, quam insontem crimine,quo accusabatur, uotum impium subuertit, quia, cuma ludis domum rediens turba elideretur, optauerat ut25 frater suus, maritimarum uirium nostrarum praecipua iactura, reuiuesceret saepiusque consul factusPar, 1. L, Scipio post speciosissimum triumphum de rege Autiocho ductum, periude ac pecuniam ^b eo accepisset, damnatus est. 2. C. Decianus cum P. Furium pro rostris accusarel, 30 ausus de morle Saturnini queri punitus est. 3.. Sex. Tilius uir populo gratus, quod Saturnini imaginem domi suae habuerat, oppressus est. 4. Claudia Appii soror a ludis reuertens domum oplauit ut frater suus reuiuesceret saepiusque1 sua innocentia B' 7 aliqui B' 11 maxim' h: raaximaeB ut uidetur, sed ae erasa, haud scio an recte 15 actiones B17 ppendit B, rependit b 21 eum tota contio (cognitio dett.) et «. 24 a ludis B in ras. 26 iactatura B \\ reuiuisceret h 33 reuiuisceret V corr. CAP. I. Damn. § 1—8. 379 infelici ductu nimis magnam urbis frequentiam minueret. 5. Possumus et ad- illos breui deuerticulo transgredi, quos leues ob causas damnationis incursus abripuit. M. Muluius, Cn. LolliuS; L. Sextiiius trium- 5 uiri; quod ad incendium in sacra uia ortum extinguendum tardius uenerant; a tribunis pl. die dicta apud populum damnati sunt. 6. Item P. Villius triumuir nocturnus a P. Aquilio tribuno pl. accusatus populi iudicio concidit, quia lo uigilias negiegentius circumierat. 7. Admodum seuerae notae et illud populi iudicium, cum M. Aemilium Porcinam, a L. Cassio ac- cusatum crimine nimis sublime extructae uillae in Alsiensi fgro, graui multa adfecit. i5 8. Non subprimenda illius quoque damnatio ; qui pueruli sui nimio amore correptus, rogatus ab eo^ruri ut omasum in cenam fieri iuberet, cum bubulae carnis in propinquo emendae nulla facultas esset^ domito boue occiso desiderium eius expleuit eoque no- 20 coiisul factus magnam urbis frequentiam minueret. ob id ac- Far.cusata damnataque est. 5. M. Mundius, Gn. Loiiius , L. Sextius triumuiri, quod ad incendium in sacra uia orlum extinguendum tardius uonerant, a tribunis pl. damnati sunt. 6. P. Auilius triumuir a P, Acilio tribuno pl. damnatus est, quod 25 uigilias lardius circumierat. 7. M. Aemilius Porcina a L. Cassio mulla adfeclus, quod.nimis sublimem uillam suam extruxerat. 8. Quidam pueri sui nimio amore correptus, rogatus ab eo rure ut omasuni in cenam iieri iuberet, bubula uenali non reperta, domito boue occiso desiderium eius explicauit et 30 ob id publica quaestione adflictus est. 1 minuere B' 4 ob*+ causas B 5 mundius Pb [| Sextilius B : sextius /"6 9 billins ^, auilius P 1| nocturnus om. B in ras. 11 acilio Pb 10 condidit B' 12 notae B corr. e nocte 16 supprimenda b 17 correptus P: corruptus B |1 rure P 18 omansum B 1| cenam ^, caena P 21 minuerat V 22 ayi Mundicius Y \\ sextilius V in tng. 26 circumierant V 29 caena V 30 inimo expleuit 380 LIB. VIII. mme publica quaestione adflictus est , innocens , nisitam prisco saeculo natus esset. Ambustae. 1. Atque ut eos quoque referamus, qui indiscrimen capitis adducti neque damnati neque absoluti sunt, apud M. Popilium Laenatem praetoremquaedam, quod matrem fuste percussam interemerat^causam dixit. de qua neutram in partem latae sen-tentiae sunt, quia abunde constabat eandem uenenonecatorum liberorum dolore commotam, quos auia10 filiae infensa sustulerat, parricidium ultam esse parricidio. quorum alterum ultione, alterum absolutione[non] dignum iudicatum est. 2. Eadem haesitatione Publi quoque Dolabellae^proconsulari imperio Asiam obtinentis^ animus fluc15 tuatus est. mater familiae Zmyrnaea uirum et filiuminteremit, cum ab his optimae indolis iuuenem, quemex priore uiro enixa fuerat, occisum conperisset.quam rem Dollabella ad se delatam Athenas ad Areipagi cognitionem relegauit, quia ipse neque liberare20 duabus caedibus contaminatam neque punire eamiusto dolore inpulsam sustinebat. consideranter etmansuete populi Romani magistratus, sed areopagitae quoque non minus sapienter^ qui inspecta causaet accusatorem et ream post centum annos ad se re25 uerti iusserunt, eodem aff"ectu moti quo Dolabella.Par. 1. Apud M. Popilium Laenatem praelorem quaedam, quodmalrem inleremerat, dicta causa absoluta est, quia constabateam ueneno necatorum liberorum dolore commotam, quosauia filiae infensa sustulerat. 2. Mater familiae Zmyrnaea ui30 rum et filium interemit, cum ab his iuuenem , quem ex prioreuiro enixa fuerat, occisum conperiissel. quam rem Dolabellaimperio Asiam obtinens ad areopagitarum cognitionem remi1 publico B' 6 festc B' 8 eandem B in ras., fort. earn12 non inclusirnus : alterum ultione dignum, alterum absol. nondignuui 2 codd. interpolati Pighii et s 15 zmyrnea B 17 enixaPb: enisa B 18 areipagi B: areopagi b 19 laberare —in pulsum B' 22 magistratus om. B in ras. 29 smyrDaea V corr. CAP. 1. Damn. § 8. Anil). § 1. 2. II, l. 2. 381 sed ille transferendo quaestionem, hi differendo damnandi atque absoluendi inexplicabilem cunctationem notabant. II. DE PRIVATIS IVDICIIS INSIGNIBVS. Publicis iudiciis adiciam priuata, quorum magis 5 aequitas quaestionum delectare quam immoderatar turba offendere lectorem poterit. 1. Claudius Centumalus ab auguribus iussus altitudinem domus suae^ quam in Caelio monte habebat, summittere^ quia eis ex arce augurium capienti- lo bus officiebat, uendidit eam Calpurnio Lanario^ nec indicauit quod imperatum a collegio augurum erat. a quibus Calpurnius demoliri domum coactus M. Porcium Catonem, inclyti Catonis patrem, arbitrum cum Claudio adduxit in formulam, quidquid sibi dare fa- 15 cere oporteret ex fide bona. Cato ut est edoctus de industria Claudium praedictum sacerdotum suppressisse, continuo illum Calpurnio damnauit, summa quidem cum aequitate, quia bonae fidei uenditorem nec conmodorum spem augere nec incommodorum 20 cognitionem obscurare oportet. 2. Notum suis temporibus iudicium commemosit, qni inspecta causa et accnsatorem et ream post centum Parannos ad se reuerti iusserunt. DE PRIVATIS IVDICIIS. 1. Ciaudius Centumalus al) 25 auguribus iussus altitudinem domus suae, quam in Caelio raonte habebat, summittere, quia eis ex arce augurium facientibus officiebat, uendidit eam Calpurnio non indicata re. sed iussus Calpurnius domum demoliri M. Catonem, patrem inclyti Catonis, arbitrum cum Claudio sumpsit et eum damnauit. 30 3 notabant Kellerbauer : mutabant B , nutabant 6, uitabant Guyetus 9 caelo B' 10 eis P: his B 12 imperatua B corr. ex imperato 13 porcium Ph : om. BT 14 arbitrium cum cladio B' (arbitrum Claudio addixit Cuiacius) 15 in formulam scripsi: formulam 5, et formulam alii, ut formulam daret h et delt. |1 dare 07n. b 17 edictum deit. 17 suppressitse B' 20 augure* B , 382 LIB. VIII. raui ; sed ne quod relaturus quidem sum obliteratumsilentio. C. "Visellius Varro , graui morbo correptus, trecenta milia nummum ab Otacilia Laterensis ^ cumqua commercium libidinis habuerat^ expensa ferri 5 sibi passus est eo consilio ut^ si decessisset, ab heredibus eam summam peteret; quam legati genus esse uoluit^ libidinosam liberalitatem debiti nomine colorando. euasit deinde ex illa tempestate aduersusuota Otaciliae. quae offensa quod spem praedae10 suae morte non maturasset; ex amica obsequenti subito destrictam feneratricem agere coepit, nummospetendo; quos ut fronte inuerecunda, ita inani stipulatione captauerat. de qua re C. Aquiiius, uir magnae auctoritatis et scientia iuris ciuilis excellens, 15 iudex adductuS; adhibitis in consilium principibus ciuitatis pru^entia et religione sua mulierem reppulit. quod si eadem formula Varro et damnari et [aduersaria] absolui potuisset; eius quoque non dubito-^quin turpem et inconcessum errorem libenter castiga20 turus fuerit: nunc priuatae actionis calumniam ipse conpescuit; adulterii crimen publicae quaestioni uindicandum reliquit. 3. Multo animosius et ut militari spiritu dignumerat se in consimili genere iudicii C. Marius gessit. 25 nam cum C. Titinius Minturnensis Fanniam uxorem,Par. 2. C. Viscellius Varro graui morbo correplus ccc miha nura- morum ah Olacilia Laterensis expensa sibi ferri passus est, eo consilio, ut si dccessisset, ab lieredibus eam summam peterel, quam legali genus esse uoluit. iiberalus deiiide ex illa uale30 tudiue pelenti noluit reddere: cuiu5 rei iudex sumplus C. Aquilius secundum Visellium iudicauit. 3. C. Titinius Minturnen1 relatur' B, sed r' m ras. \\ sii b: sn* B || obliterandnni unus Leidensis 3 Laterensis (sc. iixore) Pcriz. el P: laterensi// 7 coloranda B' 8 deinde B (de in ras.) \\ ilhi nalitudine P ei mg. B 9 uota ovi. B' 11 districtam b 15 addictus l^orslius; at cf. 8, 2, 1 17 quo si B' I| et uarro dam. b || aduersniia glmsam esse uidii Torr. 19 errorem] an amorem? cjf. 2, 1, 5 inconeessa Venus, 7, 3, 10 inconcessis facibus accensus 27 laterensi V corr. CAP. II, § 2-4. 38Bquam inpudicam de industria duxerat, eo crimine repudiatam dote spoliare conaretur, sumptus inter eos iudex in conspectu habita quaestione seductumTitinium monuit ut incepto desisteret ac mulieri dotem redderet. quod cum saepius frustra fecisset, co- &actus ab eo sententiam pronuntiare mulierem inpudicitiae sestertio nummO; Titinium summa totius dotis damnauit, praefatus idcirco se hunc iudicandi modum secutum, quod liqueret sibi Titinium patrimonio Fanniae insidias struentem inpudicae coniugium ex- loEetisse. Fannia autem haec est, quae posteaMariumostem a senatu iudicatum caenoque paludis, quaextractus erat, oblitum etiam in domum suam custodiendum Minturnis deductum ope quantacumque potuit adiuuit; memor^ quod inpudica iudicata esset, i&suis moribus, quod dotem seruassetj illius religioni acceptum ferri debere. 4. Multus sermo eo etiam iudicio manauit, in quoquidam furti damnatus est, qui equ-o, cuius usus illi Ariciam conmodatus fuerat, ulteriore eius municipii 20cliuo uectus esset. quid aliud hoc loci quam uere- ^ cundiam illius saeculi laudemus, in quo tam minuti a pudore excessus puniebantur? sis Faniiia uxore repudiata , qiiod eam diceret inpudicani, a G. ParMario coactus est ei dolem reddere. mulierem aulem idera et 25 crimine impudiciliae seslerlio nummo damnauit. haec est Fannia, cfuae Marium Minturnensi palude mersum deduclum . domum suam adiuuit. 4, Qiiidam rurli damnatus est, qui equo, cuius usus illi usque Ariciam commodalus fuerat, ul- teriore eius municipii cliuo ueclus esset. 301 dixerat B' [] ut eo 6 3 subduetum B, ein. Aldus 6 quo cum B' 9 qnod B in ras.: cum dett. 15 aHiuuauit B' 18 fort. de (uel ex) eo 20 usque Ariciara Ph 21 uectus esset B inras. 22 muniti B 23 excessti B' 26 crimen F 27 emersum Kellerbauer 384 LIB. vm. . I[I. QVAE MVLIERES APVD MAGISTRATVSPRO SE AVT PRO ALIIS CAVSAS EGERVNT.Ne de iis quidem feminis tacendum est; quas condicio naturae et uerecundia stolae ut in foro et iudi5 ciis tacerent cohibere non ualuit. 1. Maesia Sentinas rea causam suam L. Titio praetore iudicium cogente maximo populi concursuegit f motusque omnes ac numeros defensionis nonsolum diligenter sed etiam fortiter exsecuta, et prima10 actione et paene cunctis sententiis liberata est. quam^quia sub specie feminae uirilem animum gerebat;Androgynem appellabant. 2. C. Afrania uerO; Licinii Bucconis senatorisuxor, prompta ad lites contrahendas pro se semper15 apud praetorem uerba fecit^ non quod aduocatis deficiebatur, sed quod inpudentia abundabat. itaqueinusitatis foro latratibus adsidue tribunalia exer-cendo muliebris calumniae notissimum exemplumeuasit , adeo ut' pro crimine inprobis feminarum mo20 ribus C. Afraniae nomen obiciatur. prorogauit au-tem spiritum suum ad C. Caesarem iterum P. Seruilium consules. tale enim monstrum magis quo temPar. Q VAE FEMINAE PER SE CA VSAS DIXERINT.1. Maesia Sentinas rea causam suam, T. Titio praetore iudi25 cium cogente, maxirao populi concursu egil: et quia sub specie feminae uirilem animum gerebat, Androgyne adpellata est. 2. C. Afrania, Licini Bucconis senatoris uxor, prompta ad lites contrahendas pro se seiiiper egit: et ob id inprobae feminae 1 QVAE — EGERVNT B m. 2 in liiura 3 his B, sed h e corr. 4 uerecundiae stola B, em. Periz. \\ ut B corr. ex aut 6 Maesia nos: Amesia B^ Maesta P \\ sentinas P: sententia B, sententias h \\ rea causam suam B in ras. || L. B : Tito P 8 motusque dett.: partesque B in ras. (ex 8, 7, 6 ?) , fort. modosque 9 executa b 12 Androgynen Kempf 13 buceionis B ante rasuram 15 praetorii B\ praetores T et B mg. 16 inpu B in fine uersus, add. dentia m. 2 17 latrantibus B' 21 caesarem Bin extr67710 uersu, add. m. 2 III. extra uersum \\ P. Pighius : om. B24 Maesta V 27 afrinia V' GAP. 111, § 1—3. 1111, 1. 385pore exi nctum quam quo sit ortum memoriae tradendum est. 3. Hortensia uero, Q. Hortensi fiiia; cum ordomatronarum graui tributo a triumuiris esset oneratus nec quisquam uirorum patrocinium eis accommodare5 auderet; causam feminarum apud triumuiros et constanter et feliciter egit: repraesentata enim patris facundia impetrauit ut maior pars imperatae pecuniae iis remitteretur. reuixit tum muliebri stirpe Q.Hortensius uerbisque tiliae aspirauit, cuius si uirilis losexus posteri uim sequi uoluissent, Hortensianae eloquentiae tanta hereditas una feminae actione abscissa non esset. IIII. DE QVAESTIONIBVS, Atque ut omnes iudiciorum numeros exequamur;i5quaestioneSj quibus aut creditum non est aut temerehabita fides est^ referamus. 1. M. Agrii argentarii seruus Alexander A. Fanniseruum occidisse insimulatus est, eoque nomine tortus a domino admisisse id facinus constantissime ad- 20seuerauit. itaque Fannio deditus supplicio adfectus est. paruulo deinde tempore interiecto ille, cuius denece creditum erat; domum rediit. uulgo C. Afraiiiae dicunlur. 3. Horlensia , Q. Hortensi filia, Par.cum ordo matronarum graui tributo a triumuiris esset onera- 25lus, causam feminarum apud triumuiros et constanter et feli- citer egit. BE QVAESTIONIBVS SERVILIBVS. 1. M. Agrii argentarii seruus Aiexander A. Fannii seruum insimulatus occidisse eoque nomine lortus, occidisse se confessus punitus 30est. breui deinde post tempore interiecto is qui creditus 5 nec in B s. l. 5 or pars imperat B in ras. 9 his B ^5 10 ortensius^ 12 acciane B \\ abscisa mE 14 DE QVAESTIONIBVS B in ras. 16 quibus ut B' 18 alexander ^, sed er in ras. 11 afanni B corr. e rafani 20 admisisse se al. 25 g^raui tributo] sic V in mg. 28 QVAESTIONIBVS om, V (DE IVDICIIS S. Mai) VAL. MAX. 25 386 LIB. VIII, 2. Contra P. Atinii seruus Alexander, cum in su- spicionem C. Flauii equitis Romani occisi uenisset, sexies tortus pernegauit ei se culpae adfinem fuisse. sed perinde atque confessus et a iudicibus damnatus5 et a L. Calpurnio triumuiro in crucem actus est. 3. Item Fuluio Flacco causam dicente, Philippus seruus eius, in quo tota quaestio nitebatur; octies tortus nullum omnino uerbum, quo dominUs perstringeretur^ emisit^ et tamen reus damnatus est, cum10 certius argumentum innocentiae unus octies tortus exhiberet quam octo semel torti praebuissent. V. BE TESTJBVS. * 1. Sequitur ut ad testis pertinentia exempla con- memorem. Cn. et Q. Seruiliis Caepionibus, isdem15 parentibus natis et per omnes honorum gradus adsummam amplitudinem prouectis, item fratribus Metellis y Quinto et Lucio , consularibus et censoriis, aitero etiam triumphali, in Q. Pompeium A. f. repetundarum reum acerrime dicentibus testimonium non20 abrogata fides absoluto PompeiO; sed ne potentia inimicum oppressisse uiderentur occursum est. 2. M. etiam Aemilius Scaurus, princeps senatus, Par. fiienil occisiis domiim rediit. 2. P. Alinii seruus Alexander, cum in suspicionem C. Flauii equitis Romani occisi uenisset, 25 sexies est tortus. 3. Fuluio Flacco causam dicenle Philippus seruus eius, in quo tota quaeslio nitehatur, octies tortus, nullum omnino uerhum, quo dominus perstringeretur, emisit. QVIBVS TESTIBVS CREDITVMNON SIT. 1. Iii Q. Pompeium filium repetundarum reum Cu. et Q. Seruiliis 30 Caepionihus, item Q. et L. Metellis testimonium dicentihus uon ohsecundatum. 2. M. Aemilius Scaurus in C. Memmium, 1 P. atinii s. P: putinii seruus B in ras. [] in P: in hanc^ | suspitlonem B' 2 Flauii P: fl. i5 3 malim adf. esse 5 actus Bin ras. 1.3 testes b 14 seruilis B \\ ceptonibus B, sceptionibus h 15 nsiliB 16 prouentis B, prouecti b \\ idem B 18 in q. i9 II a. f . .^: a om. b CAP. HII, § 2. 3. V. g 1—5. 387C. Memmium repetundarum reum destricto testimonio insecutus est^, item C. Flauium eadem lege accu- satum testis proscidit: iam C. Norbanum maiestatis crimine publicae quaestioni subiectum ex professo opprimere conatus est. nec tamen aut auctoritate; 5 qua plurimum pollebat , aut religione , de qua nemodubitabat, quemquam eorum adfligere potuit. 3. Lucius quoque Crassus^ tantus apud iudices quantus apud patres canscriptos Aemilius Scaurus —namque eorum suffragia robustissimis et felicissimis loeloquentiae stipendiis regebat; eratque sic fori ut ille curiae princeps —, cum uehementissimum testimonii fulmen in M. Marcellum reum iniecisset, impetu-grauis^ exitu uanus apparuit. 4. Age, Q. Metellus Pius, L. Lucullus, Q. i5HortensiuS; M'. Lepidus C. Cornelii maiestatis rei quam non onerarunt tantum modo testes salutem, sed etiam negantes illo incolumi stare rem publicampossC; depoposcerunt! quae decora ciuitatis , pudetreferrCj umbone iudiciali repulsa sunt. 205. Quid M. Cicero, forensi militia summos honores amplissimumque dignitatis locum adeptus, nonnein ipsis eloquentiae suae castris testis abiectus est; dum P. Claudium Romae apud se fuisse iurauit, illo sacrilegum flagitium uno argumento absentiae tuente? 25in C. Flauium, in C. Norbanum testimoniis dictis, neminem p«r,eorum potuit aclfligere. 3. L. Crassus cum testimonium in M. Marceilum dixisset, impetu grauis, exitu uanus apparuit. 4. Q. Metellus Pius, L. et M'. Lepidus in C. Cornelium maiestatis reum testes ciuitatis fidem non habuerunt. 5. M. 30Ciceroni , cum iuraret P. Clodium Romae apud se fuisse, cum ille flagitiuii! incesti, quod Bonae deae templum esset ingres3 noruanam B' 4 quaestionis B' 6 qua B corr. e qui 13 marcellt. B pariim in ras. 15 L, Lucullus scripsi: 1. marcus luculli B, cf. Ascon. in Cornel. p. 60 16 M'.] m, B {] corneliu m. reu b 17 tantum] cuius n B in ras. m. 3 \\ salutemo?«. b 19 dedecora b 24 iurat KeUerbauer 25 meflagitium {corr. et flag.) B29 sigmim lacunae addidi [] M. V 30 ciuitati V 32 templum et ingressus uastet stupro populus tueretur V., em, Mai 25* 388 LIB. VIII. si quidem iudices Claudiuin incesti crimine quam Ciceronem infamia periurii liberare maluerunt. 6. Tot eleuatis testibus^ unum^ cuius noua ratione iudicium ingressa auctoritas confirmata est^ referam. 5 P. Seruilius , consularis ; censorius , triumphalis , qui maiorum suorum titulis Isaurici cognomen adiecit^ cum forum praeteriens testes in reum dari uidisset; loco testis constitit ac summam inter patronorumpariter et accusatorum admirationem sic orsus est: 10 ^hunc ego , iudices , qui causam dicit , cuias sit aut quam uitam egerit quamque merito uel ini^uria accusetur ignoro : illud tantum scio, cum occurrisset mihi Laurentina uia iter facienti admodum angusto loco, equo descendere noluisse. quod an aliquid ad reli15 gionem uestram pertineat ipsi aestimabitis : ego id supprimendum non putaui'. iudices reum uix auditis ceteris testibus damnarunt. ualuit enim apud eos cum amplitudo uiri, tum grauis neglectae dignitatis eius indignatio^ eumque, qui uenerari principes ne20 sciret; in quodlibet facinus procursurum crediderunt. VI. QVl QVAE IN ALIIS VJNDICARANT IPSI COMMISERVNT. Ne illos quidem latere patiamur, qui quae in aliis uindicarant ipsi commiserunt. 25 sus ut stupro pollueret, absentia tuerelur, ab senatu non est Par. creditum. G. P. Seruilius Isauriciis roruui praeteriens, cuiu tesles in reum dari uidisset, coustitit, deinde sic orsus est: *ego hunc, iudices, qui causam dicil, cuias sit aut, quam uitam egerit quamque merito accusetur ignoro , illud scio : cum oc30 currisset milii Laurentina uia admodum angusto loco , eqiio descendere noluit'. iudices reum uix auditis ceteris testibus damnauerunt. 8 summam inter B: per summam inter delt. 10 cuiiis sit B 11 uitam Pb: uiam B 13 augusto B' 16 suppremendum B' [1 additis B 28 cui adsit V CAP. V, § 5. 6. VI, § 1 —3. 3891. C. Licinius, cognomine HoplomachiiS; a praetore postulauit ut patri suo bonis tamquam ea dissipanti interdiceretur. et quidem quod petierat impetrauit, sed ipse paruo post tempore mortuo seneamplam ab eo relictam pecuniam festinanter con-5sumpsit. a uicissitudine poenae afuit, quoniam hereditatem absumere quam heredem maluit tollere. 2. C. autem Marius , cum magnum et salutaremrei publicae cinem in L. Saturnino opprimendo egisset, a quo in modum uexilli pilleum seruituti ad armalocapienda ostentatum erat , L. Sulla cum exercitu inurbem inrumpente ad auxilium seruorum pilleo sublato confugit. itaque dum facinus quod punierat imitatur, alterum Marium a quo adfligeretur inuenit. 3. C. uero Licinius Stolo, cuius beneficio plebii5petendi consulatus potestas facta est, cum lege sanxisset ne quis amplius quingenta agri iugera possiQVI QVAE IN ALIIS VINDICABANT IPSI COM-Par.MISERINT. 1. C. Licinius, cognomiue Hoplomaclius , a praetore -|- suo poslulauit uti patri suo bonis tamquam ea dissi- 20panti interdiceretiir. , et quidem quod petierat inpetrauit, ipse pariio post tempore mortuo sene amplam ab eo pecuniam re- liclam consumpsit. 2. C. Marius cum L. Saturninum oppressisset, quod seruitia ad pileum uocauerat, ipse postea L. Sulla urbem irrumpente ad auxilium seruorum pileo sublalo confu- 25git. 3. C. Licinius Stolo, cum lege sanxisset ne quis ampliusD agri iugera possideret, ipse mille parauit dissimulandique1 hoplomacus B 2 e& B corr. ex e 3 et qu.] equidem PB5 pecuniam P et B in ras. ei partbn exira uersuvi; guid in archetypo fuerii ignoratur; nam relL hahent latifundia, fundia, lati- fundium , facultatem , praedia, pecuniam latifundiaque etc. 6 a u. p. afuit nos: a uicissitudine (dignus liac h in mg.) poenaefuit B ; quid sententia flagitarei acnte perspexii Foertschius proponens: at uicissitudinem p. effug^it 7 alere Periz., tolerare Colerus 10 pileum g, item u. J2 11 in 0771. P, ut est 8, 7, Ext. 7 13 confuit B' 15 plebis B, plebei h 16 consulatus nos: coiis. B., consulatum ? 20 suo om. Mai, an latet 7i07ne7i aliquod? 21 et q.] equidem•V II inp,] quae inpetrauit V 390 LIB. VIII. deret, ipse mille conparauit dissim.ulandique criminisgratia dimidiam partem lilio emancipauit. quam obcausam a M. Popilio Laenate accusatus , primus suaV lege cecidit ac clocuit nihil aliud praecipi deberC; nisi 5 quod prius quisque sibi imperauerit. 4. Q. autem VariuS; propter obscurum ius ciuitatis Hybrida cognominatus ^ tribunus pl. legeni ad-uersus intercessionem collegarum perrogauit, quaeiubebat quaeri quorum dolo malo socii ad arma ire 10 coacti essent; magna cum clade rei publicae: socialeenim prius, deinde ciuile bellum excitauit. sed dumante pestiferum tribunum pl. quam certum ciuemagit; sua lex eum domesticis iaqueis constrictum absumpsit. 15 VII. DE STVDIO ET INDVSTRIA. Quid cesso uires industriae commemorare, cuiusalacri spiritu miiitiae stipendia roborantur, forensisgloria accenditur, fido sinu cuncta studia recepta nutriuntur, quidquid animo, quidquid manU; quidquid20 lingua admirabile est, ad cumulum laudis perducitur?quae cum sit perfectissima uirtus, duramento sui con-nrmatur. 1. Cato sextum et octogesimum annum agens;dum in re publica tuenda iuuenili animo perstat , ab25 inimicis capitali crimine accusatus causam suam egit; Par. gratia dimidiani partem filio mancipauit: et ob id a M. Popilio Laenate accusaliis damnatusque est. DE STVDIO ET INDVSTRIA. 1. Cato sextum et oc- togesimum agens annum accusatus causam dixit, neque me1 ipse mille B in ras. et extra uersum \\ simulandique B 2 mancipauit P 4 praecipi B (i altera in ras.) 5 imperauit B8 prorogauit b 10 sociale enim prius de B i7i ras. 19 quicquid(ter) B 20 an ad culmen? cf. ad 7, 1, 1 21 uirtus] add. in mg. B ea tamen U conlirmat B , add. sup. at uirgula diuersa ab illa, qua alias syll. ur exprimitur ; consummatur coni. Kempf, quae fit perf. uirtus, cum d. sui confirmatur Foertsch II. 36 CAP. VI, § 3. 4. \U, § 1—4. 391neque aut memoriam eius quisquam tardiorem autfirmitatem lateris ulla ex parte quassatam aut oshaesitatione impeditum animaduertit^ quia omniaista in suo statu aequali ac perpetua industria continebat. quin etiam in ipso diutissime actae uitae fine5disertissimi oratoris Galbae accusationi defensionemsuam pro Hispania opposuit. idem Graecis litteris erudiri concupiuit; quam sero, inde aestimemus, quodetiam Latinas paene iam senex didicit. cumque eloquentia magnam gloriam partam haberet; id egit utloiuris ciuilis quoque esset peritissimus. 2. Cuius mirifica proles, propior aetati nostraeCatO; ita doctrinae cupiditate flagrauit, ut ne in curiaquidem, dum senatus cogitur, temperaret sibi quominus Graecos libros lectitaret. qua quidem indu-i5stria ostendit aliis tempora deessC; alios superessetemporibus. 3. Terentius autem VarrO; humanae uitae exemiplo et s^atio nominandus , non annis, quibus saecuiitempus aequauit; quam stilo uiuacior fuit. in eodem20enim lectulo et spiritus eius et egregiorum operumcursus extinctus est. 4. Consimilis perseuerantiae Liuius Drusus^ quiet aetatis uiribus et acie oculorum defectus ius ciuile populo benignissime interpretatus est utilissimaque25discere id cupientibus monumenta conposuit. namut senem illum natura, caecum fortuna facere potuit, moria tardatus neque lateris quassatus aegritudine neque oris Par.liaesitatione. idem iam senex et Graecas litteras didicit et iuris studio jidlendit. 2. Porcius Cato ita doctrinae cupiditate 30tlagrauit, ut ne in curia quidem, dum senatus cogitur, temperaret slin tfuo minus Graecos libros lectitaret. 4. Liuius Drusus et aetatis uiribus et acie ocuiorum defectus ius ciuile 5 fine dissertissimi B' 10 partem B' 12 proprior B' 13 frao^lauit B' \\ curia B' 14 cogitur B (itur m ras.) 19 ospitio B' II noininandns ;;i. 2 in vig. B suppl. 24 et aetatis P el in ras. B: et om. alii 392 LIB. VHI. ita neutra interpellare ualuit ne non animo et uideretet uigeret. 5. Publilius uero senator et Lupus Pontius equesRomanus, suis temporibus celebres causarum actores, 5 luminibus capti eadem industria forensia stipendiaexecuti sunt. itaque frequentius etiam audiebantur,concurrentibus aliis , quia ingenio eorum delectabantur, aliis, quia constantiam admirabantur. namquealii, qui tali mconmodo perculsi secessum petunt,10 duplicant tenebras, fortuitis uoiuntarias adicientes. 6. lam P. Crassus, «um in Asiam ad Aristonicumregem debellandum consul uenisset, tanta curaGraecae linguae notitiam animo conprehendit, ut eam in quinque diuisam genera per omnes partes ac numei.T ros penitus cognosceret. quae res maximum ei sociorum amorem conciliauit^ qua quis eorum lingua apudtribunal illius postulauerat, eadem decreta reddenti. 7. Ne Roscius quidem subtrahatur, scaenicae industriae notissimum exemplum, qui nnllum umquam20 spectante populo gestum, nisi quem domi meditatusfuerat, ponere ausus est. quapropter non kidicraars Roscium, sed Roscius ludicram artem commendauit, nec uulgi tantum fauorem, uerum etiam principum familiaritates amplexus est. haec sunt attenti 25 populo benignissime interpretatus est. 5. Publilius senator et Lupus Pontius eques R. , celebres causarum actores, luminibus capti eadem industria forensia stipendia exsecuti sunt. 6. C. Crassus cum in Asiam ad Aristonicum regem debellandum cos. uenissel, tanta cura notitiam Graecae linguae con30 prendit, ut eam in quinque genera diuisam per omnes partes ac numeros penitus cognosceret: quaque lingua luerat appellatus apud tribunal, eadem decreta reddebat. 7. Roscius nullum unquam populo spectante gestum , nisi quem domi meditatus fuerat, ponere ausus est. 3 Publilius P ei Periz. : p. B 4 auctores B' ut uidetur 8 naraq, alii conmodo B mance; recepimus Keijipfii supplementum 10 uoluntaria B IIF. B: C. P 17 reddendi B' 26 pontus F CAP. Vll, g 4—7. Ext. S 1. 393et anxii et numquam eessantis studii praemiaj propter quae tantorum uirorum laudibus non inpudenterse persona histrionis inseruit. Ext. 1. Grraeca quoque industria, quoniam nostraemultum profuit, quem meretur fructum, Latina lin- 5gua recipiat. Demosthenes^ cuius commemorato no-mine maximae eloquentiae consummatio audientisanimo oboritur, cum inter initia iuuentae artis, quamadfectabat, primam litteram dicere non posset, oris sui uitium tanto studio expugnauit, ut ea a nullo ex- lopressius referretur. deinde propter nimiam exilitatem acerbam auditu uocem suam exercitatione con-tinua ad maturum et gratum auribus sonum perduxit. lateris etiam firmitate defectus quas corporis habitus uires negauerat a labore mutuatus est. mul-15tos enim uersus uno impetu spiritus conplectebatureosque aduersa loca celeri gradu scandens pronuntiabat. ac uadosis litoribus insistens declamationesfluctuum fragoribus obhictantibus edebat, ut ad fremitus concitatarum contionum patientia duratis au- 20ribus uteretur. fertur quoque ori insertis calculis multum ac diu loqui solitus, quo uacuum promptiusesset et solutius. proeliatus est cum rerum natura et 1. Demosthenes cum inler initia iuuentae artis suae pri- Potraam litteram dicere non posset, oris sui uitium tanto studio 25expugnauit, ut ea a nullo expressius referretur: deinde propter nimiam -j- exercitationem continuandi ad maturum et gratum sonum auribus perduxit. lateris etiam firmitate defectus uires a labore mutuatus est, multos enim uersus uno spiritu conplectebatur eosque aduersa loca celeri gradu scandens 3qpronuntiabat, ac uadosis locis insistens declamationes fluctuum fragoribus obluctantibus edebat. fertur quoque ori insertis 11 efferretur V, quod uerum uidetur 12 aceruam aditii B'\\ exercitationeni continua amaturum B' 15 mutatus B' 16 uno — conplectebatur B in ras. (complebat deti.) 19 sedebat B20 auribus B in ras.: aetionibus dett., auribus in actionibus al. 21 ore BP, em. Periz. coli. 9, 1 in. 9. 7, 2 \\ cauculis B' 23 naturae quidem B 32 obluctantis V 11 ore V 394 LIB. Vlil. qiiidem uictor abiit, malignitatem eius pertinacissimoanimi robore superando. itaque alterum Demosthenen mater, alterum industria enixa est. 2. Atque ut ad uetustiorem industriae actum5 transgrediar^ Pythagoras^ perfectissimum opus sa-pientiaC; a iuuenta pariter et omnis honestatis percipiendae cupiditate incensus — nihil enim, quod adultimum sui peruenturum est finem, non et mature etceleriter incipit — Aegyptum petiit ^ ubi litteris gen10 tis eius adsuefactus^ praeteriti aeui sacerdotum commentarios scrutatus, innumerabilium saeculorum obseruationes cognouit. inde ad Persas profectus magorum exactissimae prudentiae se formandum tradidit, a quibus siderum motus cursusque stellarum et 15 unius cuiusque uim, proprietatem, effectum benignissime demonstratum docili animo sorpsit. Cretamdeinde et Lacedaemona nauigauit^ quarum legibusac moribus inspectis ad Olympicum certamen descendit. cumque multiplicis scientiae maximam inter om20 nis Graeciae admirationem specimen exhibuisset; quocognomine censeretur interrogatus, non se sapientem— iam enim illud septem excellentes uiri occupauerant —, sed amatorem sapientiae, id est Graece cpLXofSocpov edidit. in Italiae etiam partem, quae tunc25 calciilis nmltum ac diu loqui solitus. 2. Pylliagoras petita

' Aegypto litteris gentis eius adsuelactus, inde ad Persas profectus magorum prudentia formatus, Cretani et Lacedaemoniam nauigauit, quarum moribus et legibus inspectis ad

Olyrnpicum certamen descendit. cumque mullipllcis scientiae 30 specimen exhibuisset, philosophus uocatus primus, quia iamseptem sapiejites dicebantur, Italiam petit: cuius ardentem2 robores B' 8 enixa — industriae suppl. in marg. m. 2 in B 7 c. incensus nos: cupiditate ingressus B, ciipiditatem in- gressus deit. el <; 16 sorsit B, add. p. (1 m. ?) s. l. 19 multiplici B' II maxima — admiratione b \\ inter omnis nos: inter omnes totius B in ras. m. 3 (non simt erasae nisi duae uoces) et delt. multi; uidetur scriptura inter oms male inlellecta totius exinterpolatione adiectum esse 23 philosophone didicit B., philosoplion edixit b (edidit em. Pighius) GAP. VII, Ext. §2. 3. 395maior Graecia appeliabatiir, perrexit, iri qua pluriniiset opulentissimis urbibus efFectus studiorum suorumadprobauit. cuius ardentem rogum plenis iienerationis oculis Metapontus aspexit oppidum, Pythagoraequam suorum cinerum nobilius clariusque monu-5mentum. 3. Platon autem patriam Athenas, praeceptoremSocratem sortitus, et locum et hominem doctrinaefertilissimum; ingenii quoque diuina instructus abundantia, cum omnium lam mortalium sapientissimuslohaberetur, eo quidem usque, ut si ipse luppiter caelodescendisset, nec elegantiore nec beatiore facundiausurus uideretur, Aegyptum peragrauit, ubi a sacer-dotibus eius gentis geometriae multiplices numeroset caelestium obseruationum rationem percepit. quo-i5que tempore a studiosis iuuenibus certatim AthenaePlatonem doctorem quaerentibus petebantur, ipseNili fiuminis inexplicabiles ripas uastissimosque campos j eftusam barbariem et iiexuosos fossarum ambitiis Aegyptiorum senum discipuius lustrabat. quo20minus miror in Italiap., transgressuni; ut ab ArchytaTarenti; a Timaeo et Arione et Echecrate Locris Pytliagorae praecepta et instituta acciperet. tanta enimuis , tanta copia iitterarum undique coliigenda erat, ut inuicem per totuni terrarum orbem dispergi et di- 25latari posset. altero etiam et octogesimo anno decerogum plejiis ueiieratione oculis Metaponlus aspexit. 3. Plalo Par.patriam Alhenas, praeceptorem Socraten sortitus Aegyptumperagrauit. a saeerdolibus eius gentis geometriae multiplices numeros et caelestiuin oijseruationum ralionem percepit: de- 30inde in Ilaliam transgressus, ut ab Archyta Tarentino , a Ti- maeo et Arione et Echecrate Locris Pythagorae praecepta acciperet. aitero etiani et oclogensimo anno decedens sub ca3 plenis P et Pighiiis: plenum B \\ ueneratione P 5 monumento Pigh. 13 ubi D: du B in ras. trium litterarum 15 obseruationii ratione B, sed n et e in ras. j] percepit P et B' ut uide- lur: pereipit b 20 q* B' 21 archita — timeo B 22 tareutino P \\ et echecrate locris B in ras. (ex P) • 396 LIB. VIH. dens sub capite Sophronis mimos habuisse fertur. sic ne extrema quidem eius hora agitatione studii uacua fuit. 4. At Detnocritus, cum diuitiis censeri posset, 5 quae tantae fuerunt, ut pater eius Xerxis exercitui epuhimdareex facili potuerit, quo magis uacuo animostudiis litterarum esset operatus, parua admodumsumma retenta patrimonium suum patriae donauit. Athenis autem comphiribus annis moratus, omnia10 temporum momenta ad percipiendam et exercendamdoctrinam conferenS; ignotus illi urbi uixit, quod ipse quodam uolumine testatur. stupet mens admirationetantae industriae et iam transit aUo. 5. Carneades, laboriosus et diuturnus sapientiaeismiles, si quidem nonaginta expletis annis idem illi uiuendi ac philosophandi finis fuit, ita se mirifice doctrinae operibus addixerat, ut, cum cibi capiendicausa recubuisset, cogitationibus inhaerens manumad mensam porrigere obliuisceretur. sed ei Melissa, 20 quam uxoris loco habebat, temperato inter studia noninterpellandi et inediae succuxrendi officio, dexteramsuam necessariis usibus aptaba?^.' " ergo animo tantummodo uita fruebatur, corpore uero quasi alieno et su- peruacuo circumdatus erat. idem cum Chrysippo25 pite Sophronis miinos habuisse fertur. 4. Democritus cum"' ' (iiuitiis censeri posset, quae tantae fuerunt, ut pater eius Xerxi et exercitui epulum daret , quo magis uacuo animo stu- (leret, parua summa retenta patrimonium suum palriae donauit et ipse Alhenas secessit. 5. Carneades, qui lxxxx annis 30 pliilosophatus est, cum ciiii capiendi causa recuhuisset, cogitationihus inhaerens manum ad mensam porrigere oblitus est, donec eum Melissa , quam uxoris loco hahehat, admoneret. idem cum Chrysippo disputaturus hellehoro se ante purgabat 5 Xerxi et exercitui eius mq B ex P 9 cupluribus B' 10 et om. B' 12 admii-ationem B' 16 mirificu B corr. m. 1 ut ui- detur in mirifice 17 adduxerat B' 19 eu B, em. Periz. 21 et BCT: sed dett. et edd. inepte 27 et exercitui eius B CAP. VII, Ext. §- 3—7. 397disputaturus helleboro se ante purgabat ad expromendum ingenium suum adtentius et illius refellendum acrius. quas potiones industria solidae laudis cupidis adpetendas effecit! 6. Quali porro studio Anaxagoran flagrasse cre- 5 dimus ? qui cum e diutina peregrinatione patriam re- petisset possessionesque desertas uidisset, *non es- sem' inquit ^ego saluus , nisi istae perissent'. uocempetitae sapientiae compotem! nam sipraediorum potius quam ingenii culturae uacasset, dominus rei fa- wmiliaris intra penates mansisset, non tantus Anaxagoras ad eos redisset. 7. Archimedis quoque fructuosam industriamfuisse dicerem, nisi eadem illi et dedisset uitam et abstulisset. captis enim Syracusis Marcellus machi-i5nationibus eius multum ac diu uictoriam suam inhibitam senserat. eximia tamen hominis prudentia delectatuS; ut capiti illius parceretur edixit, paene tantum gloriae in Archimede seruato quantum in oppressis Syracusis reponens. at is dum animo et 20ocuHs in terra defixis formas describit, militi, quipraedandi gratia domum inruperat strictoque supercaput gladio quisnam esset interrogabat; propter nimiam cupiditatem inuestigandi quod requirebat no-men suum indicare non potuit, sed protecto manibus25puluere 'noli' inquit ^obsecro istum disturbare^ acad exproinendum ingeniuin suum. 6. Anaxagoras studiorum Parcausa peregrinatus , tandem patria repetita possessiones suas desertas uidit et *^non essem ego' inquit 'saluus, si hae nonperissent. 7. Marcelkis captis Syracusis cuni uitam Archimedi 30concessisset, ille inter tumultum forraas quasdara descrii)ens, cuni esset adtentior inuestigandi cupiditate quod requirebat, domumeius intrantil)us ut bona diriperent, interrogatus ab uno quis1 elleboro — exprimendum B, em. e P 5 fraglasse B' 6 e T: om. B, post diutiua peregrinatione b |] diu|na B 9 potitae b 12 ad deos b 20 syracusis his B' ut uidetur 25 protecto Vahlen: proiecto P, protracto B 31 cessisset V _ • 398 LIB. VIII. perinde quasi neglegens imperii uictoris obtruncatussanguine suo artis suae liniamenta confudit. quo accidit ut propter idem studium modo donaretur uita, modo spoliaretur. 5 8. Socraten etiam constat aetate prouectum fidibus tractandis operam dare coepisse^ satius iudicantem eius artis usum sero quam numquam percipere, et quantula Socrati accessio illa futura scientia erat?sed peruicax hominis industria tantis doctrinae suae10 diuitiis etiam musicae rationis utilissimum elemenmentum accedere uoluit. ergo dum ad discendumsemper se pauperem credidit^ ad docendum fecit locupletissimum. 9. Atque ut longae et felicis industriae quasi in 15 unum aceruum exempla redigamus , Isocrates nobilissimum librum^ qui //«i^^O-T^i/orrxdg inscribitur, quartum et nonagesimum annum agens . ita ut ipse signiiicat, conposuit, opus ardentis spiritus plenum. exquo apparet senescentibus membris eruditorum intus 20 animos industriae beneficio florem iuuentae retinere. neque hoc stilo terminos uitae suae clausit:, namqueadmirationis eius fructum quinquennio percepit. 10. Citerioris aetatis metas, sed non parui tamenPar. nain esset, protecto raanibus puluere ^noli' inquit "^hoc distur25 bare': ac perinde quasi neglegens imperium uictoris interrogantis obtruncatus est. 8. Socraten constat aetate prouectum fidibus tractandis operam dedisse, satius esse dicentem eius artis usum uel sero quam numquam percipere. 9. Isocrates nobilissimum librum, qui IJavcK&rivaLKog inscribitur, quartum 30 et nonagensimum agens annum, ita ut ipse significat, scripsit. 10. Cbrysippus octogensimo anno inceptum opus reliquit un1 imperium uictoris interrog^antis P 2 artus B' 7 nunc- quam B' 8 socratis B' [| scientia BT m: scientiae b et edd. 10 utilissimum edd. uett.: iiilissimum B 11 accede B' 12 fecit se «/., a7i se fecit? 15 hisocrates B 17 njNErTPIKOnHNAKOZ B in ras. et partim extra uersnm 17 XC, B, nona- gensimum P 20 iuuent*** (iuuentute?) B' 21 hoc dett.: a Bin ras.24 proiecto F 29 panathenaikos V 31 relinquit V CAP. VII, Ext. § 7 —13. 39^spatii Chrysippi uiuacitas flexit: nam octogesimo anno coeptum undequadragesimum ^oyixcov exactissimae subtilitatis uolumen reliquit. cuius studinm in tradendis ingenii sui monumentis tantum operae laborisque sustinuit, ut ad ea quae scripsit penitus co- 5- gnoscenda longa uita sit opus. 11. Te quoquC; Cleanthe, tam laboriose haurientem et tam pertinaciter tradentem sapientiam numenipsius industriae suspexit, cum adulescentem quaestu extrahendae aquae nocturno tempore inopiam tuamlosustentanteni; diurno Chrysippi praeceptis percipiendis uacantem^ eundemque ad undecentesimum annumadtenta cura erudientem auditores tuos uideret. du^ plici enim labore unius saeculi spatium occupasti, incertum reddendo discipulusne an praeceptor esses i&laudabilior. 12. Sophocles quoque gloriosum cum rerum na- tura certamen habuit, tam benigne mirifica illa opera sua exhibendo quam illa operibus eius tempora liberaliter subministrando. prope enim centesimum an- 20num attigit; sub ipsum transitum ad mortem Oedipode eTtl KoXava scripto, qua sola fabula omniumeiusdem studi poetarum praeripere gloriam potuit. idque ignotum esse posteris filius Sophoclis lophon noluit, sepulcro patris quae rettuli insculpendo. 2513. Simonides uero poeta octogesimo anno et docuisse se carmina et in eorum certamen descendisse ipse gloriatur. nec fuit inicum ilJum uoluptatem ex creqiiadragleh^iiinium logicou. 12. Sophocles ceutesimum agens PuraiVriuiii Oe!Hip6lrf<i fabulam scripsit admirabiJem. 13. Simonides 3o pli^tif 'Idrab^^^i^rsimo se anno et docuisse carmina el in eorum ' " f'^'/tfcrysippi j9 2 ince^inm P \\ AOriKON B 5 adaequae B' 9 quaestu B 10 extrahenda ea quae B, extrahentem eaque b 13 tuos dett. et m: suos BCEF, haud scio an recte, si\i. 10 8uam scribas 18 illi opera Vorsthis, ille o. Aldus 20 sumministrando B 22 KOAONON B 23 proripere B' 24: lotpihQLU PighiHs: sophom B corr. e sophum 25 sepulchro B' \\ retuli B' ,28; inicum B in ras. maiore {ex inimicum?) • 400 LIB. VIII. ingenio suo diii percipere, cum eam omni aeuo fruendam traditurus esset. 14. Nam Solon quanta industria flagrauerit et uersibus conplexus est, quibus significat se cotidieo aliquid addiscentem senescere , et supremo uitae dieconfirmauit, quod adsidentibus amicis et quadam dere sermonem inter se conferentibus fatis iam pressumcaput erexit interrogatusque quapropter id fecisset respondit: 'ut cum istud, quidquid est^ de quo dispu10 tatis, percepero, moriar'. migrasset profecto ex hominibus inertia, si eo animo uitam ingrederentur,quo eam Solon egressus est, 15. Quam porro industrius Themistocles, qui maximarum rerum cura districtus, omnium tamen ci15 uium suorum nomina memoria conprehendit per summamque iniquitatem patria pulsus et ad Xerxem,quem paulo ante deuicerat, confugere coactus , priusquam in conspectum eius ueniret, Persico sermonese adsuefecit, ut labore parta commendatione regiis 20 auribus famiiiarem et adsuetum sonum uocis adhiberet. 16. Cuius utriusque industriae laudem duo regespartiti sunt, Cyrus, omnium militum suorum nomina;Mitridates, duarum et uiginti gentium, quae sub re25 gno eius erant; linguas ediscendo , ille, ut sine moniPar. cerlaineii descendisse gloriatur. 14. Solo colidie se aliqiiid discentein senescere dicebat. ilaque cum iam supremo die premerelur, adsidentibus amicis et quadam de re sermonemhabenlibus, caput erexit interrogatusque quapropter id fecis30 set, res])ondit, ut cum istutl, quidquid disputatis, percepero, raoriar. 15. ThemistocJes maximarum rerum cura districtus omnium tamen ciuium suorum nomina memoria comprehendit. 16. Cyrus omnium militum noraina tenebal. Mithridates ui- ginti duarum linguarum notitiam habuit. 1 fruenda B' 3 lam b 15 raemoria B' 18 conspectum F: . conspectu B 25 lingue sediscendo B' 27 imino addisceutem || iam] in V 31 destrictus V 32 noniina ra. coraprehendit Mai suppleuit 33 Mithridatis V CAP. VII, Ext. § 13—16. VIII, § 1. 2. 401tore exercitum salutaret; hic, ut eos quibus imperabat sine interprete alloqui posset. VIII. DE OTIO. Otium, quod industriae et studio maxime contrarium uidetur, praecipue subnecti debet, non quo5euanescit uirtus, sed quo recreatur. alterum enimetiam inertibus uitandum, alterum strenuis quoqueinterdum adpetendum est, illis, ne pro patria uitaminermem exigant, his, ut tempestiua laboris intermissione ad laborandum fiant uegetiores. lu1. Par uerae amicitiae clarissimum, Scipio et Laelius, cum amoris uinculo tum etiam omnium uirtutum irter se iunctum societate, ut actuosae uitaeiter aequali gradu exequebantur , ita animi quoqueremissionibus communiter adquiescebant. constati5namque eos Caietae et Laurenti uagos litoribus con-chulas et umbilicos lectitasse, idque se P. Crassus exsocero suo Scaeuola, qui gener Laelii fuit, audissesaepe numero praedicauit. 2. Scaeuola autem, qui erat remissionis eorum cer- 20tissimus testis, optime pila lusisse traditur, quia uidelicet ad hoc deuerticulum animum suum forensibusministeriis fatigatum transferre solebat. alueo quoDE OTIO. 1. Scipio el Laelius animi remissionibus cumPear,communiter adquiescerent, constal eos Caietae litoribus con- 25chviia et umbilicos lectitasse. 2. Scaeuola optime pila lusisse traditur, alueo quoque et calculis uacasse dicitur. 4 quod] quod praecipue j5, sed praec. punctatnm [] studio] qdstudio B in ras. m. 3 7 uitandus B' 8 pro patria scripsi: propriae [pro: propfiae) B 9 inermem B: eneruem 6, inertem z \\ intermissione* B 10 uegetiores B corr. e ueteriores 15 re- missionibus nos: remissionis^, remissioni 6?; cf.P 16 ca*iete B [1 uagas h 1] conculas B' 17 obulicos B, obbilicos b, em. Pighius; cf. Cic. de Orat. II, § 22 \\ P.] L. Cic. de orat. I, § 24 20 qui erat scripsi: om. B in ras., quietae dett., quam lectionem prauam esse iam Periz. uidit 22 diuerticulum B 24 animis reraissioribus V VAL. MAX. 2Q> 402 LIB. VIII. que et calculis interdum uacasse dicitur, cum bene ac diu iura ciuium et caerimonias deorum ordinasset. ut enim in rebus seriis Scaeuolam , ita in lusibus hominem agebat, quem rerum natura continui laboris 5 patientem esse non sinit. Ext. 1. Idque uidit , cui nulla pars sapientiae ob- scura fuit, Socrates, ideoque non erubuit tunc, cuminterposita harundine cruribus suis cum paruulis filiolis ludens ab Alcibiade uisus est. 10 2. Homerus quoque, ingenii caelestis uates, nonaliud sensit; uehementissimis Achillis manibus canoras fides aptando, ut earum militare robur leni pacis studio relaxaret. VIIII. QVANTA VIS SIT ELOQVENTIAE. 15 Potentiam uero eloquentiae etsi plurimum ualere animaduertimus , tamen sub propriis exemplis, quo scilicet uires eius testatiores fiant, recognosci conuenit. 1. Regibus exactis plebs dissidens a patribus 20 iuxta ripam fluminis Anienis in colle , qui sacer ap~ pellatur, armata consedit, eratque non solum deformis , sed etiam miserrimus rei publicae status , a capite eius cetera parte corporis pestifera seditione diuisa. ac ni Valeri subuenisset eloquentia, spes tanti 25 imperii in ipso paene ortu suo corruisset. is namquepopulum noua et insolita libertate temere gaudentem, Par. 1. Socrates interposita harundine criiribus suis cum paruolis filiis ludens ab Alcibiade uisus est. Q VANTA VIS IN ELOQ VENTIA ET PRONVNTIA30 TIONE. 1. Regibus exactis plebs dissidens a patribus cum secessisset, a Menenio Agrippa ad meliora consilia reuocata 1 et** calculis B 2 ciuium cerimonias B 3 in lusibus Vahlen (mus. rhen. XI, 592): in scelus (sceuis b) lusibus B 8 harundine PbT: ar. B 9 A. uisus Pb et Perizonius: alcibia derisus B 11 aliut B' 14 QVINTA B 20 collo B 24 ualeri B: fort. Meneni cf. P 29 VIS ELOQVENTIAE V CAP. VIII, § 2. Ext. 1. 2. VIIII, § 1—3. Ext. 1. 403oratione ad meliora et saniora consilia reuocatumsenatui subiecit, id est urbem urbi iunxit. uerbisergo facundis ira, consternatio^ arma cesserunt. 2. Quae etiam Marianos Cinnanosque mucronesciuilis profundendi sanguinis cupiditate furentes in-5hibuerunt. missi enim a saeuissimis ducibus militesad M. Antonium obtruncandum sermone eius obstupefacti destrictos iam et uibrantes gladios cruore ua-cuos uaginis reddiderunt. quibus digressis P. Annius— is enim solus in ambitu expers Antonianae elo-loquentiae steterat — crudele imperium truculento ministerio peregit. quam disertum igitur eum fuisseputemus, quem ne hostium quidem quisquam occideresustinuit, qui modo uocem eius ad auressuas uoluitadmittere? 153. Diuus quoque lulius , quam Caelestis nuministam etiam humani ingenii perfectissimum columen;uim facundiae proprie expressit, dicendo in accusatione Cn. Dolabellae; quem reum egit;, extorqueri sibicausam optimam L. Cottae patrocinio, si quidem ma-20xima tunc eloquentia de ui eloquentiae questa est.cuius facta mentione, quoniam domesticum nullummaius adiecerim exemplum; peregrinandum est. Ext, 1. Pisistratus dicendo tantum uahiisse traditus est, ut ei Athenienses regium imperium oratione25capti permitterent ; cum praesertim e contraria parteamantissimus patriae Solon niteretur. sed alteriusest. 2. Missi a Cinna et Mario milites ad M. Antonium occi-Paidendum, sermone eius obstupefacti destrictos iam gladios continuerunt: quibus digressis P. Annius expers Antonianae elo-30quentiae ministerium peregit. 1. Pisistratus tantum in eloquentia praestitit, ut ei So-one contra dicente Athenienses regium imperium oratione1 oratione B' 9 digressis Pb: 'degressis B [] annius Pb:a***iii3 B 10 eloquentiae P: om. B, uocis b (s. l), orationis Bmg, lingnae Kempf 17 colume B' 20 obtima B' 21 eloquentia de ni suppleuit Kempf \\ eloquentia b 26 eum praesenti B'27 80I0 B 26* 404 LIB. VIII. salubriores erant contiones, alterius disertiores: quoeuenit ut alioqui prudentissima ciuitas libertati ser- uitutem praeferret. 2. Pericles autem, felicissimis usus naturae in5 crementis, sub Anaxagora praeceptore summo studioperpolitus et instructus, liberis Athenarum ceruicibus iugum seruitutis inposuit. egit enim illam urbemet uersauit arbitrio suo , cumque aduersus uoluntatem populi loqueretur, iucunda nihilo minus et popu10 laris eius uox erat. itaque ueteris comoediae maledica lingua, quamuis potentiam uiri perstringere cu-piebat, tamen in labris hominis melle dulciorem le- porem fatebatur habitare inque animis eorum, quiillum audierant, quasi aculeos quosdam relinqui15 praedicabat. fertur quidam, cum admodum senexprimae contioniPericlis adulescentuli interesset idemque iuuenis Pisistratum decrepitum iam contionantem audisset, non temperasse sibi quo minus exclamaret caueri illum ciuem oporterC; quod Pisistrati 20 orationi similHma eius esset oratio. nec hominem autaestimatio eloqui aut morum augurium fefellit. quidenim inter Pisistratum et Periclen interfuit; nisi quodille armatus, hic sine armis tyrannidem gessit? 3. Quantum eloquentia ualuisse Hegesian Cyre25 naicum philosophum arbitramur? qui sic mala uitaerepraesentabat, ut eorum miseranda imagine audientium pectoribus inserta multis uoluntariae mortis opPar. capti permitterent. 2. Pericles, Aiiaxagorae auditor, iu lantum enituit eloquentia, ut cum adhuc iuuenis a quodam sene30 in contione auditus esset, ^non dissimilis hic', diceret *^Atiie- nienses, Pisistrati. et cauere ergo hunc uos ciuem oportel'. 3. Hegesias Cyrenaicus philosophus tam manifeste mala uitae 1 contiones B corr. (e contentiones?) , ile^n u. 16 \\ quo Bcorr. e quod 2 aliqua B, alias B mg 4 fel. usus scripsi: feli- cissimus B ( — mis b) 6 perpolitis B || et om. B 7 illam TE illaZ?, ille^ lOueteres c maledic*ai9' 12Iab*ris^ IGpericles B' 19 caueri b: ***uerB' 22 inter^, interest b 27 uoluntaria b 30 contionem F CAP. VIIII, Ext. § 1—3. X, § 1. -2. 405petendae cupiditatem ingeneraret: ideoque a regePtolemaeo ulterius hac de re disserere prohibitus est. X. QVANTVM MOMENTVM SIT IN PRONVNTIATIONE ET APTO MOTV CORPORIS, 5Eloquentiae autem ornamenta in pronuntiationeapta et conueniente motu corporis consistunt: quibuscum se instruxit, tribus modis homines adgreditur,animos eorum ipsa inuadendo, horum alteri aures, alteri oculos permulcendos tradendo. lo1. Sed ut propositi fides in personis inlustribus exhibeatur, C. Gracchus, eloquentiae quam propositifelicioris adulescens, quoniam flagrantissimo ingenio, cum optime rem publicam tueri posset, perturbareimpie maluit, quotiens apud populum contionatus est, i5seruum post se musicae artis peritum habuit, quiocculte eburnea fistula pronuntiationis eius modosformabat, aut nimis remissos excitando aut plus iusto concitatos reuocando, quia ipsum calor atque impetusactionis attentum huiusce temperamenti aestimatorem20esse non patiebatur. 2. Q. autem Hortensius, plurimum in corporis decoro motu repositum credens , paene plus studii in eo elaborando quam in ipsa eloquentia adfectandainpendit. itaque nescires utrum cupidius ad audien-25repraesentabat , ut multos cupidos mortis faceret. itaque a Par.Ptolemaeo rege ulterius haec disserere prohibitus est. 1. C. Gracchus adulescens flagrantis ingenii, quotiens contionaretur, seruum prope se musicae artis peritum statue- bat, qui occulte eborea listula pronuntiationis eius modos30formabat. 2. Q. Hortensius plurimum in corporis decpro motu repositum credens paene plus studii in eo elaborando 5 APTV B 7 conuenienti b 9 inuidendo B' 16 posse B' 17 eborea P 19 color B, sed corr. 1 m. '23 niotu B in ras. [] in eo P: in eodem B 24 laboraiido BP, em. Pighius 25 inpedit^' 32 laborando V 406 LIB. Vlll. dum eum an ad spectandum concurreretur: sic uerbis oratoriis aspectus et rursus aspectui uerba ser-uiebant. constat Aesopum Eosciumque^ ludicrae artis peritissimos, illo causas agente in corona frequen5 ter adstitisse ^ ut foro petitos gestus in scaenamreferrent. 3. Nam M. Cicero quantum in utraque re^ de qualoquimur, momenti sit, oratione^ quam pro Gallio habuit, significauit, M, Calidio accusatori exprobrando;10 quod praeparatum sibi a reo uenenum testibus , chirographis, quaestionibus probaturum adfirmans re-misso uultu et languida uoce et soluto genere orationis usus esset, pariterque et oratoris uitium detexitet causae periclitantis argumentis adiecit, totum hunc15 locum ita claudendo , Hu istud , M. Calidi , nisi fingeres, sic ageres?' Ext. 1. Consentaneum huicDemosthenis iudicium.qui cum interrogaretur quidnam esset in dicendo efficacissimum, respondit ^ri v7t6xQL6Lg\ iterum deinde20 et tertio interpellatus idem dixit, paene totum se illi debere confitendo. recte itaque Aeschines, cum propter iudicialem ignominiam relictis Athenis RhodumPar. quam in ipsa eloquentia inpendit. itaque constat Aesopum et Rosclum, ludicrae artis peritissimos, illo causam agente fre25 quenter adstitisse. 3. M. Cicero utriusque rei curam egit
ideoque obicit in ea oratione, quam pro Gallio liabuit, M. Calidio accusatori, quod praeparatum sibi a reo uenenum adfir- mans rem ipsam remisso uultu egerit. ilaque sic ait: ^tu istud, M. Calidi, nisi fingeres, sic ageres?' 30 1. Demosthenes pronuntiationis curam maximam egit: ideoque interrogatus quidnam esset in dicendo efficacissimum, hypocrisim respondit. ilaque Aeschines cum propter iudici2 oratoris B 3 itaq. constat B mg. 5 astitisse b [| petitos — quantum in B uet. m. ad marg. suppletum est 7 iam B corr. e nam 8 oratione B in ras. \\ gallio Pb: gallo B 14 arguraentis B: argamenta 6, argumentumJT 15tune b [1 fing-ere sic agere^'18 qui dett.: quidam ^, qui quidera Foertsch II, 37 h&ud scio an recte 19 HTOKPIS B' 29 nisi V corr. e si CAP. X, g. 2. 3. Ext. g 1. XI, g 1. 407petisset atque ibi rogatu ciuitatis suam prius in Ctesiphontem, deinde Demosthenis pro eodem orationemclarissima et suauissima uoce recitasset, admirantibus cunctis utriusque uoluminis eloquentiam, sed aliquanto magis Demosthenis , 'quid, si' inquit 4psum5audissetis?' tantus orator et modo tam infestus aduersarius sic inimici uim ardoremque dicendi suspexit , ut se scriptorum eius parum idoneum lectoremesse praedicaret, expertus acerrimum uigorem ocu-lorum, terribile uultus pondus, adconmodatum sin- logulis uerbis sonum uocis, efficacissimos corporis motus. ergo etsi operi illius adici nihil potest, tamen in Demosthene magna pars Demosthenis abest, quodlegitur potius quam auditur. XI. OVAM MAGNI EFFECTVS ARTIVM SINT.i5Effectus etiam artium recognoscendi possunt aliquid adferre uoluptatis , protinusque et quam utiliter excogitatae sint patebit et memoratu dignae res lucido in loco reponentur et labor in iis edendis suofructu non carebit. 201. Sulpicii Galli maximum in omni genere litterarum recipiendo studium plurimum rei publicaeprofuit. nam cum L. Pauli bellum aduersum regemPersen gerentis legatus esset ac serena nocte subitoalem ignominiam relictis Athenis Rhodiim petisset atque ibi 25rogatu ciuitatis suam prius in Ctesiphontem, deiudje Demo-^^'slhenis pro eodem orationem recitasset, admirantibus cunctis ^quid, si' inquit 'ipsum audissetis?' BE EFFECTV ARTIVM. 1. Sulpicius Gallus, homoeruditus cum L. Pauli bellum aduersus Persen regem gerentis 301 te8i*p(ph 6)ontem B 2 demosthenes B' 4 soluminis B'9 praediceret B 10 terribile uultu b 12 in demosthene* B16 recognoscendi possunt nos: recognosci posse ^, recogniti possunt 6, recognosci potest Periz. recognoscenti possunt Kellerbauer 18 excogitata j&, excogitati 6 [] patebit ?«; patebuntB 22 recipiendi b 23 luci pauli B \\ aduersus P 26 suae prius in thesiphontem V 408 LiB. vm. luna defecisset eoque uelut diro quodam monstroperterritus exercitus noster manus cum hoste conse-rendi fiduciam amisisset, de caeli ratione et siderumnatura peritissime disputando alacrem eun^ in aciem5 misit. itaque inclytae illi Paulianae uictoriae liberales artes Galli aditum dederunt, quia, nisi ille metumnostrorum militum uicisset, imperator uincere hostesnon potuisset. 2. Spurinnae quoque in consectandis deorum mo10 nitis efficacior scientia apparuit quam urbs Romanauoluit. praedixerat__C. Cae&ari ut proximos xxxdies.fp.asL&lalQ§jcaJi^i*^^^^^^^ erat idusMartiae. eo cum forte mane uterque in domum Cat^"uimTTomiti ad officium conuenisset, Caesar Spurin15 nae/ex;quid jcis', inquit, 'idus iam Martia&JieQJggjg?^' et is ^ecquid scis illas nondum pr^eterisse. 2? ^ieccj- rat alter timorem tamquam exacto tempore suspecto^alter ne extremam quidem eius partem periculo ua-cuam esse arbitratus est. utinam hariispicem potius20 augurium quam patriae parentem securitas fefellisset.Ext. 1. Sed ut alienigena scrutemur, cum obscurato repente sole inusitatis perfusae tenebris Athenae sollicitudine angerentur, interitum sibi caelestiPar. legatus esset ac serena nocte subito luna defecisset, territys 25 uelut monstro cum stuperet exercitus, de caeli ratione et si- derum natura disputando, alacrem in aciem dimisit. 2. Spurinna haruspex praedixerat C. Caesari ut proximos xxx dies fatales caueret, quorum ultimus erat idus Martiae. eo die cumforte uterque mane in domum Domitii Caluini ad officium con3ouenisset, Caesar Spurinnae ^ecquid scis' inquit Mam idus Martias uenisse?' at is "^ecquid scis illas nondum praeterisse?' 1. Cum obscurato repente sole Athenienses angerentur,2 pterritus B corr. e perritus 3 fidueia misisset B' 5 di- misit P II inclyta B' 6 aditum B in ras. 9 consectantis B,fori. coniectandis 10 urb** B' 13 eo die cum P [] mane** B14 doraiti caluini Ph || conuenissent B, em. e P 15 etquid B{sed deinde recte ecquid) 16 at is P 18 ne B in ras. 21 alie- nigenas B 23 solitudine B' || angerentur Lipsius etP: agerentur ^ CAP. XI, § 1. 2. Ext. S 1—4. 409denuntiatione portendi credentes, Pericles processit in medium et quae a praeceptore suo Anaxagorapertinentia ad solis et lunae cursum acceperat disseruit nec ulterius trepidare ciues suos uano metupassus est. 5 2. Quantum porro dignitatis a rege Alexandrotributum arti existimamus, qui se et pingi ab unoApelle et fingi a Lysippo tantummodo uoluit? 3. Tenet uisentis Athenis Volcanus Alcamenis manibus fabricatus. praeter cetera enim perfectissi- lomae artis in eo praecurrentia indicia etiam illud mirantur, quod stat dissimulatae claudicationis sub ueste leuiter uestigium repraesentans , ut non exprobrans tamquam uitium, ita tamen certam propriamque dei notam decore significans. i5.4. Cuius coniugem Praxiteles in marmore quasi spirantem in templo Cnidiorum collocauit, propter pulchritudinem operis a libidinoso cuiusdam conplexu parum tutam. quo excusabilior est error equi, qui uisa pictura equae hinnitum edere coactus est; et ca- 20numlatratus aspectapicti canis incitatus taurusque ad amorem et concubitum aeneae uaccae Syracusis Pericles processit in medium eX qiiae ab Anaxagora praecep- par,tore acceperat, id eis disseruit nec ulterius trepidare ciues suos passus est. 2. Alexander pingi se ab uno Apelle et fingi 25 a Lysippo tantummodo uoluit. 4. Gratiam, Praxiteles quam fecit ac posuit in templo Cnidiorum, quidam iuuenis adamauit. equus pictura equae pictae motus adhinniit. canis pictum 7 pingui ab uno appelle et fingi a lyppo ^' 9 athenas BE [] alchimenis B 11 miratur B 12 stat — repraesentans B: stans — repraesentat b, qiiod immerito praefert R. Klotz in Jahrb. f. Philol. 1861 uol. 83, p. 713 \\ dissimulatae B' 13 ex- probrans tanquam B in ras. Quae addita sunt signa transpositionis , ea ex atramento plane diuerso apparet ad scripturam era- sam pertinere, ut uerisimile sit posteriorem scribam ut significatum erat uerba transposuisse , signis ipsis non deletis. 14 ita tamen cod. Atreb.: ita tamquam B corr. e tamquam 16 praxitelis B' 19 est CF: esset B m. 2, om. alii; in B esset error — picti canis in ras. scripta sunt \\ fort. feruor 21 pictae Toi^r. e cod.Leid. 410 LIB. VIII. nimiae similitudiiiis inritamento conpulsus. quidenim uacua rationis animalia arte decepta miremur^cum hominis sacrilegam cupiditatem muti lapidis li- niamentis excitatam uideamus? 5 QVAEDAM NVLLA ARTE EFFICI POSSE. 5. Ceterum natura, quem ad modum saepe nu-mero aemulam uirium suarum artem esse patitur,ita aliquando inritam fesso labore dimittit; quodsummi artificis Euphranoris manus senserunt. nam10 cum Athenis xii deos pingeret, Neptuni imaginemquam poterat excellentissimis maiestatis coloribusconplexus est, perinde ac louis aliquanto augustiorem repraesentaturus. sed omni impetu cogitationis* in superiore opere absumpto, posteriores eius conai5 tus adsurgere quo tendebant nequiuerunt. 6. Quid ille alter aeque nobilis pictor, luctuosumimmolatae Iphigeniae sacrificium referens , cum Calchanta tristem, maestum Vlixen, [clamantem Aiacem]lamentantem Menelaum circa aram statuisset, caput20 Agamemnonis inuoluendo nonne summi maerorisacerbitatem arte non posse exprimi confessus est?itaque pictura eius haruspicis et amici et fratris lacrimis madet, patris fletum spectantis adfectu aestumandum reliquit. 25 canem adlatrauit. taurus ad amorem aeneae uaccae Syracusis^^^- conpulsus est. 5. QVAE NVLLA ARTE FIERI POSSVNT. Euphranor cum Atlienis duodecim deos pingeret,Neptuni lam imagine quam poterat excellenter facta louemaliquanto augustiorem repraesentare non potuit. 6. Quidam30 pictor immolatae Iphigeniae tabulam pingens, cum Vlixem,Menelaum, ceteros circa tristes fecisset, in Agamemnone uultum patris exprimere non potuit: itaque caput eius ueste2 animalia B corr. ex ania 3 muti rasura ex multis B^ 4uideas B' 11 coloris B' 14 opere B in ras. 17 immolatij B\\ calchantam B 18 clamantem Aiacem inclusii Kempf, cf. Cic.Orai. § 74 et Quintil. 2, 13, 13 23 affectui DE \\ aestimandumb29 praesentare V, em. Kellerbauer CAP. XI, Ext. § 4—7. XII, g 1. 411 7. Atque ut eiusdem studii adiciam exemplum^ praecipuae artis pictor equum ab exercitatione ue- nientem modo non uiuum labore industriae suae con- prehenderat. cuius naribus spumas adicere cupiens, tantus artifex in tam paruula materia multum ac diu 5 frustra terebatur. indignatione deinde accensus spongeam omnibus inbutam coloribus forte iuxta se positam adprehendit et ueluti corrupturus opus suum tabulae inlisit: quam fortuna ad ipsas equi nares directam desiderium pictoris coegit explere. itaque lo quod ars adumbrare non ualuit, casus imitatus est. XII. SVAE QVEMQVE ARTIS OPTIMVM ET AVCTOREM ESSE ET DISPVTATOREM, Suae autem artis unum quemque et auctorem et disputatorem optimum esse ne dubitemus , paucis i5 exemplis admoneamur. 1. Q. Scaeuola, legum clarissimus et certissimus uates, quotienscumque de iure praediatorio consulebatur, ad Furium et Cascellium, quia huic scientiae dediti erant, consultores reiciebat. quo quidem facto 20 moderationem magis suam commendabat quam auc- toritatem minuebat, ab iis id negotium aptius explitexit. 7. Praecipuae arlis pictor cum equum ab exercitatione Par.uenieutem uidisset, pingere adgressus naribus spumas adicere cupiens , cum frustra moraretur ira accensus spongeam omni- 25 bus inbutam coloribus forte iuxta se positam adprendit et ueluti corrupturus opus suum tabulae inmisit. fortuna ad ipsas equi nares directam desiderium pictoris coegit explere. 1. Q. Scaeuola, legum certissimus lator, quotienscumque de iure praediatorio consulebatur, ad Furium et adCascellium, 30 2 pictore qutn ad B' 3 labore B' 6 sphongeam Ph, cf. 2, 4, 5 8 et b: e B 9 inmisit P 10 explere P et in ras, maiore B: exemplare dett. aliquot 13 et 14 actorem B, sed a in ras. duarum litterarum 16 admoneamur B (sed r ex corr.) et Periz.
admoneamus dett. 18 predicatorio B' 19 quia B, sed a ex corr., qui Periz. 22 muniebat B [] eis P, his B 25 sphongeam V 30 praetorio V' 412 LIB. VIII. cari posse confitendo, qiii cotidiano usii eius callebant. sapientissimi igitur artis suae professores sunta quibus et propria studia uerecunde et aliena callideaestimantur. 5 Ext. 1. Platonis quoque eruditissimum pectushaec cogitatio attigit, qui conductores sacrae arae demodo et forma eius secum sermonem conferre conatos ad Eucliden geometren ire iussit, scientiae eiuscedens, immo professioni. 10 2. Gloriantur Athenae armamentario suo , necsine causa: est enim illud opus et inpensa et elegantia uisendum. cuius architectum Philonem ita facunde rationem institutionis suae in theatro reddidisse constat, ut disertissimus populus non minorem15 laudem eloquentiae eius quam arti tribueret. 3. Mirifice et ille artifex, qui in opere suo monerise a sutore de crepida et ansulis passus, de crureetiam disputare incipientem supra plantam ascendereuetuit. 20 quia huic scientiae dediti erant, consultores reiciebat, ab eis^^'^' id negotium aptius explicari posse confitendo. 1. Plato conductores uiae sacrae de modo et forma eiussecum sermonem conferre conatos ad Euclidem geometram ireiussit, scientiae eius cedens. 2. Philo architectus cum Athe25 nis armamentarium fecisset, ita facunde rationem reddidit, utdisertissimus populus non minorem laudem eloquentiae eiusquam arti triljueret. 3. Quidam sutorem de sura disputareincipientem supra planlas ascendere uetuit. 5 Platonisq. erud. B 6 sacrae arae codd. plerique: uiaesacrae P et in ras. B; add. in mg. B : ^sic u. (= uetus i. e. Paris) nouus autem sacrae arae'; cf. Plut. de genio Socr. c. 7 p.579 7 conatus ad eu*cliden B' 8 geometram P 13 rationeB' 16 muneris eas|ut ore suo de B (suo om. dett.) 17 decruce B 27 sutore B : sutore V (sutore — incipiente Mai^ CAP. XII, § 1. Ext. § 1—3. XIII, g 1. 2. 413 XIII. DE SENECTVTE. Senectus quoque ad ultimum sui finem prouecta in hoc eodem opere inter exempla industriae in aliquot claris uiris conspecta est. separatum tamen et proprium titulum habeat, ne cui deorum inmortalium 5 praecipua indulgentia adfuit, nostra ornata mentio defuisse existimetur, et simul spei diuturnioris uitae quasi adminicula quaedam dentur, quibus insistens alacriorem se respectu uetustae felicitatis facere possit, tranquillitatemque saeculi nostri, qua nulla um- lo quam beatior fuit, subinde fiducia confirmet, salutaris principis incolumitatem ad longissimos humanae condicionis terminos prorogando. 1. M. Valerius Coruinus centesimum annum conpleuit. cuius inter primum et sextum consulatum is XL et VI anni intercesserunt , sufi^ecitque integris uiribus corporis non solum speciosissimis publicis ministeriis, sed etiam exactissimae agrorum suorum culturae, et ciuis et patris familiae optabile exemplum. 20 2. Cuius uitae spatium aequauit Metellus , quartoque anno post consularia imperia senex admodum pontifex maximus creatus, tutelam caerimoniarum per duo et xx annos neque ore in uotis nuncupandis haesitante neque in sacrificiis faciendis tremula manu -'o gessit. DE SENECTVTE. 1. M. Valerius Coruinus centesimum Par.annum compleuit, cuius inter primum et sextum consulatum xLVi anni intercesserunt, cum tamen ille uiribus sufficeret. 2. Metellus et ipse C. annos expleuit , et iam senex pontifex ao creatus numquam in sacrificio tremulam manutn gessit. 3. Q. 2 prouectu B' 3 aliquod B' 6 onata B', oratione cod. Samhucae {sed orat. nostra); fort. honorata, cf. 3, 8, 6 honorata memoria 7 spe B, em. Lipsius 10 quo B' 11 fiducia ^ 14 coruinius B 16 XL et VII D 17 publicis T: rei publicae Bin ras. 21 quarto qui anno Periz. 23 cerim. B 25 manu se h 414 LIB. vm. 3. Q. autem Fabius Maximus cluobus et LXannis auguratus sacerclotium sustinuit, robusta iamae-tate id adeptus. quae utraque tempora si in unumconferantur, facile saeculi modum expleuerint. 5 4. lam de M. Perpenna quid loquar, qui omnibus,quos in senatum consul uocauerat, superstes fuitseptemque tantummodo, quos censor, collega L. Philippi^ legerat; e patribus conscriptis reliquos uidit;toto ordine amplissimo diuturnior. 10 5. Appi uero aeuum clade metirer, quia infinitumnumerum annorum orbatus luminibus exegit, nisiquattuor filios, quinque filias, plurimas clientelas,rem denique publicam hoc casu grauatus fortissimerexisset. quin etiam fessus iam uiuendo lectica sein15 curiam deferri iussit, ut cum Pyrro deformem pacemfieri prohiberet. hunc caecum aliquis nominet; a quopatria quocl honestum erat per se parum cernens co-acta est peruidere? 6. Muliebris etiam uitae spatium non minus lon20 gum in conpluribus apparuit , quarum aliquas strictim rettulisse me satis erit. nam et Liuia Kutili septimum et nonagesimum et Terentia Ciceronis tertiumet centesimum et Clodia Aufili quindecim filiis anteamissis quintum decimum et centesimum expleuit25 annum. Par. FabiusMaximus duo et sexaginta annos auguratus sacerdotiumsustinuit. 4. M. Perperna ex omnibus, quos in senatum consul uocauerat, septem tantummodo, quos censor legerat, relictis defunctus est. 6. Siluia Rutili septimum et xc annum30 habuit, Terentia Ciceronis tertium et centesimum, Clodia Aufili quindecim filiis amissis quintum dccimum centesimum an-num expleuit. 1 duo et LX B {ex scriptura II et LX) 5 perperna P6eonsul uocauerat J. Fr. Gronouius et Pb: conuocauerat B10appio B, appii b 12 V filios B' 21 et Siluia P 22 terentiaB, sed entia in ras. 23 aulifi B, auli filia Pb; fort. Ofili, ut estin Plin. N. H. 7, 48, § 158 30 Clodia auli filia F CAP. XIII, g 3—6. Ext. S 1. 2. 415 Ext. 1. lungam his duos reges, quoriim diuturnitas populo Romano fuit utilissima. Siciliae rector Hiero ad nonagesimum annum peruenit. Masinissa, Numidiae rex, hunc modum excessit, regni spatium sexaginta annis emensus, uel ante omnes homines & robore senectae admirabilis. constat eum, quem ad modum Cicero refert libro , quem de senectute scripsit; nuUo umquam imbri, nullo frigore ut caput suum ueste tegeret adduci potuisse. eundem ferunt aliquot horis in eodem uestigio perstare solitum, non ante lo moto pede quam consimili labore iuuenes fatigasset, ac si quid agi ab sedente pporteret, toto die saepe numero nullam in partem conuerso corpore in solio durasse. ille uero etiam exercitus equo insidens noc- tem diei plerumque iungendo duxit nihilque omnino 15 ex iis operibus , quae adulescens sustinere adsueuerat; quo minus senectute ageret omisit. ueneris etiam usu ita semper uiguit, ut post sextum et octogesimum annum filium generaret, cui Methymno nomen fuit. terram quoquC; quam uastam et desertam ac- 20 ceperat, perpetuo culturae studio frugiferam reliquit. 2. Gorgias etiam Leontinus, Isocratis et conplurium magni ingenii uirorum praeceptor, sua sententia felicissimus. nam cum centesimum et septimum ageret annum, interrogatus quapropter tam diu uellet 25 in uita remanere, ^quia nihil' inquit ^habeo, quod se- nectutem meam accusem'. quid isto tractu aetatis aut longius aut beatius? iam alterum saeculum in1. Hiero ad iionagensimiim annura peruenit. Masinissa Par, Lx annis imperauit. qui, ut ait Ciccro, iam senex numquam 30 aut frigore aut imbre caput operuit. idem post sextum et xc annum fiiium generauil. 2. Gorgias Leontinus cum esset cen- tum et septem annorum, interrogatus quapropter tam diu ui- uere uellet, 'quiauihiP inquitMiabeoquod querar de senectute'. 1 duob ; B' 12 ac] at B mg. [] adsedente B\ assidente 6, a sedente ? 16 his B 17 quo millius B, cu illius b |1 senectute B 18 et .XC. annum P 19 generarit b 22 hisocratis B 416 LIB. YIII. gressus neque in hoc querellam ullam inuenit nequein illo reliquit. 3. Biennio minor Xenophilus Chalcidensis Pythagoricus, sed felicitate non inferior, si quidem;ut6 ait Aristoxenus musicus, omnis humani incommodiexpers in summo perfectissimae doctrinae splendoreextinctus est. 4. Arganthonius autem Gaditanus tam diu regnauit, quam diu etiam ad satietatem uixisse abunde fo10 ret. Lxxx enim annis patriam suam rexit, cum ad imperium quadraginta annos natus accessisset. cuiusrei certi sunt auctores. Asinius etiam Pollio, nonminima pars Romani stili, in tertio historiarum sua-rum libro centum illum et triginta annos explesse15 commemorat, et ipse neruosae uiuacitatis haud paruum exemplum. 5. Huius regis consummationem annorum minusadmirabilem faciuntAethiopes, quos Herodotus scribit centesimum et uicesimum annum transgredi, et20 Indi, de quibus Ctesias ideni tradit, et EpimenidesCnosius, quem Theopompus dicit septem et quinquaginta et centum annos uixisse. 6. Hellanicus uero ait quosdam ex gente Epiorum, quae pars Aetoliae est, ducenos explere annos,25 3. Xenophilus Chalcidiensis Pythagoricus centum quinque an-^^' nos habuit. 4. Arganthonius Gaditanus xc regnauit, uixitannis, ut ait PoIIio, cxxx. 5. Aethiopas tradit Herodotuscxxx annos transgredi. Epimenides Cnosius, ut ait Theopompus, uixit annis clvii. 6. Hellanicus ait quosdam ex3 xenophilus B: xeno philosophus Pb, ai u. Plin. N. H.7,50, § 168 II chalchidensis B, chalchidiensis h 8 arganthonicusB' 10 XC P, cf. Plin. l. c. § 156 15 uiuacitas haud parumB'19 et XXX mvi b, CXXX annos P; at u. Herod. 3, 23 20 hindiB' II eteseias B \\ idem ed. Veneta: quidem B [j epimenidis B21 gnosius b 23 thellanicus B [| Epiorum Aldus: epiporum B,heliorum P; firmai Epiorum Plin. N. H. 7, 48, 154 24 aetolisee B corr. ex aetoliae jl ducenos B m: ducentos dett. 25 Xeno philosophus V CAP. Xm, Ext. § 2—7. XIIII, § 1. 417 eique suscribit Damastes, hoc amplius adfirmans, Litorium quendam ex iis maximarum uirium staturaeque praecipuae trecentesimum annum cumulasse. 7. Alexander uero in eo uoluminC; quod de Illyrico tractu conposuit; adfirmat Dandonem quendam 5 ad quingentesimum usque annum nulla ex parte se- nescentem processisse. sed multo liberalius Xenophon, cuius TtSQCTtlovg legitur: insulae enimLatmiorum regem octingentis uitae annis donauit. ac ne pater eius parum benigne acceptus uideretur; ei quo- lo que sescentos adsignauit annos. XIIIL DE CVPIDITATE GLORIAE, Gloria uero aut unde oriatur aut cuius sit habitus aut qua ratione debeat conparari et an melius a uirtute uelut non necessaria neglegatur, uiderint ii, quo- is rum in contempkindis eius modi rebus cura teritur quibusque quae prudenter animaduerterunt facunde contigit eloqui. ego in hoc opere factis auctores et auctoribus facta sua reddere contentus; quanta cupiditas eius esse soleat propriis exempiis demonstrare 20 conabor. 1. Superior Africanus Enni poetae effigiem in monumentis Corneliae gentis conlocari uoluit, quod ingenio eius opera sua inlustrata iudicaret; non quigente Heliorum ccc annis uixisse. 7. Alexander in uolumine, 25 quod de Illyrieo tractu conposuit, adfirmat Dandonem quendam annis d uixisse. Xenophon, cuius periplus legitur, insulae Lamiorum regem dccc annis uixisse dicit, patrem eius dc. DE GLORIAE CVPIDITATE. 1. Superior Africanus Ennii poetae effigiem in monumentis Corneliae gentis conlo- 30 1 damasthes R 2 iis E: his B 5 dandonem Pb (item Plin. l. c. % 155): dant dona B 7 liberarius B 8 nEPITlAOS B, periplus P et B mg \\ latmiorum B : lamiorum P; aeque incerta est lectio in libris Plinii l. c. § 155 15 ii E: hi B IG eius j9; huius dett. 17 animaduerterentur B' 18 auctores B, sed es in ras.28 DC] ac V VAL. MAX. 27 418 LIB. VIII. dem ignarus , quam diu Romanum imperium floreretet Africa Italiae pedibus esset subiecta totiusque terrarum orbis summum columen arx Capitolina possideret, eorum extingui memoriam non posse, si tamen5 litterarum quoque illis lumen accessisset; magni ae-stimans, uir Homerico quam rudi atque inpolito praeconio dignior. 2. Similiter honoratus animus erga poetam' Accium D. Bruti, suis temporibus clari ducis, extitit.10 cuius familiari cultu et prompta laudatione delectatus uersibus eius templorum aditus, quae ex manubiis consecrauerat, adornauit. 3. Ne Pompeius quidem Magnus ab hoc adfectugloriae auersus, qui Theophanen Mitylenaeum, scripio torem rerum suarum , in contione militum ciuitatedonauit, beneficium per se amplum accurata etiam ettestata oratione prosecutus. quo effectum est ut nequis dubitaret quin referret potius gratiam quam inchoaret. 20 4. L. autem Sulla, etsi ad neminem scriptoremanimum direxit, tamen lugurthae a Boccho rege adMarium perducti totam sibi laudem tam cupide adseruit; ut anulo, quo signatorio utebatur, insculptamillam traditionem haberet. et quantus postea, ne mi25 nimum quidem gloriae uestigium contempsit. 5. Atque ut imperatoribus militis gloriosum spiritum subnectam, Scipionem dona militaria iis quistrenuam operam ediderant diuidentem T. Labienusut forti equiti aureas armillas tribueret admonuit,30 cauit, quod ingenio eius opera sua inlustrata erant. 2. D.Par. j>py{_ys g poeta Accio laudatus uersus eius in foribus templorum posult. 3. Pompeius Theophanem Mitylenaeum rerumsuarum scriptorem laudatum pro contione ciuitate donauit.5. Cum Scipio dona militaria equitibus daret, admonitus a 3 arax B' 4 sed tamen — accessisse h 11 eius om. B,eius uersibus b; cf. PQ manibus B' 13 pompeium B' \\ affectuh. l. B 14 tbeopanen B' [] mytileneum b 16 etiam recitata or. Periz. 21 a om. b 22 perducto B [1 tam in B s. l. 24 et] fort. en CAP. Xllll, § 1—6. Ext. § 1. - 419eoque se negante id facturum, ne castrensis honos in eo qui paulo ante seruisset uiolaretur, ipse ex praedaGallica aurum equiti largitus est. nec tacite id Scipio tulit. namque equiti 4iabebis' inquit 'donum uiri diuitis'. quod ubi ille accepit, proiecto ante pedes 5 Labieni auro uultum demisit. idem ut audiit Scipionem dicentem 'imperator te argenteis armillis donat', alacer gaudio abiit. nulla est ergo tanta humilitas, quae dulcedine gloriae non tangatur. 6. Illa uero etiam a claris uiris interdum ex hu- lomillimis rebus petita est. nam quid sibi uoluit C. Fabius, nobilissimus ciuis, qui cum in aede Salutis, quam C. lunius Bubulcus dedicauerat, parietes pinxisset, nomen iis suum inscripsit? id enim demumornamenti familiae consulatibus et sacerdotiis et tri- 15umphis celeberrimae deerat. ceterum sordido studio deditum ingenium qualemcumque illum laborem suumsilentio obliterari noluit; uidelicet Phidiae secutus exemplum , qui clipeo Mineruae efiigiem suam inclusit, qua conuulsa tota operis conhgatio solueretur. 20Ext. 1. Sed melius aliquanto, si aliena imitatione capiebatur; Themistoclis ardorem esset aemulatus, quem ferunt stimulis uirtutum agitatum et ob id nocLabieno ut forti equiti aureas armillas daret, non declit. et Par.cura Labienus ei dedisset, Scipio ad equitem 'habebis' inquit 25 ^donum uiri diuitis*. quod ubi ille accepit, proiecto ante pedes auro uultum demisit. tunc Scipio : Mmperator te argenteis armillis donat': alacer miles gaudio excepit. 6. C. Fabius nobiiissimus ciuis cum aedem Salutis pinxisset, nomen suum inscripsit, unde Fabii pictores nominati. 301. Themislocles stimulis uirtutis agitatus et ob id noctes inquietas agens quaerentibus quid ita eo tempore in publico 1 factu B' ut uidetur 6 labieno B || aurii uultii dimisit B' 10 etiam alacris B' 14 iis E: his B [1 inscripsit, sed psit B in ras. 15 consularibus et sacerdotib ; et triumphis celeberrimu ( — mae corr.) dederat B, em. in edd. ueti. 18 oblitterari b 19 clypeo B 22 capiebamur b 23 uirtutis P 27 dimisit V 28 gaudium V 30 scripsit V 21^' 420 LIB. VIII. tes inquietas exigentem quaerentibus quid ita eotempore in publico uersaretur respondisse: ^quia nietropaea Miltiadis de somno excitant'. Marathon nimirum animum eius ad Artemisium et Salamina, na5 ualis gloriae fertilia nomina , inlustranda tacitis facibus incitabat. idem theatrum petens cum interrogaretur cuius uox auditu illi futura esset gratissima^dixit ^eius a quo artes meae optime canentur'. dulcedinem gloriaC; paeiie adieci gloriosam! 10 2. Nam Alexandri pectus insatiabile laudis, quiAnaxarcho comiti suo;. ex auctoritate Democriti praeceptoris innumerabiles mundos esse referenti; 4ieume' inquit ^miserum, quod ne uno quidem adhuc sumpotitus!' angusta homini possessio [gloriae] fuit,15 quae deorum omnium domicilio sufficit. 3. Regis et iuuenis flagrantissimae cupiditati si- milem Aristotelis in capessenda iaude sitim subnectam. is namque Theodecti discipulo oratoriae artislibros quos pro suis ederet donauerat; molesteque20 postea lerens titulum eorum sic alii cessisse, proprioPar. uersaretur respondit: 'quia me Iropaea Miltiadis exagitant'.idem theatrum petens cum interrogarelur, cuius uox audiluilli futura esset gratissima, dixit eius, a quo uirtutes suae optime referrentur. 2. Alexander cum audisset Anaxarchum25 comitem suum dicentem innumerabiles mundos esse-, Mieu me'inquit ^miserum, quod ne uno quidem adhuc potitus sum'.Aristoteles cum Theodectae discipulo oratoriae libros quospro suis ederet donasset, moleste postea ferens titulum eorumaiii cessisse, proprio uolumine quibusdam rebus insistens, 30 planius sibi de his in Theodectae libris dictum esse adiecit. 3 tropea miliciadis B 1| inarthon B' 4 eius et artimisium— incitabant B, em. Periz. 5 inlustrando h {] faucibus B' 8artes B: uirtutes P, quoduerum uidetur, cf. Cic. p. Arch. § 209 adiecit B (sedi extrauersum), em. Lipsius [] gloriam h 10 Namom. B in ras. 11 anaxachro B' 13 nec uno B 14 potius B' [] horainis FoertschI,26 \\ gloriae del. Peynz. 17 aristoteles B 18 hisB ante ras. [] theodenti B', fort. Theodectae, iiem infra 19 prosuis P: om. B 22 audita V 27 theodecti V^ [] immo oratoriae artis 28titulo V' 30 theodecti V CAP. XIIII, Ext. § 1—5. XV. 421uolumine quibusdam rebus insistens; planius sibi de his in Theodectis libris dictum esse adiecit. nisi metantae et tam late patentis scientiae uerecundia te- neret, dicerem dignum philosophum, cuius stabiliendi mores altioris animi philosopho traderentur. 5 Ceterum gloria ne ab iis quidem^ qui contemptumeius introducere conantur^ neglegitur, quoniam quidem ipsis uoluminibus nomina sua diligenter adiciunt; ut quod professione eleuant usurpatione memoriae adsequantur. sed qualiscamque horum dissimu- lolatio proposito illorum longe tolerabilior, qui, dumaeternam memoriam adsequerentur, etiam sceleribus innotescere non dubitarunt. 4. Quorum e numero nescio an in primis Pausanias debeat referri. nam cum Hermoclen perconta- 15tus esset quonam modo subito clarus posset euadere atque is respondisset, si aliquem inlustrem uirum occidisset; futurum ut gloria eius ad ipsum redundaret, continuo Philippum interemit , et quidem quod petierat adsecutus est: tam enim se parricidio quam20Philippus uirtate notum posteris reddidit. 5. Illa uero gloriae cupiditas sacrilega. inuentus est enim qui Dianae Ephesiae templum incendere uellet, ut opere pulcherrimo consumpto nomen eius per totum terrarum orbem dissiceretur: quem qui- 25dem mentis furorem eculeo inpositus detexit. ac bene consuluerant Ephesii decreto memoriam taeterrimi hominis abolendo , nisi Theopompi magnae facundiae ingenium historiis eum suis conprehendisset. XV. OVAE CVIQVE MAGNIFICA CONTIGERINT.30Candidis autem animis uoluptatem praebuerint in conspicuo posita quae cuique magnifica merito eonti5 altiores a. p. traderetur B' 6 iis E: his B 9 leuant b 20 tam enim b: tam (tamen) B , tam alii 21 uirtute fuerat b 23 quid B' 25 dififunderetur deit, 27 teterrimi hominis inabolendo B 30 CONTIGERVNT B, em. e P 32 contigerunt b haud scio an recte 422 LIB. VIII. gerint, quia f aeque praemiorum uirtutes atque honorum contemplatio iudicanda est; ipsa natura nobisalacritatem sumministrante , cum honorem industrieappeti et exsolui grate uidemus. uerum etsi mens5 hoc loco protinus ad Augustam domum, benificentissimum et honoratissimum templum, omni impetufertur, melius cohibebitur, quoniam cui ascensus in caelum patet, quamuis maxima, debito tamen minorasunt quae in terris tribuuntur. 10 1. Superiori Africano consulatus citerior legitimotempore datus est: quod fieri oportere exercitus se- natum litteris admonuit. ita nescias utrum illi phis decoris patrum conscriptorum auctoritas an militumconsilium adiecerit: toga enim Scipionem ducem ad15 uersus Poenos creauit, arma poposcerunt. cui quaein uita praecipua adsignata sint et longum est re- ferre, quia multa, et non necessarium, quia maioreex parte iam relata sunt. itaque quod hodieque eximium capit adiciam. imaginem in cella louis optimi20 maximi positam habet, quae^ quotienscumque funusaliquod Corneliae gentis celebrandum est, inde petitur, unique illi instar atrii Capitolium est: 2. tamhercule quam curia superioris Catonis effigies illius Par. QVAE CVl MAaNIFICA CONTIGERINT. 1. Supe25 riori Africano consulatus citerior legitimo tempore datus est, quod fieri oportere exercitus senatum litteris monuit. 3. Sci1 uirtus b, uirtutis al. U honerum B'; quia aeque uirtutis atque praemiorura honorumque cont. iucunda est Foertsch II, 37; ipse ientaui: quia aeque praemiorum uirtutis atque honeste factorum contemplatio iucunda est , nisi quaedam in- terciderunt, uelut: quia aeque pra.emiorum uirtutis atque hono- rum ac uirtutis ipsius c. iucunda est 2 nobi** B' 3 industria***peti B (litt. a non satis certa esi) , rell. ZiJrHndustriae, industria, industrie 4 gratiae 5, g-ratia, gratie, grate alii 7 cuius ascensu B' 10 superior africanus B' 15 poenas B 19 adicam B' 20 munus B , em. Pighius 21 genti b 23 -quamcuria superiori Gatoni, unde effigies illius ad eiusdem [immo huius] generis ofF. expromitur Pighius, similiter Vorstius, sed: 24 immo CVIQVE 26 exercitum senatus V^ CAP. XV, § 1-5. 423 ad cuius generis officia expromitur. gratum or- dinem, qui utilissimum rei publicae senatorem tantum non semper secum habitare uoluit, omnibus nu- meris uirtutis diuitem magisque suo merito quam fortunae beneficio magnum, cuius prius consilio quam 5 Scipionis imperio deleta Karthago est. 3. Rarum specimen honoris in Scipione quoque Nasica oboritur. eius namque manibus et penatibus nondum quaestori senatus Pythii Apollinis monitu Pessinunte acciersitam deam excipi uoluit, quia eodem lo oraculo praeceptum erat ut haec ministeria matri deifm a sanctissimo uiro praestarentur. explica totos fastos ; constitue omnes currus triumphales , nihil tamen morum principatu speciosius reperies. 4. Tradunt subinde nobis ornamenta sua Scipio- 15 nes conmemoranda. Aemilianum enim populus ex candidato aedilitatis consulem fecit. eundem, cum quaestoriis comitiis suffragator Q. Fabi Maximi, fratris filii, in campum descendisset, consulem iterum reduxit. eidem senatus bis sine sorte prouinciani; 20 prius Africam, deinde Hispaniam dedit, atque haec neque ciui ambitioso neque gratioso senatori; quemadmodum non solum uitae eius seuerissimus cursuS; sed etiam mors clandestinis inlata insidiis declarauit. 5. Marcum quoque Vaierium duabus rebus in- 25 signibus di pariter atque ciues speciosum reddidepio Nasica Matris magnae simulacrum manibus suis excepit, Par,cum Apollo monuisset ut hoc ministerium ab optimo uiro praestaretur. 4. Scipionem Aemilianum popukis ex. candidato aedilicio consulem fecit. eidem senatus bis sine sorte prouin- 30 ciam, prius Africam , deinde Hispaniam dedit. 5. M. Valerius superioris Catonis effigiei, unde ad eius g-. etc; ipse tentaui: superiori Catoni, cuius effigies illinc ad huius g. 0. exp. 3 muneris B' 7 'Ra.xuva Pigh, lihri: Rerum B, Verum 6 [j in 6 in mg: om. B, a S 9 quaestori B (i. e. quaestorii): quaestoris b 10 pessinunti B [] accers. matrem Idaeam Kellerhauer coll. Liu. 34, 3, 8 11 hae B 17 aedilicio P 20 bissene B' 22 neque ciui neque ambitioso h \\ neque gratioso suppleuit Kempf 424 LIB. VIII. runt, illi cum quodam Gallo conmimis pugnanti cor-uum propugnatorem subicientes, hi tertmm et uicesimum annum ingresso consulatum largiti. quorumalterum decus uetustae originis, optimi nominis gens^5 Coruini amplexa cognomen, usurpat, alterum summosubiungit ornamento ; tam celeritate quam principiaconsulatus gloriando. 6. Ac ne Quinti quidem Scaeuolae, quem L. Crassus in consulatu collegam habuit, gloria parum in10 lustris; qui Asiam tam sancte et tam fortiter obtinuit^ut senatus deinceps in eam prouinciam ituris magistratibus exemplum atque formam officii Scaeuolamdecreto suo proponeret. 7. Inhaerent illi uoci posterioris Africani septem15 C. Marii consulatus ac duo amplissimi triumphi. adrogum enim usque gaudio exultauit, quod, cum apudNumantiam sub eo duce equestria stipendia mereretet forte inter cenam quidam Scipionem interrogasset,si quid ipsi accidisset, quemnam res publica aeque20 magnum habitura esset imperatorem, respiciens sesupra ipsum cubantem ^uel hunc' dixerit. quo augurio perfectissima uirtus maximam orientem uirtutemuideritne certius an efficacius accenderit perpendiuix potest: illa nimirum cena militaris speciosissi25 mas tota in urbe Mario futuras cenas ominata est.postquam enim Cimbros ab eo deletos initio noctisnuntius peruenit, nemo fuit qui non illi tamquam disimmortalibus apud sacra mensae suae libauerit. Par. Coruinus cum esset xxiiii annoruni, consul creatus est. 6. L.30 Crassus Q. Scaeuolam In consulatu collegam habuit , quodAsiam sancte oblinuerat. 7. Cum inter cenam quidam Scipionem Numanlinum interrogasset, quem res publica aeque2 .XXIIII. P 4 hominis B, em. Periz. 5 coruinia B, em.Pighius 11 cognomine h 6 subiungitur B, em. Periz. \\ ornamentaB' 8 crassius B 9 consula B in fine paginae, consulatii corr. 18 cenam B, iiem u. 24 cena [] quidem B' 19 si qui B' \\ ipsi nos:illi jB II quennam B 2l'dixit <5 23 accenderit F: acciderit B,acuerit coni. Torr. 25 tanta B, em. Pighivs 27 illis B' 28 li- berauerit B CAP. XV. § 5—10. 425 • 8. lam quae in Cn. Pompeium et ampla et noua congesta sunt, hinc adsensione fauoris, illinc fremitu inuidiae, litterarum monumentis obstrepuntur. eques Romanus pro consule in Hispaniam aduersus Sertorium pari imperio cum Pio Metello principe ciuitatis 5 missus est. nondum ullum honorem curulem auspicatus bis triumphauit. initia magistratuum a summoimperio cepit. tertium consulatum decreto senatus solus gessit. de Mitridate et Tigrane, de multis praeterea regibus phirimisque ciuitatibus et gentibus et lo praedonibus unum duxit triumphum. 9. Q. etiam Catuhim popuUis Romanus uoce sua tantum non ad sidera usque euexit. nam cum ab eo pro rostris interrogaretur, si in uno Pompeio Magno omnia reponere perseuerasset, absumpto illo subiti is casus incursu in quo spem esset habiturus, summoconsensu adclamauit *in te'. uira honorati iudicii admirabilem! si quidem magnum Pompeium cum omnibus ornamentis , quae rettuli, duarum syllabarum spatio inchisum Catulo aequauit. 20 10. Potest et M. Catonis ex Cypro cum regia pecunia reuertentis adpulsus ad ripam urbis memorabilis uideri, cui naue egredienti consules et ceteri magistratus et uniuersus senatus populusque Romanus officii gratia praesto fuit, non 'quod magnum25 pondus auri et argenti, sed quod M. Catonem classis illa incolumem aduexerat laetatus. niagnum habitura esset, Marium ostendit. 8. Cn. Pompeius /'«r.nondum ulhmi honorem cUrulem auspicatus bis triumphauit: idem tertium consulatum solus decreto senatus gessit. 9. Q. 30 Catulus cum pro rostris populum interrogaret, si uni Pompeio omnia committeret, absumpto illo in quo spem esset habiturus, adclamauit Mn le'. 10. M. Catoni ex Cypro cum regia 3 inuidia B' 4 procons. in hispania B 6 illum B |1 curu- lem P: om. B 10 *regibus B 14 in om. B' 15 adsumpto B' 17 horati B' 22 urbis B: Tiberius ah 24 S. P. Q. R. Kempf, quasi sic in B Jegatur 27 incolum B' 28 Mariumj manum V 426 LIB. VIII. 11. Sed nescio an praecipuum L. Marci inusitatidecoris exemplum, quem equitem Romanum duoexercitus , P. et Cn. hcipionum interitu uictoriaqueHannibalis lacerati, ducem legerunt, quo tempore sa6 lus eorum in ultimas angustias deducta nullum ambitioni locum relinquebat. 12. Merito uirorum commemorationi Sulpicia,Serui Paterculi filia, Q. Fului Flacci uxor, adicitur.quaC; cum senatus libris Sibyilinis per decemuiros10 inspectis censuisset ut Veneris Verticordiae simulacrum consecraretur, quo facilius uirginum mulieruinque mens a libidine ad pudicitiam conuerteretur, etex omnibus matronis centuni; ex centum autem decem sorte ductae de sanctissima femina iudicium fa15 cerent, cunctis castitate praelata est. Ext. 1. Ceterum quia sine ulla deminutione Komanae maiestatis extera quoque insignia respici possunt, ad ea transgrediemur. Pythagorae tanta ueneratio ab auditoribus tributa est, ut quae ab eo acce80 perant in disputationem deducere nefas existimarent quin etiam interpeilati ad reddendam causam hoc so-lum respondebant, ipsum dixisse. magnus honos;sed schola tenus : illa urbium suffragiis tributa. enixoCrotoniatae studio ab eo petierunt ut senatum ipso25 rum, qui mille hominum numero constabat, consiliissuis uti pateretur, opulentissimaque ciuitas tam frePar. pecuiiia reuertcnti senatus et populus praesto fuit. 12. Sulpicia, Scr. Palerculi filia, Q. Fului uxor, ex omnibus matronis— centum autcm et deccm in sorlem ucnerant — castitale30 praelata esl, ut Veneris Verlicordac simulacrum consecraret.1. Pythagorae tanta ueneratio ab auditoribus tributa est,ut quae ab eo acccperant, in disputationem non adduccrent:quin etiam interpellali ad reddcndas causas, hoc solum re1 praecipuum sit h 8 addicitur B, adducitur h 9 sybillinis B 10 uerticordae Ph 13 autem B corr. ex aut 16 diminutionc B' 17 exterra /?' 18 transgrediamur delt. 20 deducerent fas D' 26 frequente B 28 Q.] quae V CAP. XV. § 11. 12. Ext. § 1—4. 427 quenter uenerati post mortem domum Cereris sacra- rium fecerunt, quaque illa urbs uiguit, et dea in hominis memoria et homo in deae religione cultus est. 2. Gorgiae uero Leontino studiis Htterarum aetatis suae cunctos praestanti, adeo ut primus in con- 5 uentu poscere qua de re quisque audire uellet ausus sit, uniuersa Graecia in templo Delphici Apollinis statuam solido ex auro posuit, cum ceterorum ad id tempus auratas collocasset. 3. Eadem gens summo consensu ad Amphiaraum lo decorandum incubuit, locum, quo humatlis est, in formam condicionemque templi redigendo atque inde oracula capi instituendo. cuius cineres idem lionoris possident, quod Pythicae cortinae, quod aheno Dodonae, quod Hammonis fonti datur. i5 4. Berenices quoque non uulgaris honos, cui soii . omnium feminarum gymnico spectaculo interesse permissum est, cum ad Olympia hlium Euclea certamen ingressurum adduxisset, olympionice patre genita, fratribus eandem palmam adsecutis latera eius cin- 20 gentibus. spoiulebant, ipsum dixiss(\ J. Gorgiae Leontino ob studiiiin Par. lilterarura in templo Delpbici ApoIIinis statuam solido ex auro Graecia posuit, cuni ccteronim ad id tempus auratas constituisset. 3. Eadem gens summo consensu ad Ampbiaraum 25 decorandum incubuit, locum, quo bumatus est, in religionem templi redigendo. 4. Beronices quoque non uulgaris bonor fuit, cui soli omnium feminarum gymnico spectaculo interosse permissum est, cum Olympiae filium Euclea certamen ingres- surum adduxisset. 30 2 quoadque Kejnpf, qiiamdiuque rorstius, quantumque Pighius 4 leontini B 5 praestantis b 7 graecia** in ^ II quo B cnn\ e qd 12 rediendo B' 13 capiti B' iit uidetur [| onoris B 14 pjticae B \\ aheno Pighius: athenae B 15 fronti B, em. idem 16 Berenices P: benetrices B 19 ingressu B' 24 Graecia add. Mai 29 immo Olympiam iiel ad Olyrapia 428 LIB. VIIII. LIBER NONVS. I. DE LVXVRIA ET LIBIDINE, Blandum etiam malum, luxuria, quam accusarealiquanto facilius est quam uitare, operi nostro inse5 ratur, non quidem ut ullum honorem recipiat, sedutse ipsam recognoscens ad paenitentiam inpelli possit.iungatur illi libidO; quoniam ex isdem uitiorum principiis oritur, neque aut a reprehensione aut ab emendatione separentur; gemino mentis errore conexae.10 1. C. Sergius Orata pensilia balinea primus fa-cere instituit. quae inpensa leuibus initiis coeptaadsuspensae calidae aquae tantum non aequora penetrauit. idem , uidelicet ne gulam Neptuni arbitrio subiectam haberet, peculiaria sibi maria excogitauit, ae15 stuariis intercipiendo fluctus pisciumque diuersos greges separatis molibus includendo, ut nulla tam saeuatempestas inciderit, qua non Oratae mensae uarietateferculorum abundarent. aedificiis etiam spatiosisetexcelsis deserta ad id tempus ora Lucrini lacus pres20 sit, quo recentiore usu conchyliorum frueretur: ubidum se publicae aquae cupidius inmergit; cum Considio publicano iudicium nanctus est. in quo L. Crassus, aduersus illum causam agens, errare amicumPar. DE LVXVRIA ET LIBIDINE. 1. C. Sergius Orata25 pensilia balinea priraus facere instituit, deinde calidas aquaspensiles fecit. idem aestuariis intercipiendo fluctus pisciumgreges separatim molibus inclusit: aedificiis etiam spatiosisdeserta ad id tempus ora Lucrini lacus pressit, ut recentiore2 LVXORIA B' et sic per toticm caput 7 iisdem B' 9 genuino b \\ coxae B 10 ballenea B corr. in ballinea 12 caldaeB' Ihliit. stuariis interci^ in ras. 16 separatim P 17 incideritB: incideret dett. et edd. 18 ferciilorum codd. Pighii: periculorum B ^ pisciculorum b; an fericulorum ? u. simile uitium incod. Bamb. Flori p. 102, 4 ed. Jahn. 20 concyl. B' 21 dumom.B \\ inraersit b 22 na**|tus B, na|ctus b CAP. I, § 1—3. 429 suum Considium dixit; quod putaret Oratam remotum a lacu cariturum ostreis : namque ea^ si inde petere non licuisset; in tegulis reperturum. 2. Huic nimirum magis Aesopus tragoedus in adoptionem dare filium suum quam bonorum suorum 5 heredem relinquere debuit, non solum perditae, sed etiam furiosae luxuriae iuuenem. quem constat cantu conmendabiles auiculas inmanibus emptas pretiis pro ficedulis ponere acetoque liquatos magnae summaeuniones potionibus aspergere solitum, amplissimum lo patrimonium tamquam amaram aliquam sarcinam quam celerrime abicere cupientem. quorum alterius senis, alterius adulescentis sectam secuti longius manus porrexerunt: neque enim uUum uitium finitur ibi; ubi oritur. inde ab oceani litoribus adtracti pi- 15 sces, inde infusae culinis arcae censibusque edendi ac bibendi uoluptas reperta. 3. Vrbi autem nostrae secundi Punici belli finis et Philippus Macedoniae rex deuictus licentioris uitae fiduciam dedit. quo tempore matronae Brutorum 20 domum ausae sunt obsidere, qui abrogationi legis Oppiae intercedere parati erant, quam feminae tolli cupiebant, quia iis nec ueste uarii coloris uti nec auri plus semunciam habere nec iuncto uehiculo propius urbem mille passus nisi sacrificii gratia uehi permit- 25 tebat. et quidem optinuerunt ut ius per continuos uiginti annos seruatum aboleretur. non enim prouiderunt saeculi illius uiri ad quem cultum tenderet insoliti coetus pertinax studium aut quo se usq^ue effu- sura esset legum uictrix audacia. quod si animi 30 muliebris apparatus intueri potuissent, quibus cotidie aliquid nouitatis sumptuosius adiectum est, in usu conchyliorum fruereLur. 2. Aesopi tragoedi fiiius cantu Par.commendabiles auiculas ingentibus emptas pretiis pro ficedulis 4 tragedus B in ras., tragicus cod. Atreb. 8 auculas B' \\ ingentibus P 10 unionis B' 18 fines B' 21 abrogatione B23 his b, hi B 24 proprius B' 26 equidem B 28 tenderent^ 29 fort. cofnptus; mire uulgatam defendit Foertsch I, 27 , 430 LIB. VIIII. ipso introitu ruenti luxuriae obstitissent. sed quidego de feminis ulterius loquor? quas et inbecillitasmentis et grauiorum operum negata adfectatio omnestudium ad curiosiorem sui cultum hortatur conferre,5 cum temporum superiorum et nominis et animi excellentis uiros in noc priscae continentiae ignotumdeuerticulum prolapsos uideam: idque iurgio ipsorum pateat. 4. Cn. Domitius L. Crasso collegae suo alterca10 tione orta obiecit, quod columnas Hymettas in porticu domus haberet. quem continuo Crassus quantiipse domum suam aestimaret interrogauit , atqueutrespondit *sexagies sestertio', ^quanto ergo eam' inquit; ^minoris fore existimas^ si decem arbusculas15 inde succidero?' 4pso tricies sestertio' Domitius.tunc Crassus : ^uter igitur luxuriosior est, egonO; quidecem columnas centum milibus nummum emi, antu, qui decem arbuscularum umbram tricies sestertium summa conpensas ? ' sermonem oblitum Pyrri,20 inmemorem Hannibalis iamque transmarinorum sti-pendiorum abundantia oscitantem! et quanto tameninsequentium saeculorum aedificiis et nemoribus anPar. ponebat, acetoque liquatos magnaesummaeuniones exsorbebat.4. Cn.Domitius L. Crasso altercatione orta obiecit, quod colum25 nasHymeltas in porticu domus haberet. quem continuo Cras-sus quanti ipse domum suam aestimaret interrogauit, atque utrespondit 'HS. LX', quanto ergo' inquit ^eam minoris foreexistimas, si decem arbusculas inde succidero?' ^ipso, inquitDomitius^HS. XXX'. tuncCrassus: * uter igitur luxuriosior3oest, egone, qui decem columnas centum milibus nummorum3 opera B' 4 curiosiorem B^ sed siorem in ras. 5 excellentis nos: excellentes B 10 bymetias in B in ras., item icu [inporticu) 11 que+* B 12 interrogauit B in ras. (quem cum—interrogaret dett.) 13 sextertio B'., item infra saepius \\ quantoPighius e cod. CaucMano: quo BP 14 minore B' 18 umbramtricies B, sed m tri in ras. \\ sextertiura summa B, sestertiurasumma b, sestertii summa Kempf 25 hymetias V 27 quanto] quo V CAP. 1. § 3-6. 431 gustiorem f quam introduxerunt atque inchoatam a se lautitiam posteris relinquere quam a maioribus ac- ceptam continentiam retinere maluerunt. 5. Quid enim sibi uoluit princeps suorum tempcrum Metellus Pius tunc, cum in Hispania aduentus 5 suos ab hospitibus aris et ture excipi patiebatur? cum Attalicis aulaeis contectos parietes laeto animo intuebatur? cum inmanibus epulis apparatissimos interponi ludos sinebat? cum palmataueste conuiuia celebrabat demissasque lacunaribus aureas coronasiiouelut caelesti capite recipiebat? et ubi ista? non in Graecia neque in Asia, quarum luxuria seueritas ipsa corrumpi poterat, sed in horrida et bellicosa prouincia; cum praesertim acerrimus hostis, Sertorius, Romanorum exercituum oculos Lusitanis telis prae- 15 stringeret: adeo illi patris sui Numidica castra exciderant. patet igitur quam celeri transitu hixuria affluxerit: nam cuius adulescentia priscos mores uidit, senectus nouos orsa est. 6. Consimilis mutatio in domo Curionum extitit; 20 si quidem forum nostrum et patris grauissimum su- percilium et filii sescenties sestertium aeris alieni emi, an tu, qiii decem arbuscularum umbram HS. XXX aesti- Par^mas?' 5. Melellus Pius cum in Hispaniam uenisset, ab hospilibus ture se et aris excipi patiebatur, aulaeis contectos pa- 25 rietes Jaeto animo intuebatur, ingentibus epulis ludos inponebat, cum palmata.ueste conuiuia ceiebrabat, demissas lacunaribus aureas coronas uelut caelesti capite recipiebat. 6. Domus Curionum ita degenerauit, ut HS. DG aeris alieni haberet, con1 quam libri; uitam Foertsch 1, 27, rem quam introduxerunt. Atqui idem II, 38; ang, ritum {uel habitum) introduxerunt qui inchoatam etc. Periz., fori. ang-. normam introduxerant! atqui etc. 7 attalicis et auleis B; et abest a Vat.; per nonum enim librum in Vaticano Paridis manus posterior qitosdam locos ex ipso Valerio suppleuit aut dilatauit, libro illa bonae notae usa; has lectiones Du Rieu accurate indicauit 10 dimissasque B11 caelestis Foertsch II, 39 15 prestringeret B: perstringeret deit. et <? 26 immo interponebat 27 dimissas V • 432 LIB. VIIII. aspexit^ contractum famosa iniuria nobilium iuuenum. itaque eodem tempore et in isdem penatibusdiuersa saecula habitarunt, frugalissimum alterum,alterum nequissimum. 5 7. P. autem Clodi iudicium quanta luxuria et li-bidine abundauit! in quo, ut euidenter incesti crimine nocens reus absolueretur , noctes matronarumet adulescentium nobilium magna summa emptaemercedis loco iudicibus erogatae sunt. quo in flagi10 tio tam taetro tamque multiplici nescias primumquem detestere, qui istud corruptelae genus excogitauit; an qui pudicitiam suam sequestrem periurii fieripassi sunt; an qui religionem stupro permutarunt. 8. Aeque flagitiosum illud conuiuiura, quod Ge15 mellus tribunicius uiator, ingenui sanguinis, sed officii intra seruilem habitum deformis, Metello et Scipioni cons. ac tribunis pl. magno cum rubore ciuitatis conparauit. lupanari enim domi suae institutoMuniam et Flauiam j cum a patre tum a uiro utram20 que inclitam j et nobilem puerum Saturninum in eoprostituit. probrosae patientiae corpora, ludibrio te-mulentae libidini futura! epulas consulibus et tribunis non celebrandas, sed uindicandas! 9. Verum praecipue Catilinae libido scelesta.25 iraclum famosa iniuria. 7. P. Clodii iudicium quanta luxuria' et liljidine abundauit! in quo, ut nocens reus absoluerelur,noctes matronarum magna summa emptae iudicibus erogataesunt. 8. Gemellus tribunicius uiator flagitiosum conuiuiumMetello et Scipioni consulibus ac tribunis pl. conparauit. lu30 panari enim domi suae instituto Muniam et Flauiam matronaset nobilera puerum Saturninum prostituit. 9. Catilina amore2 iisdem B' 10 primum quem B, sed additis 1 m. ut uidetursignis transpositionis 16 scipione B, Metello et Scipioni consuliPighius; sed uidetur error Valerii ipsius 17 ac b: ad B \\ magnaB' 19 fluuiam B', Muciam et Fuluiam edd. uett. et ? 20 in-clitam om. B in ras. 21 probrosa b [] sapientiae B, em. Pighius22 a epulas B in ras. 24 uero praecipue B, sed add. signistransponendi, uerum pr. dett. CAP. I. § 6—9. Ext. § 1. 2. 433 nam uaesano amore Aureliae Orestillae correptus, cum unum impedimentum uideret quo minus nuptiis inter se iungerentur, filium suum^ quem et solum et aetate iam puberem habebat, ueneno sustulit protinusque ex rogo eius maritalem facem accendit ac no- 5 uae maritae orbitatem suam loco muneris erogauit. eodem deinde animo ciuem gerens quo patrem egerat, filii pariter manibus et nefarie adtemptatae patriae poenas dedit. Ext. 1. At Campana luxuria perquam utilis no- lo strae ciuitati fuit: inuictum enim armis Hannibalem inlecebris suis conplexa uincendum Romano militi tradidit. illa uigilantissimum ducem, illa exercitum acerrimum dapibus largis , abundanti uino , unguentorum fragrantia, ueneris usu lasciuiore ad somnum i5 et delicias euocauit. ac tum demum fracta et contusa Punica feritas est, cum Seplasia et Albana castra esse coeperunt. quid iis ergo uitiis foedius, quid etiam damnosius, quibus uirtus atteritur, uictoriae relanguescunt; sopita gloria in infamiam conuertitur 20 animique pariter et corporis uires expugnantur? adeo ut nescias ab hostibusne an ab illis capi perniciosius habendum sit. 2. Quae etiam Volsiniensium urbem grauibus et erubescendis cladibus inplicauerunt. erat opulenta, 25 erat moribus et legibus ordinata , Etruriae caput habebatur: sed postquam luxuria prolapsa est, in proAureliae Orestillae correptus, cum unum inpedimentum quo Par.minus nuptiis iungeretur uideret filium suum, ueneno sustulit protinusque eam duxit uxorem. 30 1. Campana luxuria tanta fuit, ut inuictum armis Hannibalem ad somnum deliciarum resolueret. 2. Volsiniensium 1 uesana B' 9 ponas B 11 ciuitatis fuit inuicta ^' 14 dapidus B 15 fraglantia B' 17 et^ corr. eiB', ei et g; cf.Cic. de l.agr.2,%94 18 qui diis ergoB 22 ne* ab illis-ff' (ab hostibusne an illis Foerisch) 24 uoluniensiura B' ut uideiur 26 or- nata b 32 deliciasque euocaret V corr. VAL. MAX. 28 434 LIB. VIIII. fundum iniuriarum et turpitudinis decidit, ut seruo-rum se insolentissimae dominationi subiceret. quiprimum admodum pauci senatorium ordinem intrareausi, mox uniuersam rem publicam occupauerunt,n testamenta ad arbitrium suum scribi iubebant , con-uiuia coetusque ingenuorum fieri uetabant; filias dominorum in matrimonium ducebant. postremo legesanxerunt ut stupra sua in uiduis pariter atque innuptis inpunita essent ac ne qua uirgo ingenuo nu10 beret , cuius castitatem non ante ex numero ipsorumaliquis delibasset. 3. Age, Xerxes opum regiarum ostentatione eximia eo usque luxuria gaudens, ut edicto praemiumei proponeret , qui nouum uoluptatis genus repperis15 set; quanta, dum deliciis nimiis capitur, amplissimiimperii ruina euasit
4. Antiochus quoque, Syriae rex, nihilo continentioris exempli. cuius caecam et amentem luxuriam exercitus imitatus, magna ex parte aureos cla20 uos crepidis subiectos habuit argenteaque uasa adusum culinae conparauit et tabernacula textilibus si-gillis adornata statuit. auaro potius hosti praeda optabilis quam uUa ad uincendum strenuo mora. 5. Nam Ptolemaeus rex accessio uitiorum slio25 rum uixit ideoque Physcon appellatus est. cuius nequitia quid nequius? sororem natu maiorem, communi fratri nuptam , sibi nubere coegit. postea dePar. urbs, caput Etruriae, in tantum luxuria deperiit, ut seruorumse inpolentissimae dominationi subiecerit. 4. Antiochum,30 Syriae regem , imitatus in luxuria exercitus magna ex parteaureos clauos crepidis subiecit et argentea uasa ad usum culinae comparauit et tabernacula textilibus sigillis adornauit.5. Ptolemaeus Physcon sororem natu maiorem communi fra2 inpotentissimae P 3 primi B 4 ausi B, sed si in ras.8 atque in nuptis F: et innuptis B in ras., atque nuptis al. 15minis B' 17 contentioris B' 21 coparanit B, sed eo in ras.24 lam b 25 Physcon mg. B ex P: phiton B 33 physcon B : phynycon V CAP. I, Ext. § 2--7. II. 435inde filia eius per nim stuprata, ipsam dimisit, utuacuum locum nuptiis puellae faceret. 6. Consentaneus igitur regibus suis gentis Aegyptiae populus^ qui ductu Archelai aduersus AulumGabinium moenibus urbis egressus, cum castra uallo5atque fossa cingere iuberetur, uniuersus succlamauitut id opus publica pecunia faciendum locaretur. quapropter deliciis tam enerues animi spiritum exercitusnostri sustinere non potuerunt. 7. Sed tamen effeminatibr multitudo Cypriorum,loqui reginas suas mulierum corporibus uelut gradibusconstructis, quo mollius uestigia pedum ponerent,currus conscendere aequo animo sustinebant. uirisenim, si modo uiri erant, uita carere quam tam delicato imperio optemperare satius fuit. 15II. DE CRVDELITATE. Haec societas uitiorum lasciui uultus et nouaecupiditati inhaerentium oculorum ac delicato cultuafnuentis perque uarios inlecebrarnm motus uolitantis animi: crudelitatis uero horridus habitus, trucu-20lenta species , uiolenti spiritus , uox terribilis , omniaminis et cruentis imperiis referta. cui silentium do-nare crementum est adicere. etenim quem modumsibi ipsa statuet, si ne suggillationis quidem frenistri nuptam sibi nubere coegit: postea deinde filia stuprata 25ipsam dimisit ac puellam duxit. 6. Aegyptii ductu Archelai ^'^^*aduersus A. Gabinium moenibus urbis egressi, cum castra uallo atque fossa cingere iuberentur, subclamauerunt ut id opus publica pecunia faciendum locaretur. 7. Cyprii reginas suas mulierum corporibus uelut gradibus instruclis, quo m.ol- 301 filia eius stuprata B' 8 tam eneruis (— ues corr.) Bin ras. II spiritum** B 12 instructis P 14 quem B' 16 titulum habeni libri ante crudelitatis (u. 20) 19 affluens B' \\ uolitantes B'21 omnianimis ( — miis corr.) B (ora minis Pigh.) 23 incrementum dett. \\ etenim quem dett. aliquot: enim quem B add. signis transpositionis 24 frenis B corr. e fremit • 2S* 436 LIB. VIIll. fuerit reuocata? ad summam, cum penes illam sittimeri; penes nos sit odisse. ]. L. Sulla^ quem neque laudare neque uituperare quisquam satis digne potest , quia dum quaerit5uictoriaS; Scipionem se populo Romano, dum exercet, Hannibalem repraesentauit — egregie namqueauctoritate nobilitatis defensa crudeliter totam urbematque omnes Italiae partes ciuilis sanguinis fluminibus inundauit — , quattuor legiones contrariae parlo^tis, fidem suam secutas, in publica uilla, quae inMartio campo erat , nequiquam fallacis dexterae misericordiam inplorantes , obtruncari iussit. quarumlamentabiles quiritatus trepidae ciuitatis aures rece-* perunt, lacerata ferro corpora Tiberis inpatiens tanti15 oneris cruentatis aquis uehere est coactus. quinquemilia Praenestinorum spe salutis per P. Cethegumdata extra moenia municipii euocata^ cum abiectisarmis humi corpora prostrauissent, interficienda protinusque per agros dispergenda curauit. quattuor20 milia et septingentos dirae proscriptionis edicto iugulatos in tabulas publicas rettulit, uidelicet ne memoria tam praeclarae rei dilueretur. nec contentusin eos saeuire, qui armis a se dissenserant, etiamquieti animi ciues propter pecuniae magnitudinem25 per nomenclatorem conquisitos proscriptorum nu-mero adiecit. aduersus mulieres quoque gladios dePar. lius uesligia pedum ponerent, currus conscendere paliebantur. BE CRVDELITATE. 1. L. Sulia quattuor legiones30 contrariae partis in publica uilla , quae iuncta canipo Martioerat, iussit occidi. item v Praenestinorum euocata per P. Cethegum obtruncauit, iillDCC proscripsit. idem M. MariumIsitimeripanes^' 5exercet saeuitiam^. M.tn^m^. lOquaein^; quaeiuncta P recie, ui uideiur 13 recipere coni. Periz. 16spem B' 17 euocatos B' 20 milia et DCC* (DCCC pr. m. ?)B22 dilaberetur Periz. 25 nomenculatorem conqu. B sed culatorem con in ras. 31 V nos: quinque F S2Tm nos: IIII F[l DCC F ex corr. CAP. II, S 1. 2. 437strinxit; quasi parum caedibus uirorum satiatus. idquoque inexplebilis feritatis indicium est. abscisamiserorum capita^ modo non uultum ac spiritum re- tinentia, in conspectum suum afferri uoluit, ut oculisilla, quia ore nefas erat, manderet. quam porro cru-5deliter se in M. Mario praetore gessit! quem per orauulgi ad sepulcrum Lutatiae gentis pertractum nonprius uita priuauit; quam oculos infelices erueret etsingulas corporis partes confringeret. uix mihi uerisimilia narrare uideor: at ille etiam M. Plaetorium,loquod ad eius supplicium exanimis ceciderat, continuoibi mactauit, nouus punitor misericordiae, apud queminiquo animo scelus intueri scelus admittere fuit. sedmortuorum umbris saltem pepercit? minime: namC. Marii , cuius , etsi postea hostis , quaestor tamenisaliquando fuerat, erutos cineres in Anienis alueumsparsit. en quibus actis felicitatis nomen adsequendum putauit
2. Cuius tamen crudelitatis C. Marius inuidiamleuat. nam et ille nimia cupiditate persequendi ini- 20micos iram suam nefarie destrinxit, C. Caesaris consularis et censorii nobilissimum corpus ignobili saeuitia trucidando, et quidem apud seditiosissimi etabiectissimi hominis bustum. id enim malorum miserrimae tunc rei publicae deerat ut Vario Caesar25piaculo caderet. paene tanti uictoriae eius non fuepraetorem per ora iiulgi ad sepulchrum Lutatiae gentis trac- Par.lum per singulos arlus puniens mori coegit. idem M. Praetorium, quod ad Marii supplicium exanimis ceciderat, continuoibi mactauil. 2. Idem caput M. Antonii abscisum inter epulas laetus tenuit, atque etiam P. Annium, qui id adtulerat, in 305 mandaret B' 8 uita** B |1 infelicis b 10 pletorium B, praetorium P 14 sal*tem (salutem ?) B' 16 cineris B' |1 Anienis ed. Ven. 1478: amnis B 17 nomen BEF: cognomen dett. et edd. (Felicis cogn. Lipsius) 21 L. Caes. PigJiius 23 equidemB 24 bustrum B' \\ id enim B partim in ras. 25 uarii b 26 piaculum dett. pauci \\ cederet B' 30 exemplumne post mactauit iniercidit? ^ 438 LIB. VIIII. runt, quarum oblitus plus criminis domi quam laudisin militia meruit. idem caput M. Antoni abscisumlaetis manibus inter epulas per summam animi acuerborum insolentiam aliquamdiu tenuit clarissimi5 que et ciuis et oratoris sanguine contaminari mensaesacra passus est. atque etiam P. Annium, qui id attulerat, in sinum suum recentis caedis uestigiisaspersum recepit. 3. Damasippus nihil laudis habuit, quod corrumloperet, itaque memoria eius licentiore accusationeEerstringitur. cuius iussu principum ciuitatis capitaostiarum capitibus permixta sunt Carbonisque Aruinae truncum corpus patibulo adfixum gestatum est.adeo aut flagitiosissimi hominis praetura multum aut15 rei publicae maiestas nihil potuit. 4. Munatius etiam FlaccuS; Pompeiani nominisacrior quam probabilior defensor; cum ab imperatoreCaesare in Hispania inclusus moenibus Ateguensiumobsideretur; efferatam crudelitatem suam truculen20 tissimo genere uaesaniae exercuit. omnes enim eiusoppidi ciues; quos studiosiores Caesaris senserat, iugulatos e muris praecipitauit. feminas quoque citatis nominibus uirorum, qui in contrariis castris erant;ut caedes coniugum suarum cernerent, maternisque25 gremiis superpositos liberos trucidauit. infantes aliosin conspectu parentum humo infligi, alios superiactaPar. sinum suura recepit. idem C. Caesarem consulareni apud se-ditiosissimi hominis Varii bustum occidit. 3. Damasippi iussupraetoris principum ciuitatis capita hostiarum capitihus per30 mixta sunt. eiusdem imperio Carbonis Aruinae truncum cor-pus patiljulo gestatum est. 4. Munatius Flaccus, nominisPompeiani defensor, cum a Caesare in Hispania inclusus moe4 aliqua {uel aliqua) diu\5, aliquandiu h 6 est add. Periz.9 damasiphus B' 12 arbinae Pb 14 aut — aut B: et —et Periz. 15 reip.] .fp. 11. (/, e. r. populi) B 18 abteguensium B'20 exercuit onis eni B in ras. 21 caesari senserat iugulatusB' 22 e P: om. B 30 arbonae V', arbinae BF^ CAP. II, § 2—4. Ext. § 1. 2. 439 tos pilis excipi iussit. quae auditu etiam intolerabilia Komano iussu Lusitanis manibus administrata sunt, cuius gentis praesidio Flaccus uallatus diuinis opibus uaecordi pertinacia resistebat. Ext. 1. Transgrediemur nunc ad illa, quibus ut 5 par dolor^ ita nuUus nostrae ciuitatis rubor inest. Karthaginienses Atilium Regulum palpebris resectis machinae, in qua undique praeacuti stimuli eminebant, inclusum uigilantia pariter et continuo tractu doloris necauerunt. tormenti genus haud dignumlo passo auctoribus dignissimum. eadem usi crudelitate milites nostros maritimo certamine in suam potestatem redactos nauibus substrauerunt , ut earum carinis ac pondere elisi inusitata ratione mortis barbaram feritatem satiarent, taetro facinore poUutis i5 classibus ipsum mare uiolaturi. 2. Eorum dux Hannibal , cuius maiore ex parte uirtus saeuitia constabat, in flumine Vergello cor- poribus Romanis ponte facto exercitum transduxit, ut aeque terrestrium scelestum Karthaginiensium 20 copiarum egressum terra quam maritimarum Neptunus experiretur. idem captiuos nostros, oneribus et itinere fessos iam^ prima pedura parte succisa relinquebat. quos uero in castra perduxerat; paria fere nibus Ateguensibus obsideretur, oranes eius oppidi ciues, quos 25 studiosiores Caesaris senserat, iugulatos e muris praecipitauit. 1. Carthaginienses Atilium Regulum palpebris resectis machina inclusum, in qua undique praeacuti stimuli eminebant, necauerunt. eadem usi crudelitate milites nostros caplos nauibus substrauerunt obterendos. 2. Hannibal in llumine 30 Vergello corporibus Romanis ponte facto exercilum traduxit. idem captiuos nostros, oneribus et itinere fessos iam, pedum 2 lusitani**s B' (lusitanicis?) 4 opibus BCD: operibus deti. 5 nun B' 7 italium B' 8 praecuti B' 10 haud dignum B mg: addignum B, indignum b 12 maritimo B mg: quos inarti B 18 Vergello Florus 1, 22 (II, 6) § IS: gallo B, igillo P, gello cod. Alreb. 19 traduxit P 20 aquae ^ [] terr. scel. ^add. (m. 1 ?) signis iransposilionis [[ scelestium B' 24 quosda Bante ras. [| castra B, sed ca in ras., nostra CF 440 LIB. VllII. fratrum et propinquorum iungens, ferro decernerecogebat neque ante sanguine explebatur quamadunum uictorem. omnes redegisset. iusto ergo illumodio, uerum tamen tardo supplicio senatus Prusiae5 regis factum supplicem ad uoluntariam mortem conpulit. 3. Tam hercule quam Mitridatem regem, qui unaepistola lxxx ciuium Komanorum in Asia per urbesnegotiandi gratia dispersa interemit tantaeque pro10 uinciae hospitalis deos iniusto, sed non inulto cruorerespersit, quoniam cum maximo cruciatu ueneno re-pugnantem spiritum suum tandem succumbere coegitsimulque piacula crucibus illis dedit, quibus illosamico suo auctore, Gauro spadonC; libidinosus obse15 quio, scelestus imperio adfecerat, 4. ZisemiS; Diogyridis iilii, Thraciae regis, etsiminus admirabilem crudelitatem gentis ipsius feritas,narrandam tamen rabies saeuitiae facit; cui nequeuiuos homines medios secare neque parentes libero20 rum uesci corporibus nefas fuit. 5. Iterum Ptolemaeus Physcon emergit, pauloante libidinosae amentiae taeterrimum exemplum,idem inter praecipua crudelitatis indicia referendus.quid enim hoc facto truculentius? filium suum no25 parte succisa relinquebat. quos uero in castra perduxerat,^^^' paria fere fratrum et propinquorum iungens ferro dimicarecogebat. 3. Mitliridates una epistola LXXX milia ciuium Ro-manorura in Asia per urbes dispersa iussit occidi. 4. Zisemis, Diogyridis Thraciae regis filius , uiuos homines medios30 secare consuerat et parenles liberorum uesci corporibus cogebat. 5. Ptolemaeus Physcon filium suum nomine Memphiiitem, quem ex Cleopatra eadem sorore et uxore sustulerat, in3 uictoru 0. redigisset B' 10 hospitales b 14 amico suoB: amicos suos b 16 Zisemis P et B in ras., 6 tov Jtrjyvliogvtog Zi^slfiLog Diod. Exc. 33, p. 602 (11, 2, 144 Dind.) || filiatraciae B' 18 narrandum B 19 secare B in ras. 21 phisconb, pbicon B 23 india B' 32 et uxore add. Mai CAP. II, Exl. § 2—6. 441 mine Memphitem, quem ex Cleopatra, eadem sorore et uxore, sustulerat, liberalis formae, optimae spei puerum, in conspectu suo occidi iussit protinusque caput eius et pedes praecisos et manus in cista chlamyde opertos pro munere natalicio matri misit, per- 5 inde quasi ipse cladis, quam illi inferebat; expers, ac non infelicior, quod in communi orbitate Cleopatram miserabilem cunctis, se inuisum reddiderat. adeo caeco furore summa quaeque efferuescit crudelitas , cum munimentum ex se ipsa repperit. namlo cum animaduerteret quanto sui odio patria teneretur, timori remedium scelere petiuit; quoque tutius plebe trucidata regnaret; frequens iuuentute gymnasiumarmis et igni circumdedit omnesque, qui in eo erant, partim ferro, partim flamma necauit. i5 6. Ochus autem, qui postea Darius appellatus est, sanctissimo Persis iure iurando obstrictus ne quem ex coniuratione , quae septem magos cum eo oppresserat, aut ueneno aut ferro aut ulia ui aut inopia alimentorum necaret, crudeliorem mortis ratio- 20 nem excogitauit; qua f honustos sibi non perrupto uinculo religionis tolleret. saeptum enim altis parieconspectu suo occidi iussit, et protinus caput eius ac pedes Par.praecisos in cisla clilamyde opertos pro munere natalicio matri misit. idem cum uideret quanto sui odio patria teneretur, ti- 25 mori remedium scelere quaesiuit : frequens enim iuuenlute gymnasium incendit. 6. Ociius. qui postea Darius appellalus est, obstrictus iure iurando ne quem ex coniuratione ea, quae septem magos cum eo oppresserat, aut ueneno aut inopia necaret, crudeliorem mortis rationem excogitauit. saeptum enim 3o allis parietiljus locum cinere conpleuit superpositoque tigno 1 memphilitem P et in ras. B 2 et uxore — puerum B in marg. manu antiqua suppletwn habet 4 preciosos B' [] cista cla- myde B 5 fort. operta uel opertas 9 furore — ipsa repperit. nam (reppererit iam corr.) cum B in ras. 18 coniur. ea quae P 19 ui* B 21 quae ho*ustos (o post h uidetur ex corr) B^ qua onustos b; qua onerosos, odiosos, infestos, inuisos, su- spectos, molestos (Foertsch) tentauerunt critici 22 uinculov* ^ 442 LIB. Vim. tibus locum cinere conpleuit superpositoque tignoprominente benigne cibo et potione exceptos in eoconlocabat, e quo somno sopiti in illam insidiosamcongeriem decidebant. 5 7. Apertior et taetrior alterius Ochi cognomineArtaxerxis crudelitas; qui Atossam sororem atqueeandem socrum uiuam capite defodit et patruum cumcentum amplius filiis ac nepotibus uacua area destitutum iaculis confixit, nulla iniuria lacessitus, sed10 quod in his maximam apud Persas probitatis et fortitudinis laudem consistere uidebat. 8. Consimili genere aemulationis instincta ciuitasAtheniensium indigno gloriae suae decreto Aeginensium iuuentuti poliices abscidit, ut classe potens po15 pulus in certamen maritimarum uirium secum descendere nequiret. non agnosco Athenas timori re-medium a crudelitate mutuantis. 9. Saeuus etiam ille aenei tauri inuentor, quo inclusi subditis ignibus longo et abdito cruciatu mugi20 tus resonantem spiritum edere cogebantur , ne eiulatus eorum humano sono uocis expressi Phalaridis tyranni misericordiam implorare possent. quam quiacalamitosis deesse uoluit, taeterrimum artis suaeopus primus inclusus raerito auspicatus est. 25 prorainente benigne cibo et potione exceptos in eo conlocauit,' e quo somno sopiti decidebant in illam congeriem. 7. OchusArtaxerxes sororem atque eandem socrum suam uiuam capitedefodit, patruum cum centum filiis ac nepotibus iacuiis confixit. 2. Athenienses Aeginensium iuuentutis pollices abscide30 runt, ne secum classe contenderent. 9. Saeuus et ille aeneitauri inuenlor, quo inclusi subditis ignibus longo cruciatumugitus edere cogebantur: quod opus primus artifex inclusus5 cognomine h 6 artaxersis B^ sed sis extra uersum m. 2 \ | Atossam Rumpf: otiosam B, otiam b 8 uacua rea B' 13 gloria sua b 17 mutu|annis B' 20 resonante spiritu b \\ ne eiula-tus B inras., ne n\u\a.tns £F 21 phaleridis .ff 24 primus]add. artifex B mg. e P 27 artarxerxes V CAP. II,£xt. §6—11. III. 443 10. Ac ne Etrusci quidem parum feroces in poena excogitanda, qui uiuorum corpora cadaueribus ad- uersa aduersis alligata atque constricta, ita ut singulae membrorum partes singulis essent adcommodatae, tabescere simul patiebantur, amari uitae pariter 5 ac mortis tortores. 11. Sicut illi barbari^ quos ferunt mactatarum pecudum intestinis et uisceribus egestis homines inserere, ita ut capitibus tantummodo emineant^ eosquC; ut diutius poenae sufficiant, cibo et potione infelicera lo spiritum prorogare, donec intus putrefacti laniatui sint animalibus , quae tabidis in corporibus nasci so- ^ lent. queramur nunc cum rerum natura^ quod nos multis et asperis aduersae ualetudinis incommodis obnoxios esse uoluerit, habitumque caelestis roboris i5 humanae condicioni denegatum moleste feramus, cum tot cruciatus sibimet ipsa mortalitas inpulsu crudelitatis excogitauerit. III. DE IRA AVT ODIO, Ira quoque aut odium in pectoribus humanis mag- 20 nos fluctus excitant, procursu celerior illa, nocendi cupidine hoc pertinacius , uterque consternationis plenus affectus ac numquam sine tormento sui uiolentus, quia dolorem, cum inferre uult, patitur, amara sollicitudine ne non contingat ultio anxius. sed pro- 25 prietatis eorum certissimae sunt imagines, quas di ipsi in claris personis aut dicto aliquo aut facto ue- hementiore conspici uoluerunt. merito dedicauit. 11. Quosdam barbaros ferunt mactatarum Par.pecudum intestinis et uisceribus egestis homines inserere ita, 3o ut capitibus tantummodo emineant. 2 uirorura B^ em. Pighius e codd. suis 9 eosque ut Vat. (cf. adp.431,7): quoque ut^, quoque (om. nt) Periz. lOpaenaesufficiat B', pene sufficiant Vat. jj potu Vat. 12 in tabidis Vat. 13 quaeramus B' 20 et odium Pigh. 26 dii 6, om. B 27 dictu B 444 LIB. VIIII. 1. Cum aduersus Hasdrubalem Liuius Salinatorbellum gesturus urbe egrederetur, monente FabioMaximo ne ante descenderet in aciem quam hostiumuires animumque cognosset, primam occasionem pug5 nandi non omissurum se respondit, interrogatusqueab eodem quid ita tam festinanter manum conserereuellet, ^ut quam celerrime' inquit 'aut gloriam ex hostibus aut ex ciuibus prostratis gaudium capiam'.ira tunc et uirtus sermonem eius inter se diuiserunt;10 illa iniustae damnationis memor, haec triumphi gloriae intenta. sed nescio an eiusdem fuerit hoc dicereet sic uincere. 2. Ardentis spiritus uirum et bellicis operibusadsuetum huc iracundiae stimuli egerunt: Gaium15 autem Figulum mansuetissimum , pacato iuris ciuilisiudicio celeberrimum , prudentiae moderationisqueinmemorem reddiderunt. consulatus enim repulsaedolore accensus, eo quidem magis , quod illum bispatri suo datum meminerat, cum ad eum postero co20 mitiorum die multi consulendi causa uenissent , omnes dimisit, praefatus ^an uos consulere scitis, consu-lem facere nescitis ? ' dictum grauiter et merito, sedrar. BE IRA AVT ODIO. I. Cum aduersus HasdrubalemLiuius Salinator missus esset, Fabio monente ne temere com25 mitteret aciem, respondit primam se occasionem pugnae nonomissurum, interrogatusque, quid ita tam festinanter manumconserere uellet, 'ut quam celerrime' inquit ^aut gloriam exhostibus uictis aut ex ciuibus prostratis gaudium capiam'.miscuit^tunc ira uirtutem, repetentis et iniustam damnationem30 et Iriumphi gloriam quaerentis. 2. C. Figulus consulatumnon adeptus, cum ad eum postero die consulendi causa multiuenissent, dimisit sic praefatus: 'an uos consulere scitis, con1 libius B 4 ocasionem — omisurum B 9 et Vat.: autB, atq. b \\ diuisere Vat. 11 an B: utrum Vat. 14 buncB17 cons. B 19 comiciorum die* B 21 an uos P ei in ras. B:omnes dett. 29 repentis V, em. Mai 32 dimisit om. V CAP III. §1—5. 445 tamen aliquanto melius non dictum: nam quis^populo Romano irasci sapienter potest? 3. Itaqiie ne illi quidem probandi, quamuis factum eorum nobilitatis splendore protectum sit, qui, quod Cn. Flauius, humiliimae quondam sortis, prae- 5 turam adeptus erat, offensi anulos aureos sibimet ipsis et phaleras equis suis detractas abiecerunt, doloris inpotentiam tantum non luctu professo testati. 4. Talis irae motus aut singulorum aut paucorumaduersus populum uniuersum: multitudinis erga lo principes ac duces eius modi. Manlio Torquato amplissimam et gloriosissimam ex Latinis et Campanis uictoriam in urbem referenti; cum seniores omnes laetitia ouantes occurrerent; iuniorum nemo obuiamprocessit; quod filium adulescentem , fortissime ad- i5 uersus imperium suum proeliatum, securi percusserat: miserti sunt aequalis nimis aspere puniti. nec factum eorum defendo, sed irae uim indicO; quae unius ciuitatis et aetates et adfectus diuidere ualuit. 5. Eademque tantum potuit, ut uniuersum populi 20 Romani equitatum^ a Fabio consule ad hostium co- pias persequendas missum, cum et ti^to et facile eas licer-et delere, legis agrariae ab eo impeditae memorem, inmobilem retineret. illa uero etiam Appio sulem facere nescitis?' 3. Cum quidam Cn. Flauius humil- 25 liraae sorlis praetor factus esset, plurimi e nobilibus anulos ^**^'proiecerunt, phaleras equis detraxerunt, tamquam indignis darentur magistratus. 4. Manlio Torquato ex Latinis et Campanis referenti uictoriam nemo iuuenum occurrit, quod is filium suum securi percusserat. 5. Equitatus Romanus Fabi cos. ad 30 hostium copias persequendas missus memor agrariae legis ab eo inpeditae non ei obsecutus est. Appii exercitus uoluntaria 6 simet B 8 inpotentia B' ni uidetur 1| luctii profecto B^ em. J. Fr. Gronouius 10 erga — latinis B in mg. hahei m. anti- qua suppletum 11 manilio B ante ras. 16 sserat miserti sunt Binras. 17 aequales 6 19 aetas 5' [| uoluit i5' 23 leges -ff' !{ raemores B, memoria JT 24 appio om. B' 31 missus addidi 446 LIB. VIIII. duci, cuius pater , dum pro senatus amplitudine nititur, commoda plebis acerrime inpugnauerat, infensum exercitum faciendo uoluntaria fuga terga hosti,ne triumphum imperatori quaereret, dare coegit.5 quotiens uictoriae uictrix ! congratulationem eius inTorquato spernendam , in Fabio pulcherrimam partem omittendam, in Appio totam fugae postponendam reddidit. 6. AgC; quam uiolenter se in pectore uniuersi po10 puli Romani gessit eo tempore, quo suffragiis eiusdedicatio aedis Mercurii M. Plaetorio primi pili centurioni data est praeteritis consulibus, Appio, quodobstitisset quo minus aeri alieno suo succurreretur,Seruilio, quod susceptam causam suam languido pa15 trocinio protexisset. negas efficacem iram j cuiushortatu miles summo imperio praelatus est? 7. Quae quidem non proculcauit tantum imperia;sed etiam gessit inpotenter. nam Q. Metellus cumutramque Hispaniam consul prius, deinde pro con20 sule paene totam subegisset, postquam cognouit Q.Pompeium consulem, inimicum suum, successoremsibi mitti, omnes, qui modo militiam suam uolueruntfiniri; dimisit, commeatus petentibus neque causisexcussis neque constituto tempore dedit^ horrea cu25 stodibus remotis opportuna rapinae praebuit; arcussagittasque Cretensium frangi atque in amnem abicij^ar. fuga terga hosli dedit, ne triumplium quaereret imperatori,memor patrem eius infensum popuio fuisse. 7. Metellus lotapaene Hispania subacta Q. Pompeium consulem inimicum suum30 successorem sibi mitli cum audisset, omnes qui militia uacareuolebant dimisit, horrea custodibus remotis rapinae praebuit,1 dici B' 4 ne triumphum B in ras. 5 uictrix corr. e uic-tor B II ciT gratulationem B 6 spernendum B \\ pulcherrimepartam Lipsius, at u. Periz. 10 eo tempore Kempf: eoderatempore B 11 pletorio B^ M. Laetorio Periz. ex Liu. 2, 27 13aere B 14 succeptam B' 15 negat — ortatu B' 20 totamcodd. Pighii: tam B, iam 6, c.f. P 25 oportuna b 29 subacta om, V' CAP. III, § 5-8. Ext. § 1. 2. 447iussit, elephantis cibaria dari uetuit. quibus factis utcupiditati suae indulsit; ita magniiice gestarum re-rum gloriam corrupit meritumque honorem triumphihostium quam irae fortior uictor amisit. 8. Quid Sulla, dum huic uitio obtemperat, nonne5multo alieno sanguine profuso ad ultimum et suumerogauit? Puteolis enim ardens indignatione , quodGranius^ princeps eius coIoniaC; pecuniam a decurionibus ad refectionem Capitolii promissam cunctantius daret; animi concitatione nimia atque immode-lorato uocis impetu conuulso pectore, spiritum cruoreac minis mixtum euomuit; nec senio iam prolapsus,utpote sexagesimum ingrediens annum; sed alita miseriis rei publicae inpotentia furens. igitur in dubioest Sullane prior an iracundia Sullae sit extincta. i5Ext. Neque ab ignotis exempla petere iuuat etmaximis uiris exprobrare uitia sua uerecundiae est. ceterum cum propositi fides excellentissima quaequeconplecti moneat; uoluntas operi cedat, dum praeclara libenter probando necessaria narrandi con-20scientia non desit. 1. Alexandrum iracundia sua prcpemodum caeloderipuit. nam quid obstitit quo minus illuc adsurgeret nisi Lysimachus leoni obiectus et Clitus hastatraiectus et Callisthenes mori iussus ? quia tres ma-25ximas uictorias totidem amicorum iniustis caedibusuicto reddidit. 2. Quam uehemens deinde aduersus populum Roarcus et sagittas Cretensiura frangi iussit, elephantis cibaria Par.dari uetuit. ^o1. Alexander iratus Lysiuiacho leoni eum obiecit, idem Clitum hasta traiecit: et Callisthenes ab eodem mori iussus est. 2. Hamilcar quattuor filios inpubes catulos leoninos se 6 profusu B\ fuso Vat. 11 cruori b 13 alita B' 15 syllanae B' 17 exprobare B 20 probando mg B: probanda B^ probandi h j] necessaria B^ sed a extrema in ras. 23 diripuit B24 lysymacus B \\ leoni corr. e lenis (?) B \\ ditus B 25 chalistenes B^ calisthenes b 27 uictor edidit B, em. Periz. 32 critum V corr. e critem 448 [LIB. vim. manum Hamilcaris odium ! quattuor" enim puerilisaetatis filios intuens^ eiusdem numeri catulos leoninosin perniciem imperii nostri alere se praedicabat.digna nutrimenta, quae in exitium patriae suaC; ut5 euenit; conuerterentur. 3. E quibus Hannibal mature adeo patria uestigia subsecutus est, ut eo exercitum in Hispaniamtraiecturo et ob id sacrificante nouem annorum natualtaria tenens iuraret se^ cum primum per aetatemlojpotuisset, acerrimum hostem populi Romani futurum,et pertinacissimis precibus instantis belli commilitium exprimeret. idem significare cupiens quanto inter se odio Karthago et Roma dissiderent; inflicto interram pede suscitatoque puluere, tum inter eas finemi5jfore belii dixit, cum alterutra urbs in habitum pulueris esset redacta. 4. In puerili pectore tantum uis odii potuit, sedin mulieribus quoque aeque multum ualuit. namqueSamiramis , Assyriorum regina , cum ei circa cultum20 capitis sui occupatae nuntiatum esset Babylona defecisse, altera parte crinium adhuc soluta protinus adeam expugnandam cucurrit nec prius decorem capillorum in ordinem quam totam urbem in potestatemsuam redegit. quocirca statua eius Babylone posita25 est illo habitu, quo ad ultionem exigendam celeritatepraecipiti tetendit. Par. in periiiciem populi Rofnani alere dicebat. 3. Hannibal sig-nificare cupiens, quantum inter se Garthago et Roma dissiderent, inflicto in terram pede suscitatoque puluere tum finem30 belli inter eas fore dixit, cum alterutra urbs in puluerem es-set redacta. 1 amilcharis B 2 eiusderaq. B' 5 conuerterunt B, conuerterent B mg 6 patriae B 11 et nos : om. B, ut b 14 tumP: tunc B 15 urbs P et in ras. B: pars deit. aliquoi , om.Kempf; at uocem aliquam in B' fuisse, ex loco uacuo, in quo urbsscriptum est, apparet 19 samiramis B corr. e samarramis : Semiramis Vat. et:s 20 babilona Vat., babylona b 23 quam totam^Kellerbauer : quantam^, quam tantam Vat. et b 26 praecipi B CAP. III, Ext. § 2—4. IIII, § 1. 2. 449IIII. DE AVARITIA, Protrahatur etiam auaritia, latentium indagatrix lucrorum, manifestae praedae auidissima uorago, ne- que habendi fructu felix et cupiditate quaerendi miserrima. 5 1. Cum admodum locupleti L. Minucio Basilo falsum testamentum quidam in Graecia subiecisset eiusdemque confirmandi gratia potentissimos ciuitatis nostrae uiros, M. Crassum et Q. Hortensium, quibus Minucius ignotus fuerat, tabulis heredes inseru- loisset, quamquam euidens fraus erat, tamen uterque pecuniae cupidus facinoris alieni munus non repudiauit. quantam culpam quam leuiter rettuli! lumina curiae, ornamenta fori quod scelus uindicare debebanl, inhonesti lucri captura inuitati auctoritati- 15bus suis texerunt. 2. Verum aliquanto maiores uires in Q. Cassio exhibuit, qui in Hispania Silium et Calpurnium, oc- cidendi sui gratia cum pugionibus deprehensoS; quinquagies sestertium ab illo ; ab hoc sexagies pactus 20dimisit. atqui dubites, si alterum tantum daretur, iugulum quoque suum aequo animo illis fuisse praebiturum ? BE AVARITIA. I. Cum admodum locupleti L. Miiiucio Par.Basilo falsum testamentum quidam subiecisset eiusque con- 25 firmandi gratia Crassum et Q. Hortensium, quibus Minucius ignotus erat, heredes inseruisset, quamquam euidens fraus erat, tamen uterque pecuniae cupidus facinoris aiieni munus non repudiauit. 2. Quintus Cassius in Hispania Silium et Calpurnium , occidendi sui gratia cum pugionibus deprehensos, 30 quinquagies ab hoc sestertium, sexagies ab illo pactus dimisit. 6 minucio P: municio B \\ basilio BP, basillo b; cf. Cic. off' 3, § 73 10 raunicius B \\ inseruisset** B 13 leniter D 15 debeant B' 18 hispania* syllium (sylium b) B 21 **qu** B(liiterae expunctae prorsus euanuerunt) , atquin b , an Vat. , fort. ecquid dubites jl liti. retur iugulum B in ras. (habet Vat.) 25 basilio V ex corr. 29 Quintius V VAL. MAX. 29 • 450 LIB. vim. 3. Ceterum auaritia ante omnes L. Septimuleipraecordia possedit. qui cum C. Gracchi familiarisfuisset; caput eius abscidere et per urbem pilo fixumferre sustmuit, quia Opimius consul auro id se re5 pensurum edixerat. sunt qui tradant liquato plumboeum cauatam partem capitis, quo ponderosius esset^explesse. fuerit ille seditiosus , bono perierit exemplo, clientis tamen scelesta fames in has usque iacentis iniurias esurire non debuit. 10 Ext, 1. Odium merita Septimulei auaritia, Ptolemaei autem^ regis Cypriorum; risu prosequenda. namcum anxiis sordibus magnas opes corripuisset propterque eas periturum se uideret et ideo omni pecuniainposita nauibus in altum processisset; ut classe per15 forata suo arbitrio periret et hostes praeda carerent,non sustinuit mergere aurum et argentum , sed futurum necis suae praemium domum reuexit. proculdubio hic non possedit diuitias, sed a diuitiis possessus est, titulo rex insulae, animo pecuniae miserabile20 mancipium. V. DE SVPERBIA ET INPOTENTIA. 1. Atque ut superbia quoque et inpotentia in con-spicuo ponatur, M. Fuluius Flaccus consul; M. PlauPar. 3. Septimuleius C. Gracchi familiaris caput pilo fixum tulit,25 quia Opimius consul auro id se repensurum edixerat. 1. Ptolemaeus rex Cypriorum, cum se periturum obni-raias diuitias uideret, quod eas anxiis sordibus conquisierat,inposita omni pecunia nauibus in altum processit, ut in mareabiceret : deinde detractus auaritia insita non sustinuit'propo30 situm exsequi. DE SVPERBIA ET IMPOTENTIA. 1. M. Fuluius1 ei in Septiraulei B ex corr., item u. 10 2 praecordiaB•^^ 3 pilo B corr. e poli 4 id se P et in ras. B 6 cauatil B 8fa-mis B' 14 classe* B 15 perirent B \\ hostis B' ut uidetur||cecarent B 23 fuluius** B 29 substinuit y CAP. IIII, § 3. Ext. S 1. V, § 1—3. 451tii Hypsaei coUega, cum perniciosissimas rei publi- cae leges introduceret de ciuitate danda et de prouocatione ad populum eorum, qui ciuitatem mutarenoluissent, aegre conpulsus est ut in curiam ueniret: deinde partim monenti, partim oranti senatui ut in- 5 cepto desisteret, responsum non dedit. tyrannici spiritus consul haberetur, si aduersus unum senatorem hoc modo se gessisset; quo Flaccus in totius amplissimi ordinis contemnenda maiestate uersatus est. 2. Quae a Marco quoque Druso tribuno pl. per lo ]summam contumeliam uexata est. parum enim habuit L. Philippum consulem, quia interfari se contionantem ausus fuerat, obtorta gula^ et quidem non per uiatorem, sed per clientem suum, adeo uiolenter in carcerem praecipitem egissC; ut multus e naribus i5 eius cruor profunderetur; uerum etiam, cum senatus ad eum misisset^ ut in curiam ueniret, 'quare nonpotius' inquit 'ipse in Hostiliam curiam propinquamrostris; id est ad me, uenit?' piget adicere quod se- quitur. tribunus senatus imperium despexit, senatus 20, tribuni uerbis paruit. 3. Cn. autem Pompeius quam insolenter! qui baFlaccus cos. M. Plaulii Hypsaei collega cum perniciosissimas Par.reip. leges iiitroduceret, senatu monente ut incepto desisteret responsum non dedit. 2. M. Brutus trib. pl. cum a Lucio 25 Philippo cos. interpellalus, cum contionaretur, fuisset, obtorta ceruice eum, et quidem per clientem suum in carcerem praecipitem egit. idem, cum senatus ad eum misisset ut in curiajji ueniret, 'quare non potius' inquit 'in Hostiliam curiam propinquam rostris, id est ad me, uenit?' 3. Cn. Pompeius ba- 3o4 noluissent B : uoluissent deli. et ^ ^ at u. Momms. in C. J. L, 1, p. 71 col. 2 9 est (c) B in ras. 10 Quae — uexata est deit. plerique: q. (= quae) amentia quoque m. brutii tr. pl. —uexauit B in ras. m. 3 11 parum E: paruir B, parui h 12 in- terfari se C: interpellare B m. 3 in ras. (interfari firmat Vat.) 13 gylai5' H per B corr. e par 16 utrum etiam^' 20 dispexit B24 resisteret V 26 contionatur (— tus corr.) V 27 cer- uice cum equidem V 29* 452 LIB. Vmi. lineo egressus ante pedes suos prostratum Hypsaeumambitus reum , et nobilem uirum et sibi amicum, iacentem reliquit, contumeliosa uoce proculcatum. nihilenim eum aliud agere quam ut conuiuium suummo5 raretur respondit, et huius dicti conscius securoanimo cenare potuit. ille uero etiam in foro nonerubuit P. Scipionem , socerum suum , legibus obnoxium, quas ipse tulerat, in maxima quidem reorumet inlustrium ruina muneris loco a iudicibus depo10 scere , maritalis lecti blanditiis statum rei publicaetemerando. 4. Taetrum facto pariter ac dicto M. Antonii con-uiuium. nam cum ad eum triumuirum Caesetii Rufisenatoris caput allatum esset; auersantibus id ceteris,15 propius admoueri iussit ac diu diligenterque considerauit. cunctis deinde expectantibus quidnames-set dicturus, ^hunc ego' inquit 'notum non habui'.superba de senatorC; inpotens de occiso confessio.Ext, 1. Satis multa de nostris: aliena nunc adi20 ciantur. Alexandri regis uirtus ac felicitas tribusinsolentiae euidentissimis gradibus exultauit. fastidio enim Philippi louem Hammonem patrem asciuit;taedio morum et cultus Macedonici uestem et instiPar. lineo egressus, cum ante pedes suos prostratum Hypsaeunl25 ambitus reum uidisset, iacentem reliquit, nihil ahud iUumagere dicens quam ut conuiuium suum moraretur. idemP.Scipionem socerum suum legibus obnoxium, quas ipse tulerat,muneris loco ab iudicibus depoposcit. 4. Cum ad M. Antonium triumuirum cenantem Caesetii Rufi senatoris caput esset30 adlatum, diu diiigenterque considerato ^ego hunc' inquit ^notum non habui'. 1. Alexander Macedo fastidio PhiHppi louem sibi Hammonem patrem adsciuit. idem instituta Persarum adsumpsit:1 egressus — hypseum ambitus B in marg. hahet 5 securus cenare Vat. 7 obnoxium P: noxium B 8 ^uasi ipseB11 temperando B et Vat., em. Periz. 13 casetii B 14 aduersantibus B 15 proprius B' 21 exulauit h 22 louem sibi H.P n ammonem B' 23 morem excultus B' CAR V, § 3. 4. Ext. S 1—4. 453 tiita Persica adsumpsit; spreto mortali habitu diuinum imitatus est^ nec fuit ei pudori filium^ ciuem, hominem dissimulare. 2. lam Xerxes , cuius in nomine superbia et inpotentia habitat, suo iure tam insolenter. qui 5 Glraeciae indicturus bellum adhibitis Asiae principibus ^ne uiderer' inquit ^meo tantum modo usus consilio, uos contraxi: ceterum mementote parendummagis uobis esse quam suadendum'. adroganter, etiam si uictori repetere ei regiam contigisset: tamlo deformiter uicti nescias utrum insolentius dictum aninprudentius. 3. Hannibal autem, Cannensis pugnae successu elatuS; nec admisit quemquam ciuium suorum in castris nec responsum ulli nisi per interpretem dedit. i5Maharbalem etiam, ante tabernaculum suum clara uoce adfirmantem prospexisse quonam modo paucis diebus Romae in Capitolio cenaret, aspernatus est. adeo felicitatis et moderationis diuiduum contubernium est. 204. Insolentiae uero inter Karthaginiensem et Campanum senatum quasi aemulatio fult: ille enim se- parato a plebe balineo lauabatur, hic diuerso foro utebatur. quem morem Capuae aliquamdiu retentum Gai quoque Gracchi oratione in Plautium scripta 25patet. spreto enim mortah habitu diuinum imitatus est. 2. Xerxes Par.Graeciae bellum indicturus adhibitis Asiae principibus, 'ne ui- derer' inquit 'tantura meo usus consiho, uos contraxi: cete- rum mementote parendum magis uobis esse quam suadendum'. 302 imitatus P: aemulatus B^ sed aem {non aemu) in ras. j| pudoris B anie ras. 5 tamen Periz. \\ insolenter usus est dett. \\ qui Foertsch II, 39: qd B 11 an ^ corr. ex in 12 inpudentius B, em. Guyetus et Periz. 15 nisi om. B' 25 Gai] .C. B 27 Xerses V 454 LIB. Vlin. VI. BE PERFIDIA. Occultum iam et insidiosum malum, perfidia, latebris suis extrahatur. cuius efficacissimae uiressunt mentiri ac fallere, fructus in aliquo admisso sce5 lere consistit, tum certus, cum credulitatem nefariisuinculis circumdedit , tantum inconmodi humano generi adferens, quantum salutis bona fides praestat.habeat igitur non minus reprehensionis quam illalaudis consequitur. 10 1 . Romulo regriante Spurius Tarpeius arci praeerat. cuius filiam uirginem, aquam sacris petitumextra moenia egressam, Tatius ut armatos Sabinosin arcem secum reciperet corrupit, mercedis nominepactam quae in sinistris manibus gerebant: erant15 autem iis armillae et anuli magno ex pondere auri.loco potitum agmen Sabinorum puellam praemiumflagitantem armis obrutam necauit, perinde quasipromissum, quod ea quoque laeuis gestauerant; soluisset. absit reprehensio, quia inpia proditio celeri20 poena uindicata est. 2. Seruius quoque Galba summae perfidiae. triumenim Lusitaniae ciuitatium conuocato populo, tamquam de conmodis eius acturus, vill, in quibus flosiuuentutis consistebat^ electa et armis exuta partim25 trucidauit , partim uendidit. quo facinore maximamcladem barbarorum magnitudine criminis antecessit.3. Cn. autem Domitium, summi generis et magnianimi uirum, nimia gloriae cupiditas perfidum exiPar. DE PERFIDIA. 2. Ser. Galba Lusitaniae conuocato po30 pulo, tamquam de coramodis eius acturus, cviii milia iuuentutis exuta armis partim occidit, parlim uendidit. 3. Cn. Do4 fluctus in aliquo admissos B' 5 crudelitatem B' 6 ge-nere B' 14 pactaq. in B' 18 leuis B \\ soluit B, em. Kempfysoluerit Periz. 21 galba (ba in ras.) B [] triu B'. tribuii h 24vm B : cvni Ph 26 cladem B: partem D 28 nimiae B^ em.Kempf CAP. VI, § 1—4. Ext. §1. 2. 455 stere coegit. iratus namque BituitO; regi Aruernorum, quod [tum] suam et Allobrogum gentem se etiam tum in prouincia morante ad Q. Fabii successoris sui dexteram confugere hortatus esset, per conloquii simulationem arcessitum hospitioque ex- 5 ceptum uinxit ac Romam naue deportandum curauit. cuius factum senatus neque probare potuit neque re- scindere uoluit , ne remissus in patriam Bituitus bellum renouaret. igitur eum Albam custodiae causa relegauit. lo 4. Viriathi etiam caedes duplicem perfidiae ac- cusationem recepit, in amicis, quod eorum manibus interemptus est, in Q. Seruilio Caepione consulc; quia is sceleris huius auctor inpunitate promissa fuit uictoriamque non meruit, sed emit. i5 Ext. 1 . Verum ut ipsum fontem perfidiae con- templemur, Karthaginienses Xanthippum Lacedaemonium , cuius optima opera primo Punico bello usi fuerant et quo iuuante Atilium Regulum ceperant, simulantes domum se reuehere, in alto merserunt, 20 quid tanto facinore petentes? an ne uictoriae eorumsocius superesset? extat nihilo minuS; et quidem cumopprobrio , quem sine ulla gloriae iactura inuiolatum reliquissent. 2. Hannibal porro Nucerinos , hortatu suo cum25 binis uestimentis urbem inexpugnabilibus muris cincmitius iratus Bituito , regi Aruernorura , per cohloquii simula- Par.tionera arcessitura hospitioque exceptura uinxit ac Romamdeportandum curauit. 1. Karthaginienses Xanthippura Lacedaeraoniorura ducem, 30 doraum se reuehere simulantes in alto merserunt. 2. Hannibal Nucerinos, hortatu suo cura binis uestiraentis urbera 1 uituito regi arbennorum B' 2 tum incl. Kempf, quod tam suam quam et all. b 3 ad q. 6; atq. B 4 ortatus B' 5 ar- cersitum B 10 religauit B' 14 his B' 17 xantippum (x in ras.) B 19 quo b: q* B 20 serereuehere B, sese reueh. 6 [] in alto merserunt B in ras. 22 extant^' H equidem B 23 opprobria B' 30 xantippum V 456 LIB. VIIII. tam egressos, uapore et fumo balnearum strangulando; et Acerranorum senatum, eadem ratione extramoenia euocatum, in profundum puteorum abiciendononne, bellum aduersus populum Romanum et Ita5 liam professus , aduersus ipsam fidem acrius gessit,mendaciis et fallacia quasi praeclaris artibus gaudens? quo euenit ut alioqui insignem nominis suimemoriam relicturus, in dubio maiorne an peior uirhaberi deberet poneret. 10 VII. DE VI ET SEDITIONE. 1. Sed ut uiolentiae et seditionis tam togatae quametiam armatae facta referantur, L. Equitium, quiseTi. Gracchi filium simulabat tribunatumque aduersus leges cum L. Saturnino petebat, a C. Mario quin15 tum consulatum gerente in publicam custodiam ductum, populus claustris carceris conuulsis raptumhumeris suis per summam animorum alacritatemportauit. 2. idemque Q. Metellum censorem; quodab eo tamquam Gracchi filio censum recipere nole20 bat, lapidibus prosternere conatus est, adfirmantemtres tantum modo filios Ti. Graccho fuisse , e quibusunum in Sardinia stipendia merentem, alteruminPar. egressos, uapore et fumo balineorum strangulauit. idem se-natum Acerranorum extra moenia euocatum in profundum pu25 teum abiecit. DE VI ET SEDITIONE. 1. L. Equitium, qui se Ti.Gracchi filium simulabat tribunatumque cum L. Saturnino petebat, a C. Mario in custodiam coniectum populus eripuit:2. et Q. Metellum censorem lapidibus prosternere conatus est,30 quod is ab eo censum , tamquam a Tib. Gracchi filio , nolebataccipere, adfirmans Gracchum Ires filios habuisse, e quibus1 balineorum P 3 profundum P: profundo B |] puteumP11 uolentiae B' [] et om. B 1| tam h: **am B {an fuerat seditionisq. tam ?) 12 aequitium qui se titi B 14 cum Pb: om.B(leges hahet B) \\ quintum] sextum Pigh. 15 g-erente B' 17amorum B corr. in armorum 18 idem Q. coni. Periz. 19 tamquam a tib. gracchi P 21 Ti.] .t. B CAP. VI. Ext. S 2. VIT, § 1—4. 457 fantem Praeneste, tertium post patris mortem natumRomae decessisse, neque oportere clarissimae familiae ignotas sordes inseri: cum interim inprouida concitatae multitudinis temeritas — pro inpudentia et audacia ! — aduersus consulatum et censuram te- 5 tendit principesque suos omni petulantiae genere uexauit. 3. Vaesana haec tantum modo, illa etiam cruenta seditio. populus enim Nunnium, conpetitorem Saturnini, nouem iam creatis tribunis unoque loco duo- lobus candidatis restante, ui prius in aedes priuatas conpulit, extractum deinde interemit, ut caede integerrimi ciuis facultas apiscendae potestatis taeterrimo ciui daretur. 4. Creditorum quoque consternatio aduersus Sem-15proni Asellionis praetoris urbani caput intolerabili modo exarsit. quem, quia causam debitorum susceperat, concitati a L. Cassio tribuno pl. pro aede Concordiae sacrificium facientem ab ipsis altaribus fugere extra forum coactum inque tabernula latitantem 20praetextatum discerpserunt. unum in Sardinia stipendia nierentem, alterum infantem Prae- Par,neste, tertium post patris mortem natum Romae decessisse. 3. Populus Romanus conpetitorem Saturnini Nunnium ciuem integrum occidit, ut adipiscendae potestatis. facultas taetro 25iiomini daretur. 4. Sempronium Asellionem praetorem urbanum a L. Cassio concitati creditores, quod is causam debito- rum susceperat, pro aede Concordiae sacrificantem, ab ipsis aris fugere coactum, in labernula, quam petierat, discerpserunt. 304 inprudentia B et Vat., em. Pighius 5 aduersus Vat. : et aduersus B 9 Nunnium BP (item Liu. perioch. 68) : minium, nimium etc. codd. dett.; Ninnius scribitur in cod. Bamb. Florill, 4(3,16). 13 adipiscendaejP 15 semproniu (— nii corr.) ^ 20 tabernula B, sed ula in ras., tabernacula CE {] latitantem pti- more petita fsic) discerpserunt det B in litura 24 Nunnium V corr. e nuntiatum 28 ab ipsis — coactum V corr. ex Val.: fuga Vpr. m., fort. fugatum 29 tabernula V 458 LIB. VIIII. MiL Rom. 1. Detestanda fori condicio; sed sicastra respicias, aeque magna orietur indignatio.cum C. Mario lege Sulpicia prouincia Asia, ut aduersus Mitridatem bellum gereret, priuato decreta esset,5 missum ab eo Gratidium legatum ad L. SuUam con-sulem accipiendarum legionum causa milites trucidarunt, procul dubio indignati, quod ab summo imperio ad eum, qui nullo in honore uersaretur, transirecogereritur. sed quis ferat militem scita piebis exitio10 legati corrigentem? 2. Pro consule istud tam uiolenter exercitus , il-lud aduersus consulem. Q. enim Pompeium, Sullaecollegam, senatus iussu ad exercitum Cn. Pompei,quem aliquamdiu inuita ciuitate obtinebat, conten15 dere ausum ambitiosi ducis inlecebris corrupti milites sacrificare incipientem adorti^ in modum hostiaemactarunt tantumque scelus, curia castris cedere seconfessa, inultum abiit. 3. Ille quoque exercitus nefarie uiolentus, qui C.20 Carbonem , fratrem Carbonis ter consulis y propterbella ciuilia dissolutam disciplinam militarem praefractius et rigidius astringere conatum^ priuauit uitasatiusque duxit maximo scelere coinquinari quamprauos ac taetros mores mutare. 25 1. Cum C. Mario lege Sulpicia ut aduersus Mithridatem'^'"' bellum gereret decretum esset, Gratidius ad Sullam raissusaccipiendarum iegionum causa a railitibus occisus est. 2. Q.Pompeium cos. Suliae collegam, iussu senatus ad exercitumCn. Pompei missum, quem ille inuita ciuitate obtinebat, con30 tendere ausum ambitiosi ducis illecebris corrupti milites sacrificare incipientem mactauerunt. 3. G. Carbo , frater Carbonis ter consulis , dissolutam disciplinam militarera rigidiusadstringere conatus ab exercitu occisus est. 3 Sulpie[ia — aduersus] B; ab Jiac parte codex B male habitus est foliis a muribus ambesis 7 ab 6; ad ^, a g 9 quifecerat Bj qui ferat dett. plerique 11 proconsul B 17 se cedereVat. 18 abiit B: habuit Vat. (?) et b 21 praefactius ^' 22[priuauit ui] et [coinquinari — ac tae] B 30 ambitiosis ducis precibus V' 31 mactauerant V' GAP. VII, Mil. Rora. S 1—3. VIII, § 1—3. 459 VIII. DE TEMERITATE. Temeritatis etiam et subiti et uehementes sunt impulsus, quorum ictibus hominum mentes concussae nec sua pericula dispicere nec aliena facta iusta ae- stimatione prosequi ualeiit. 5 1. Quam enim temere se Africanus superior ex Hispania duabus quinqueremibus ad Syphacem traiecit , in unius Numidae infidis praecordiis suam pariter et patriae salutem depositurus. itaque exiguo momento maximae rei casus fluctuatus est, utrum in- lo terfector an captiuus Scipionis Syphax fieret. 2. Nam C. Caesaris anceps conatus, etsi caelestium cura protectus est, tamen uix sine horrore animi referri potest: si quidem inpatiens legionum tardioris a Brundisio ApoUoniam traiectus , per si- i5 mulationem aduersae ualetudinis conuiuio egressus maiestate sua seruili ueste occultata nauiculam conscendit et e flumine maris Hadriatici saeua tempestate fauces petiit protinusque in altum dirigi iusso nauigio multum ac diu contrariis iactatus fluctibus 20 tandem necessitati cessit. 3. Age, illa quam execrabilis militum temeritas
fecit enim ut A. Albinus, nobilitate, moribus, honorum omnium consummatione ciuis eximius, propter falsas et inanes suspiciones in castris ab exercitu la- 25DE TEMERITATE. 1. Africanus superior ex Hispania Par.duabus quinqueremibus ad Syphacem traiecit. 2. C. Caesar, inpaliens legionis tardioris a Brundisio Apolloniam traiectus, seruili ueste se occultato nauiculam conscendit, et tempestate uexatus tandem necessitati cessit. 3. A. Albinum ciuem exi- 302 temeritas B' [[ et subiti B: ut s. 6 [j et ^ mg.: om. B' 7 sypacem B 11 scipio syphacis B, em. J. Fr. Gronouius 13 uix tamen B i?i ras. et m, non tamen uix dett. plerique 17 maiestatem sua B \\ conscendit eflumine. ac maris B, em. Pighius 19 petit B' 20 multo B' 28 immo legionum 460 LIB. VIIII. pidibus obrueretur, quodque accessionem indignationis non recipit, oranti atc^ue obsecranti duci a militibus causae dicendae potestas negata est. Ext. 1. Itaque minus miror apud trucem et sae5 uum animum Hannibalis defensionis locum innoxiogubernatori non fuisse ; quem a Petilia classe Africam repetens freto adpulsus y dum tam paruo spatioItaliam Siciliamque inter se diuisas non credit, uelutinsidiosum cursus rectorem interemit, posteaque dili10 gentius inspecta ueritate tunc absoluit, cum eius innocentiae nihil ultra sepulcri honorem dari potuit.igitur angusti atque aestuosi maris alto e tumulospeculatrix statua quam memoriae Pelori tam Punicae temeritatis ultra citraque nauigantium oculis15 conlocatum indicium est. 2. lam Atheniensium ciuitas ad uaesaniam usquetemeraria, quae x uniuersos imperatores suos, et quidem a pulcnerrima uictoria uenientis, capitali iudicio exceptos necauit , quod militum corpora, saeuitia20 maris interpellante , sepulturae mandare non potuissent, necessitatem puniens, cum honorare uirtutemdeberet. VIIII. BE ERRORE. Temeritati proximus est error, quem ad modum25 ad laedendum par, ita cui facilius quis ignouerit;Par. mium miles temere propter falsas et inanes suspiciones lapidibus obruit. 1. Hannibal Africam petens freto adpulsus, dum tam paruospatio Italiam Siciliamque inter se diuisam non credit, uelut30 insidiosum cursus rectorem interemit: postea cognita ueritateinnocentiam gubernatoris absoluit. 2. Athenienses decem imperatores, et quidem uictores, quod militum corpora sepulturae non dedissent, necauerunt. 1 quoque B' 8 credidit b 9 inseditiosura B 10 adsoluitB' 13 memoria B 14 ultro citroque Periz. 16 aduersariaraB' 17 uniuersos om. P et in ras. B \\ equidem B 20 interpellante* B CAP. VIII, § 3. Ext. § 1. 2. VIIII, § 1. 2. 461quia non sua sponte; sed uanis concitatus imaginibusculpae se inplicat. qui quam late in pectoribus hominum uagetur si complecti coner; uitio de quo loquorsim obnoxius: paucos igitur eius lapsus referemus. 1. C. Heluius Cinna tribunus pl. ex funere C. Cae-5 saris domum suam petens populi manibus discerptus est pro Cornelio Cinna, in quem saeuire se existimabat; iratus ei, quod, cum adfinis esset Caesaris, ad- uersus eum nefarie raptum impiam pro rostris ora- tionem habuisset, eoque errore propulsus est, ut ca- loput Helui perinde atque Corneli circa rogum Caesaris fixum iaculo ferret. officii sui, alieni erroris piacuium miserabile
2. Nam C. Cassium error a semet ipso poenasexigere coegit. inter illum enim pugnae quattuori5exercituum apud Philippos uarium ipsisque ducibusignotum euentum missus ab eo Titinius centurio nocturno tempore, ut specularetur quonam in statu res M. Bruti essent; dum crebros excessus uiae petit, quia tenebrarum obscuritas hostesne an conmili- 20tones occurrerent dinoscere non sinebat, tardius adCassium rediit. quem is exceptum ab hostibus omniaque in eorum potestatem recidisse existimans, finire uitam properauit, cum et castra hostium inuicem capta et Bruti copiae magna ex parte incolumes25essent. Titini uero non obliteranda silentio uirtus, qui oculis paulisper haesit, inopinato iacentis ducis BE ERRORE. 1. Heluius Cinna trib. pleb. ex funere Par.C. Caesaris domum petens a populo discerptus est pro Cornelio Cinna, cui erat infestus. quod, cum adlinis Caesaris esset, 3oinpiam de eo pro rostris oralionem liabuisset. 2. C. Cassius Titinio centurione misso, ut specularetur qui status M. Bruti esset, tardiusque eo redeunte, interceptum credens et omnia 3 uagatur B 5 C. in B erasum 10 [que — rogum] et [xum — alieni] ^ 14 nam ^; iam 6 17 agnotum ^' [| tin**us ^, tineius P 18 in statu res b: instauru B ut uidetur 22 redit B24 et castra hostium B in ras. 26 tinei B || oblitteranda b 32 tineio V corr. ex Tineo H quis V^ 462 LIB. VIIII. spectaculo attonitus, deinde profusus in lacrimas'etsi inprudens', inquit 4mperator, causa tibi mortisfui, tamen ne id ipsum inpunitum sit, accipe mefatitui comitem', superque exanime corpus eius iugulo5 suo gladium capulo tenus demisit ac permixto utriusque sanguine duplex uictima iacuit, pietatis haec,erroris illa. 3. Ceterum falsa opinatio nescio an praecipuaminiuriam Lartis Tolumni, Veientium regis; penatibus10 intulerit. nam cum in tesserarum prospero iactu periocum conlusori dixisset 'occide'; et forte Romanorum legati interuenissent, satellites eius errore uocisinpulsi , interficiendo legatos lusum ad inperiumtranstulerunt. 15 X. BE VLTIONE. Vltionis autem quem ad modum acres , ita iustiaculei sunt, qui lacessiti concitantur, acceptum dolorem pensare cupientes: quos latius conplecti nonadtinet. 20 1. Tribunus pl. M. Flauius ad populum de Tusculanis rettulit; quod eorum consilio Veliternos Priuernatesque rebellatos diceret. qui cum coniugibusac liberis squalore obsiti cum supplices Romamue-nissent, accidit ut reliquis tribubus salutarem sen25 plena uictorum se occidit. 3. Tolumnius, rex Veientium, cumtt ^^^' tesserarum prospero iactu per iocum collusori dixisset 'occide',et forte Romanorum legati interuenissent, satellites erroreuocis inpulsi legatos occiderunt. DE VLTIONE. 1. M. Flauius trib. pleb. ad populum de30 Tusculanis rettulit, quod eorum consilio Veliterni et Priuerna4 [pus — suo] et [demisit — utriusq.] B 8 falsa opinatio-nera scio B' 9 lartis del. b jj tolumnii ueientium B in ras. 16iniusti b 20 M. Flauius tr. pl. b |1 Flauius (fla in ras.) B21retulit B, tulit Feriz. 22 rebellaturos B, em. Manutius ad Cic.ep. ad fam. 8,9; cf. Kempf. 23 cum add. b (qui quora^ cumKempf); ipse malim Komara cum uenissent 24 reliqui* B 26 occidi V' •r CAP. VIIU, S 2. 3. X, § 1. 2. Ext. § 1. 463tentiam secutis sola Pollia iudicaret oportere publiceeos uerberatos securi percuti, inbellem multitudinemsub corona uenire. quam ob causam Papiria tribus, in qua plurimum postea Tusculani in ciuitatem re- cepti potuerunt , neminem un^quam candidatum Pol-5 liae tribus fecit magistratum, ne ad eam ullus honorsuffragiis suis perueniret, quae illis uitam ac libertatem, quantum in ipsa fuit; ademerat. 2. IUam uero ultionem et senatus et consensusomnium adprobauit. cum enim Adrianus ciuis Ro-lomanos, qui Vticae consistebant; sordido imperio ue- xasset idcircoque ab eis uiuus esset exustus, necquaestio ulla in urbe hac de re habita nec querellauersata est. Ext. 1. Clarae ultionis utraque regina, et Tomy-15ris, quae caput Cyri abscisum in utrem humano san-guine reipletum demitti iussit; exprobrans illi insatiabilem cruoris sitim simulque poenas occisi ab eo filii suiexigens; et Berenice, quae Laodices insidiis interceptum sibi filium grauiter ferenS; armata currum20conscendit persecutaque satellitem regium, crudelis operis ministrum^ nomine Caeneum,, quem hasta ne-quiquam petierat, saxo ictum prostrauit ac super eius corpus actis equis inter infesta contrariae partis agtes rebellasseiit. deprecantibus Tusculaiiis accidit ut ceterae 25tribus salutarem sententiam ferrent, Pollia tribus t * * Polhae tribus fecerunt magistralum. 2. Cum Hadrianus ciues Romanos Uticae morantes sordido uexaret imperio et ob id uiuus ab eis esset exustus , nulla quaestio de ea re habita est. 1. Tomyris caput Cyri abscisum in utrem humano san- 303 popiria B^ popilia VaL, at u. Liu. 8, 37, 12 6 ad illam Vai. 7 suffr. suis E: suis ofti. B Vat., suffr. eorum CJ), suis suffr. alii 8 quantum Vat. et b : om. B [] adimeret B' 10 hadrianus (at u. Cic. Verr. V, § 94) ciues Pb |J romanus B' 12 his B 15 ultraque B' {] thamyris B 16 utre B' 19 berenice B21 satellitem — nomine om. B 22 quem] qfh B 25 adtigit ut V 26 Pollia tribus om. V reliqua senientia manca , cum librarius a priore Pollia tribus ad posierius Polliae tribus aberrauerit 30 Thomeris V'^ Thamyris V^ / 464 LIB. Vllll. mina ad domum, in qua interfecti pueri corpus occultari arbitrabatur, perrexit. 2. lasonem Thessalum, Persarum regi bellum inferre parantem , an satis iusta ultio absumpserit am5 biguae aestimationis qst. Taxippo enim gymnasiarcho, a quibusdam iuuenibus pulsatum se questo,permisit ut aut tricenas ab iis drachmas exigeret autdenas plagas singulis inponeret. quo posteriore uindicta usO; qui uapulauerant lasonem interfecerunt,10 animi, non corporis dolore poenae modiim aestimantes. ceterum paruo inritamento ingenui pudoris maximae rei expectatio subruta est, quoniam opinioneGraeciae tantum in spe lasonis quantum in effectuAlexandri reponitur. 15X1. DICTA INPROBA AVT FACTA SCELERATA.Nunc, quatenus uitae humanae cum bona tumetiam mala substitutis exemplorum imaginibus persequimur; dicta inproba et facta scelerata referantur.1. Vnde autem potius quam a Tullia ordiar? quia20 tempore uetustissimum^ conscientia nefarium , uocemonstri simile exemplum est. cum carpento ueheretur et is; qui iumenta agebat, succussis frenis constiFar. guine repletum demitli iussit. 2. laso Thessalus Taxippogymnasiarcho , a quibusdam iuuenibus pulsatum se queslo,25 permisit ut aut tricenas drachmas exigeret aut denas plagassingulis daret. quo posteriore uindicla uso, qui uapulauerantdolore commoti lasonem occiderunt. DICTA IMPROBA AVT FACTA SCELERATA.1. TuIIia cum carpento ueheretur et is , qui iumenta agebat,4 adsumpserit B' 5 taxippo P: taxillo B 6 pulsato b 7dragmes B, dragmas b 8 in quo B [1 uindictae b 9 usu qui*B 10 poena B' 13 effectu* B, effectu Vat. 15 DICTA—AVT B in ras. m. 3 20 conscientia nefarium B in ras., conscientia codd. omnes ut uideiur, cuius loco exspectares inpietate22 [et is — agebat] succussis [frenis — comperit] B \\ subcussis Vat. 23 dimitti V 25 dragmas V 26 posteriores V CAP. X, Ext. § 1. 2. XI, S 1—4. 465tisset; repentinae morae causam requisiuit; et utcomperit corpus patris Serui Tulli occisi ibi iacere, supra id duci uehiculum iussit, quo celerius in con-plexum interfectoris eius, Tarquinii; ueniret. qua tamimpia tamque probrosa festinatione non solum se ae- 5 terna infamia, sed etiam ipsum uicum cognominesceleris conmaculauit. 2. Non tam atrox C. Fimbriae est factum et dictuni; sed si per se aestimetur; utrumque audacissimum. id egerat ut Scaeuola in funere C. Marii iugu-lolaretur. quem postquam ex uulnere recreatum conperit, accusare apud populum instituit. interrogatusdeinde quid de eo secus dicturus esset, cui pro sanctitate morum satis digna laudatio reddi non posset, respondit obiecturum se illi quod parcius corpore te- i5lum recepisset. licentiam furoris aegre rei publicaegemitu prosequendam! 3. L. uero Catilina in senatu M. Cicerone incendium ab ipso excitatum dicente ^sentio', inquit ^et quidem illud, si aqua non potuerO; ruina extinguam'.20quem quid aliud existimemus quam conscientiae sti- mulis actum reum se inchoati parrieidii peregisse? 4. Consternatum etiam Magi Chilonis amentiareslilisset, ne super Ser. Tulhi corpus induceret, ipsa supra Par.id duci uehiculum iussit. 2. C. Fimbria cum id egisset ut 25Scaeuola in funere C. Mari iugularetur, postquam eum ex uul- nere recreatum conperit, accusare apud populum instituit: in- terrogatusque, quod iili crimen obiecturus esset innocenti, Hioc ipsum', inquit 'quod parcius corpore telum recepit'. 3. L. Catilina M. Cicerone incendium ab ipso excitatum dicente, 30^sentio' inquit ^et, si illud aqua non potuero, ruina restinguam'. 4. Magius Chilo M. Marcelio amico suo a C. Caesare3 conplexu B et Vat. 4 qua* B 7 maciilauit Vat. 10 se- uola (sceu. corr.^ B 11 uulnere creatum B' 14 laudati B'16 aegre B : aegrae edd. 18 catillina in senatum .m. ciceroneB' 20 restinguam P, ut est in Sall. Cat. 31, Cic. p. Mur. § 51, Flori epit. 2, 12 (4, 1) % 7 [exstinguam quem qui] et [quam —actumj B 22 reum se Perizenius : a se B \\ [ati — conster] BVAL. MAX. 30 466 LIB. VIIII. pectus, qui M. Marcello datum a Caesare spiritumsua manu eripuit, uetus amicus et Pompeianae militiae comes, indignatus aliquos sibi amicorum abeopraeferri. urbem enim a Mytilenis , quo se contule5 rat, repetentem in Atheniensium portu pugione confodit protinusque ad inritamenta uaesaniae suae trucidanda tetendit, amicitiae hostis; diuini beneficii interceptor , publicae religionis , quod ad salutem clarissimi ciuis recuperandam attinuit, acerba labes. 10 5. Hanc crudelitatem , cui nihil adici posse uidetur, C. Toranius atrocitate parricidi superauit. namque triumuirorum partes secutus proscripti patrissui; praetorii et ornati uiri, latebras, aetatem notasque corporis, quibus agnosci posset, centurionibus15 edidit; qui eum persecuti sunt. senex de filii magisuita et incrementis quam de reliquo spiritu suo sollicitus, an incokimis esset et an imperatoribus satis faceret interrogare eos coepit. e quibus unus ^ab illo',inquit 'quem tantopere diligis , demonstratus nostro20 ministerio , filii indicio occideris, protinusque pectuseius gladio traiecit. conlapsus itaque est infelix,auctore caedis quam ipsa caede miserior. 6. Cuius fati acerbitatem L. Villius Annalis sortitus , cum in campum ad quaestoria comitia filii de25 scendens proscriptum se cognosset) ad clientem suumconfugit. sed ne fide eius tutus esse posset, scelerenefari iuuenis effectum est, si quidem per ipsa uestigia patris militibus ductis occidendum eum in conl*ar. (latum spiriliim sua manu eripuit, indigiiatus sibi ab eo quem30 quam amicorum praeferri. 5. C. Toranius triumuirorum partes secutus proscripti patris sui, praetorii uiri, latebras cen-turionibus edidit. 6. L. lulius Annalis cura in campum adquaestoria comitia filii descendens proscriptum se cognouisset,2 amicus om. B' 3 aliquem h 5 repetente^ 6 sua B'10 uideretur B' 11 toranius (o in ras.) B 17 et in B erasum19 dilig**is B 22 ipse B' 23 iulius Pb 32 scr. Villius CAP. XI, § 4—7. Ext. § 1. 2. 467 spectii suo obiecit, bis parricida, consilio priuS; iterum spectaculo. 7. Ne Vettius quidem Salassus proscriptus parumamari exitus. quem latentem uxor interficiendum,

quid dicam, tradidit an ipsa iugulauit? quanto enim 5 leuius est scelus, cui tantum modo manus abest?

Ext. 1. IUud autem facinus, quia externum est, tranquilliore adfectu narrabitur. Scipione Africano patris et patrui memoriam gladiatorio munere Karthagine Noua celebrante duo regis filii nuper patre lo mortuo in harenam processerunt pollicitique sunt ibi se de regno proeliaturos , quo spectaculum illud inhistrius pugna sua facerent. eos cum Scipio monuisset ut uerbis quam ferro diiudicare mallent uter re- gnare deberet, ac iam maior natu consilio eius ob- i»temperaret, minor corporis uiribus fretus in amentia perstitit initoque certamine pertinacior impietas fortunae iudicio morte multata est. 2. Mitridates autem multo sceleratius, qui non cum fratre de paterno regno^ sed cum ipso patre bel- 20 lum de dominatione gessit. in quo qui aut homines uUos adiutores inuenerit aut deos inuocare ausus sit, parem admirationem habet. scelere nefarii iiiuenis effeclum est ut occiderelur. 7. Vet- Par.liura Salassura proscriptura et latenlera uxor interficiendura 25 tradidit. 1. Scipione Africano patris et patrui raeraoriam gladiatorio raunere Carthagine noua celebrante, duo regis fiHi, nuper patre mortuo , in harenara processerunt de regno pugnaturi, nec eos Scipio a proposito mouere potuit. 2. Mithridates 30 cum ipso patre belium de dominatione gessit. 6 manus B corr. e minus 14 diiudicari b, dimicare JT, (quam ferro uter regnare deberet decertarent Vat.) \\ uter b:

ut B 16 amentia B 21 qui] quis^ 23 parem admirationem scripsi: prae admiratione B, pro adm. habetur b (praecipuam admirationem Feriz.)

25 Salassum] saisum F' 30* 468 LIB. Viril. 3. Quamquam quid hoc quasi inusitatum iilis gentibus miremur; cum Sariaster aduersus patrem suurnTigranen; Armeniae regem, ita cum amicis consenserit; ut omnes e dexteris manibus sanguinem mit5 terent atque eum inuicem sorberent? vix ferrempro salute parentis tam cruenta conspiratione foedusfacientem. 4. Sed quid ego ista consector aut quid his immoror, cum unius parricidii cogitatione cuncta sce10 lera superata cernam? omni igitur impetu mentis,omnibus indignationis uiribus ad id lacerandum piomagis quam ualido adfectu rapior. quis enim amicitiae fide extincta genus humanum cruentis in tenebris sepelire conatum profundo debitae execrationis15 satis efficacibus uerbis adegerit? tu uidelicet efferatae barbariae immanitate truculentior habenas Romani imperii , quas princeps pare"^sque noster salutari dextera continet^ capere potuisti? autte conpotefuroris mundus in suo statu mansisset? urbema20 Gallis captam et trecentorum inclytae gentis uirorumstrage feedatum Alliensem diem et oppressos in Hispania Scipiones et Trasymennum lacum et Cannasbellorumque ciuilium domestico sanguine manantesfurores amentibus propositis furoris tui repraesen25 tare et uincere uoluisti. sed uigilarunt oculi deorum^sidera suum uigorem obtinuerunt; araC; puluinaria;templa praesenti numine uallata sunt nihilque; quodpro capite augusto ac patria excubare debuit; torporem sibi permisit , et in primis auctor ac tutela30 nostrae incohimitatis ne excellentissima merita suatotius orbis ruina conlaberentur diuino consilio pro1 ullis B 3 tigrannen arminiae B' 4 e dexteris no&: exteris B, dexteris m et B mg 5 soluerent B, em. in mg. |I ferrentB, em. J. Fr. Gron. 8 con[sector] aut quid his [immoror —parrijcidii [cogitat, — superata] cernam B 18 conpote* B20 gellis B' 22 thrasymennum b 23 manantes furoris B, raa-dentem hemathiam h (aut hemum mg.) 25 noluisti B 26 obti[nuerunt a]rae p. t. praesenti [numine — ni]hilq. quod pro[capite — excjubare B 28 aug-usto Perizonius: augusti B^i \\ torpore B, torpere b 29 tutele .ff' CAP. XI, § 3. 4. XII. § 1. 2. 469uidit. itaque stat pax^ ualent leges, sincerus priuati ac publici officii tenor seruatur. qui autem haecuiolatis amicitiae foederibus temptauit subuertere,omni cum sti^e sua populi Romani uiribus obtritus, etiam apud iiirb^ros, si tamen illuc receptus est, quae5 meretur supplicia pendit. XII. BE MORTIBVS NON VVLGARIBVS, Humanae autem uitae condicionem praecipueprimus et ultimus dies continet, quia plurimum interest quibus auspiciis inchoetur et qucf fine clauda- lotur; ideoque eum demum felicem fuisse iudicamus,cui et accipere hicem prospere et reddere placidecontingit. medii temporis cursus, prout fortunagubernacuhim rexit, modo aspero, modo tranquillo motu peragitur, spe semper minor^ dum et cupidei5uotis extenditur et fere sine ratione consumitur. namet si eo bene uti uelis, etiam paruum amplissimumefficies,, numerum annorum multitudine operum su- perando: alioquin quid attinet inerti mora gaudere,si magis exigis uitam quam adprobas ? sed ne. 20longius euager , eorum mentionem faciam y qui nonuiilgari genere mortis absumpti sunt. 1. Tulhis Hostilius fulmine ictus cum tota domoconflagrauit. singularem fati sortem, qua accidit utcolumen urbis in ipsa urbe raptum ne supremo25quidem funeris honore a ciuibus decorari posset^ caelesti flamma in eam condicionem redactum, uteosdem penates et regiam et rogum et sepulcrumhaberet. 2. Vix uerisimile est in eripiendo spiritu idem3oBE MORTIBVS NON VVLGARIBVS. 1. Tullus P«r.Hostilius fulmine ictus cum domo conflagrauit. 2. Nuntiata 1 leg-ent B' 10 inchoetur (et in ras.) B 13 contingit B contigit dett. et edd. 16 nara si Periz. , tamen si Foertsch II, 39, fort. Tametsi, si 19 inermora B' 21 euagare ( — ri corr.) B 22 adsumpti B' 24 conflaglauit B' 27 in eadem condicione -5, em. Pighius 470 LIB. VIIII. gaudium potuisse quod fulmen^ et tamen idem ualuit.nuntiata enim clade; quae ad lacum Trasymennuminciderat; altera mater; sospiti filio ad ipsam portamfacta obuia; in conplexu eius expirauit; altera, cum5 falso mortis filii nuntio maesta domi sederet, ad primum conspectum redeuntis exanimata est. genuscasus inusitatum! quas dolor non extinxerat; laetitia consuiilpsit: sed minus miror, quod mulieres. 3. M'. luuentius Thalna consul; collega Ti.10 Gracchi consulis iteruni; cum inCorsica; quam nupersubegerat; sacrificaret; receptis litteris decretas ei asenatu supplicationes nuntiantibus , intento illasanimo legens, caligine oborta ante foculum conlapsusmortuus humi iacuit. quem quid aliud quam nimio15 gaudio enectum putemus? en cui Numantia autKarthago excindenda traderetur
4. Maioris aUquanto spiritus dux Q. Catulus^Cimbrici triumphi C.Mario parj:iceps a senatu datus,sed exitus uiolentioris. namque ab hoc eodem Mario20 postea propter ciuiles dissensiones mori iussus , re-centi caice inlito multoque igni percalefacto cubiculoPar. clade, quae apud lacuni Thrasimenum acciderat, mater sospitifilio facta obuia in conplexu eius expirauit. Altera mater, cumfalso mortis filii nuntio maesta domi sederet, adprimum conspec25 tum redeuntis exanimata est. 3. MMuuentius cos., Tib. Graccliicollega, cum in Corsica, quam nuper subegerat, sacrifiparet,decretas a senatu nuntiantis supplicationes ob res ab eo benegestas epistulas intento animo legens, caligine oborta conlapsus ante focum mortuus iacuit. 4. Catulus a Mario mori ius30 sus recenli calce inlito cubiculo multoque igne percalefacto2 apud P, ul est 4, 8, E. 1 [{ thrasymennum B 3 accideratP 11 altera B' \\ mater B in ras. 4 obuia BP: obuiam dett. 7non om. B' 9 M'. Kempf: m. B H Thalna om. P et B in ras.,talna libri; at cf. C. J. R. I, 530 11 decretaei a (i expunctd) B12 supplicationis B 13 oborta P: orta B; cf. em. Fal. p. IS16 excindenda nos: excidenda B 19 uiolentiores B' 21 illitoB in ras. |1 igne P 24 mortis 07n. V 25 M. F 27 nuntiantibus V CAP. XII, § 2—7. 471 se inclusum peremit. cuius tam dira necessitas maximus Marianae gloriae rubor extitit. 5. Qua tempestate rei publicae L. quoque Cornelius Merula, consularis et flamen Dialis, ne ludibrio insolentissimis uictoribus esset, in louis saorario 5 uenis incisis contumeliosae mortis denuntiationem effugit^ sacerdotisque sui sanguine uetustissimi foci maduerunt. 6. Acer etiam et animosus uitae exitus Herenni Siculi, quo C. Gracchus et aruspice et amico usus lo fuerat. nam cum eo nomine in carcerem duceretur; in postem eius inliso capite in ipso ignominiae aditu concidit ac spiritum posuit; uno gradu a publico supplicio manuque carnificis citerior. 7. Cpnsimili impetu mortis C. Licinius Macer, i5 nir praetorius, Calui pater^ repetundarum reus, dumsententiae diriberentur, [in] maenianum conscendit. si quidem cum M. Ciceronem, qui id iudicium coge-. bat; praetextam ponentem uidisset; misit ad eum qui diceret se non damnatum^ sed reum perisse, nec sua 20 l)ona hastae posse subici, ac protinus sudario; quod forte in manu habebat; ore et faucibus suis coartatis incluso spiritu poenam morte praecucurrit. qua co- gnita re Cicero de eo nihil pronuntiauit. ig'tur inlustris ingenii orator et ab inopia rei familiaris et a 25 se inclusum peremit. 6. Herennius Siculus haruspex, Gracchi Par.amicus, cum eo nomine in carcerem duceretur, posli eius inflicto capite concidit. 7. C. Licinius Macer, Calui pater, re- petundarum reus, dum sententiae diriberentur , maenianum conscendit et misit ad Ciceronem , qui id iudicium cogebat, ut 30 <Iiceret sua bona non posse hastae subici : se enim reum perisse, non damnatum. et ita sudario ore et faucibus coartatis, . 2 robnr B' 4 nec B' 7 s[ui — uetusjtissimi f[oci — aniTno]sus [uitae — quo c.] gracchus B 13 supplicio om. B 17 diriuerentur B^ em. Pighius \\ in om. P \\ moenianum conscendit (con in ras.) B 23 pone* B' '2,^ fort. G. Gracchi 29 diriuerentur F', dicerentur V corr. 472 LIB. VIIII. crimine domesticae damnationis inusitato paterni fatigenere uindicatus est. 8. Fortis huius mors, illorum perridicula.. Cornelius enim Gallus praetorius et T. Etereius, eques Ro5 raanus, inter usum puerilis ueneris absumpti sunt.qtiamquam quorsum attinet eorum cauillari fata^quos non libido sua^ sed fragilit^tis humanae ratioabstulit? iine namque uitae nosfrae uariis et occulti&causis exposito interdum; quae inmerentia suntf su10 premi fati titukim occupant, cum magis in tempusmortis incidant quam ipsa mortem arcessant. Ext, 1. Sunt et externae mortes dignae adnotatu,qualis in primis Comae, quem ferunt maximi latronum ducis Cleonis fratrem fuisse. is enim ad P. Rupi15 lium consulem Hennam , quam praedones tenuerant,in potestatem nostram redactam perductus, cumdeuiribus et conatibus fugitiuorum interrogaretur,sumpto tempore ad se colligendum caput operuit innixusque genibus conpresso spiritu inter ipsas custo20 dum manus inque conspectu summi imperii exoptatasecuritate adquieuit. torqueant se miseri^ quibusextingui quam superesse utilius est^ in trepido etanxio consilio quanam ratione uita exeant quaerentes: ferrum acuant^ uenena temperent^ laqueos ad25 prehendant; uastas altitudines circumspiciant; tamquam magno apparatu aut exquisita molitione opusPar. incluso spiritu , niorte poenani praecessit. 8. Cornelius Gallus praetorius et T. Etherius eques R. inter usum ueneris absumpti sunt. 30 1. Coma, Cleonis frater, dux latronum, perductus ad P.Rupilium cos., cum de uiribus et conatibus fugitiuorum inter3 illoru [perridicula. cornejllus enim gallus praetorius [et— intjer usum pue[rilis — quamcuiam] quorsum B 4 etereiusCV: etherius P, fort. Hetereius 5 puerilis om. P, incl. KempfPighium secutus 9 inmerentia suppremi B 11 quam in ipsamorte accersant B (quam ipsam mortem edd. ante. Kempf.) 14Cleonis P: deogenis B, litl. ge expunctis || P. P: om. B [| RutiImmBP 15 henna — redacta^ 21 torquanse^' 26 exquisito^' CAP. XII. § 7. 8. Ext. § 1—5. 473 sit; ut corporis atque animi infirmo uinculo cohaerens societas dirimatur. nihil horum Coma, sed intra pectus inclusa anima finem sui repperit. enimuero non nimio studio retinendum bonum, cuius caducapossessio tam leui adflatu uiolentiae concussa dilabi 5 potuit. 2. Aeschyli uero poetae excessus quem ad modumnon uoluntarius, sic propter nouitatem casus referendus. in Sicilia moenibus urbis, in qua morabatur, egressus aprico in loco resedit. super quem aqu^ila lotestudinem ferens, elusa splendore capitis —erat enimcapillis uacuum —perinde atque lapidi eam inlisit^ ut fractae carne uesceretur, eoque ictu origo et principium fortioris tragoediae extinctum cst. 3. Non uulgaris etiamHomeri mortis causa fertur, i5 qui in insula^ quia quaestionem a piscatoribus positam soluere non potuisset; dolore absamptus creditur. 4. Sed atrocius aliquanto Euripides finitus est. ab Archelai enim regis cena in Macedonia domumhospitalem repetens; canum morsibus laniatus obiit. 20 crudelitas fati tanto ingenio non debita. 5. Sicut illi excessus inlustrium poetarum et moribus et operibus indignissimi. Sophocles ultimae iam senectutis; cum in certamen tragoediam demisisrogaretur, sumpto. tempore ad se colligendivm caput operuit 25 innixusque conpresso spiritu interiit. 2. Aescliyhis poeta in "^'Sicilia moenibus urbis, in qua morabatur, egressus aprico in loco resedit. super quem aquila testudinem ferens, delusa splendore capitis — erat enim'caluus — perinde atque lapidi testudinem illisit: quo ictu Aeschylus peremptus est. 4. Eu- 30 ripides ab Archelai regis cenu repetens domum a canibus discerptus esl. 5. Sophocles cum in certamen tragoediam demisisset, ancipiti sententiarum euentu sollicitatus, tandem 8 inclausa B 4 non nimio VorsUus : **nimio B, in nimio C, minimo ? 10 aquila* B 11 delusa P 12 lapide B' 13 carne (e corr.) B 19 macedonia* B 21 dubita B' 22 excussus B' 24 certamen P: certamine B || diraisisset P, dixisset Bin ras. maiore m. 3, em. Kempf 32 dimisisset V 474 LIB. VHII. set, ancipiti sententiarum euentu diu sollicitus, ali-quando tamen una sententia uictor^ causam mortisgaudium habuit. 6. Philemonem autem uis risus inmoderati abs5 tulit. paratas ei ficus atque in conspectu positasasello consumente puerum ut illum abigeret inclamauit. qui cum iam comestis omnibus superuenisset^^ quoniam ^ inquit ^ tam tardus fuisti, da nunc merumasello^ ac protinus urbanitatem dicti crebro anhelitu10 cachinnorum prosecutus, senile guttur salebris spiritus grauauit. 7. At Pindarus, cum in gymnasio super gremiumpueri^ quo unice delectabatur^ capite posito quieti sededisset; non prius decessisse cognitus est quam15 gymnasiarcho claudere iam eum locum uolente ne-quiquam excitaretur. cui quidem crediderim eadembenignitate deorum et tantum poeticae facundiae ettam placidum uitae finem attributum. 8. Sicut Anacreonti quoquC; quem usitatum hu20 manae uitae modum supergressura; dum passae uuaesucco tenues et exiles uirium reliquias fouet; uniusgrani pertinacior in aridis faucibus umor absumpsit.9. lungam illos^ quos et propositum et exitus pares fecit. Milo Crotoniates, cum iter faciens quercum25 in agro cuneis adactis fissam uidisset^ fretus uiribusaccessit ad eam insertisque manibus diuellere conatus est. quas arbor excussis cuneis in suara naturarareuocata conpressit euraque cum tot gymnicis palmislacerandum feris praebuit. 30 uictor causam morlis gaudium liabuit. 7. Pindarus, cum iu '^ gymnasio super gremium pueri, quo unice delectabatur, capiteposito quieti se dedisset, obiit. 9, Milo Crotoniates, cum iter faciens quercum in agro cuneis adactam uidisset, diuellere9 hanelitu B 10 chacinnorum B' Ij senilegitur B' 15 lo- cum [uol. neq.] excitaretur. cui qui[dem — eadem] benio^ni-ta[te — poeticae] fa[cundiae — attributum] sicut B 19 usi-tatum T: usitantura B^ bis tantum h 20 dum ovi. B in ras. 21fouet F: fouente B 22 adsurapsit B' 23 ilio quos et pposirtum B' 26 eum B CAP. XII, Ext. § 5—10. XIII, § 1. 475 10. Item Polydamas athleta tempestate speluncam subire coactus, nimio et subito incursu aquae labefactata ea ac ruentC; ceteris comitibus fuga periculum egressis solus restitit, tamquam umeris suis totius ruinae molem sustentaturus, sed pondere omni 5 corpore humano potentiore pressus imbris petitam latebram dementis fati sepulcrum habuit. possunt hi praebere documentum nimio robore membrorum uigorem mentis hebescere, quasi abnuente natura utriusque boni largitionem , ne supra mortalem sit lo felicitatem eundem et ualentissimum esse et sapientissimum. XIII. DE CVPIDITATE VITAE, Verum quia excessus e uita et fortuitos et uiriles, quosdam ttiam temerarios oratione attigimus , subi- i5 ciamus nunc aestimationi enerues et effeminatos^ ut ipsa conparatione pateat quanto non sokmi fortior, sed etiam sapientior mortis interdum quam uitae sit cupiditas, 1. M'. Aquilius, cum sibi gloriose extingui posset^ 20 Mithridati makiit turpiter seruire. quem aliquis merito dixerit Pontico supplicio quam Romano imperio digniorem^ quoniam conmisit ut priuatum obprobium publicus rubor existeret. conatus. excussit cuneos. nianibus compressis a feris lacera- 25 lus est. DE VITAE CVPIDITATE. 1. M'. Aquilius. cum gloriose exlingui posset, Milhridali turpiler seruire raaluit. 2. C. 1 polidam' B 2 coactus ed. Ven. 1478: coactus est B 4 egressis B : uitantibus u. l. in mg. B 6 imbris causa edd. uett., imbribus Aldus H petitam [lat. dementi]s fati B 7 facti Kellerhauer |1 [possunt — dojcumentum nimio [robore — mejntis haebes[cere — utriusque] boni B 10 ne* ^ 14 fortuito sed uiriles B' 20 M'.] .r . B H gloriosae posse B\ exting-ui add. in mg. ex P 21 mithridati] sic h. l. B [] quem F et Paris. unus: quem non B , quem nonne Periz. 24 robur B' 25 manibus. Oppressus V 27 Marcus V 476 LIB. VllII. 2. Gnaeus quoque Carbo magnae uerecundiae estLatinis annalibus. tertio in consul-atu suo iussuPompei in Sicilia ad supplicium ductus petiit a militibusdemisse et flebiliter ut sibi aluum leuare prius quam5 expiraret liceret , quo .miserrimae lucis usu diutiusfrueretur^ eo usque moram trabens; donec caput eiussordido in loco sedentis abscideretur. ipsa uerba taleflagitium narrantis secum luctantur, nec silentioamica, quia occultari non meretur, neque relationi10 familiaria; quia dictu fastidienda sunt. 3. Quid, D. Brutus exiguom et infelix momentumuitae quanto dedecore emit! qui a Furio, quemadeum occidendum Antonius miserat, conprehensus^non solum ceruicem gladio subtraxit, sed etiam con15 stantius eam praebere admonitus ipsis his uerbisiurauit: ^ita uiuam^ dabo^ o cunctationem fati ae-rumnosam! o iurandi stolidam fidem! sed hos tu fu-rores inmoderata retinendi spiritus dulcedo subicis^sanae rationis modum expugnando ; quae uitam dili20 gere, mortem non timere praecepit. Ext. 1. Eadem Xerxen regem pro totius Asiaearmata iuuentute, quod intra centum annos esset obitura, profundere lacrimas coegisti. qui mihi speciealienam^ re uera suam condicionem deplorasse uide25 tur, opum magnitudine quam altiore animi sensu felicior. quis enim mediocriter prudens mortalemsenatum fleuerit? Par. Carbo cos. , iussu Pompei ad supplicium duclus, quo diutiuslucis usu frueretur, petit flebiliter ut sibi aluum-releuare30 priusquam expiraret liceret. 3. D. Brutus a Furio, quem adeura occidendum Antonius miserat, conprensus gladio eius se3 sicilia B |1 petit B, petens Torr. 4 album B' |I releuareP 6 eo usque ^/rfw5: eoque ^ff [] traxit ^ w?^ 7 tale* ^' 9merentur B, em. Torr. 11 D. P: om. B [] exiguum b 16 itauiam jff II o om. B 20 praecipit alii, haud scio an recte^ ut sententia sit generalis 22 annos om. B' 23 lacrimis B \\ specie B'31 conpressus V CAP. XIII, § 2. 3. Ext. § 1—4. 477 QVAM EXQVISITA CVSTODIA VSI SINT QVIBVSSVSPECTI DOMESTICI FVERVNT. 2. Referam nunc eos , quibus alios suspectos habentibus exquisitior sui quaesita custodia est: nec a miserrimO; sed ab eo^ qui inter paucos felicissimus 5 fuisse creditur^ incipiam. Masinissa reX; parum fidei in pectoribus hominum reponenS; salutem suam custodia canum uallauit. quo tam late patens imperium ? quo tantum liberorum numerum? quo denique tam arta beniuolentia lo constrictam Romanam amicitiam, si ad haec tuenda nihil canino latratu ac morsu ualentius duxit? 3. Hoc rege infelicior Alexander , cuius praecordi^ hinc amor j hinc metus torserunt. nam cum infi- nito ardore coniugis Thebes teneretur; ad eandem ex i5 epulis in cubiculum ueniens; barbarum conpunctum notis Thraciis stricto gladio iubebat anteire^ nec prius se ibidem lecto committebat quam a stipatoribus diligenter esset scrutatus. supplicium irato deorum numine compositum; neque*libidini neque timori 20 posse imperare. cuius timoris eadem et causa et finis fuit: Alexandrum enim Thebe paelicatus ira mota interemit. 4. AgC; DionysiuS; Syracusanorum tyrannus^ huiusce tormenti quam longa fabula ! qui duodequa- 25 draginta annorum dominationem in hunc modum peregit. summotis araicis in eorum locum ferocissimasubtraxit. 2. Q VAM EXQ VISITA Q VIDAM CVSTODIA Par.VSI SINT. Masinissa rex, parum fidei in pectoribus hominum reponens, cuslodia se canum uallauit. 4. Dionysius ty- 30 rannus metu tonsorum filias suas detondere docuit. quas 3 alios suspectos et quaesita nunc deest in B H alios Periz.: aliquos libri 8 custodia* B 9 tantus — numerus D 10 arta B, sed ta in ras. maiore 11 constricta romana amicitia B 15 thebis b 16 coninnctum nothis B' 17 thracis B, thraicis b \\ ante[ire — ibi]dem lecto committebat [quamastip ] diligenter esset scru[tatus — ira]to deo[rum duodequadraginta] annorum B 18 idem libri, em. Pighius 22 pelicatus libri 29 Masinnissa r. p. fide V 478 LIB. Vlin. nim gentium homines et a familiis locupletium electos praeualidos seruos, quibus latera sua conmitteret,substituit. tonsorum quoque metu tondere filias suasdocuit. quarum ipsarum;, postquam adultae aetati5 adpropinquabant , manibus ferrum non ausus conmittere, instituit ut candentium iuglandium nucumputaminibus barbam sibi et capillum adurerent. necsecuriorem maritum egit quam patrem. duarumenim eodem temporC; Aristomaches Syracusanaeet10 Locrensis Doridis, matrimoniis inligatus, neutriusumquam nisi excussae conplexum petiit, atque etiamcubicularem lectum perinde quasi castra lata fossacinxit; in quem se ligneo ponte recipiebat;, cum foremcubiculi extrinsecus a custodibus opertam; intei^to15 rem claustro ipse diligenter obserasset. XIIII. DE SIMILITVBINE FORMAE. De similitudine autem oris et totius corporis altiore doctrina praediti subtilius disputant, eorumquealii in ea sunt opinione ut existiment illam origini et20 contextui sanguinis responderC; nec paruum argumentum ex ceteris animalibus trahunt, quae fere gignentibus similia nascuntur. alii negant hanc essecertam naturae legem, sed species mortalium, proutfortuita sors conceptionis obtulit, attribui, atque ideo25 plerumque ex speciosis deformis et ex robustis inualidos partus edi. igitur, quoniam ista quaestio inPar. ipsas, postquam aclultae aetati adpropinquabant, instituit utiuglandium nucum putaminibus barbam sibi et capillos adurerent: atque etiam cubicularem leclum lata fossa cinxit, in30 quem se ligneo ponte recipiebat : satellites barbaros et seruosbabebat. 1 a ^; ex Cic. Tusc. V,% 58 6 candentibus Cic. {] iugladium B' 1] nuncupata manibus B' 9 aristhomacles {— lis b) B10 locrenses B' [J necutrius B' 11 petit B' 1] atque [etiam cub.]lectum perinde quasi c[astra — se lijgneo pont[e — in ea sunt]opinione B 25 deformes h [] inualidus B' 26 edi. igitur Kempf:editur B^ edi uerum b CAP. Xm, Ext. § 4. XIIII, § 1—4. 479 ambiguo uersatur, pauca inter alienos conspectae si- militudinis exempla referemus. 1. Magno Pompeio Vibius ingenuae stirpis et Publicius libertinus ita similes fuerunt, ut permutato statu et Pompeius in illis et illi in Pompeio salutari 5 possent. certe quocumque aut Vibius aut Publicius accesserant, ora hominum in se obuertebant; uno quoque speciem amplissimi ciuis in personis mediocribus adnotante. 2. Quod quidem fortuitum ludibrium quasi here- lo ditarium ad eum penetrauit. nam pater quoque eius eo usque Menogenis; coci sui, simiiis esse uisus est, ut uir et armis praepotens et ferox animo sordidum eius nomen repellere a se non ualuerit. 3. Eximiae uero nobilitatis adulescens, Cornelius i5 ScipiO; ctim plurimis et clarissimis familiae suae co- gnominibus abundaret; in seruilem Serapionis appellationem uulgi sermone inpactus est, quod huiusce no- minis uictimari quam similis erat. neque illi aut morum probitas aut respectus tot imaginum quo minus 20 hac contumelia aspergeretur opitulata sunt. 4. Generosissimus consulatus collegium Lentuli et Metelli fuit. qui ambo in scaena propter similitudinem histrionum propemodum spectati sunt. sed alter ex quodam secundarum cognomen Spintheris 25 BE SIMILITVDINE FOBMAE. 1. Ponipeio Magno /*./r, Yibius ingenuae slirpis et Publicius libertinus sirailes fuerunl. 2. Pater Cn. Pompei Menogenis coqui sui persimilis fuit. 3. Cornelius Scipio uiclimario cuidam persimilis erat. 4. Lenlulus histrioni Spinlheri similis fuit, Metellus Nepos Pamphilo so lertiarum actori. 3 pompei uiuius B' 10 [Quod q. fort.] ludibrium quasi heredi[tarium — penetjrauit. nam pater [quoque — menjogenis coci sui similis [esse — 'uir] et armis praepotens et ferox [auimo s. eius] nomen repellere a se non [ualuerit] B 18 ser- mone* B 19 perquam Kellerbauer, ui est p. 480, 13 21 hanc contumeliam B' 22 generosissimum D 23 scaena* B 28 menogeni V' 30 panphili V • 480 LIB. VIIII. traxit; altei'; nisi Nepotis a moribus accepisset; Pamphili tertiarum^ cui simillimus esse ferebatur, habuisset. 5. At M, Messalla consularis et censorius Meno5 genis Curioque omnibus honoribus abundans Burbulei, ille propter oris aspectum, hic propter paremcorporis motum^ uterque scaenici nomen coactus estrecipere. Abuffde sinthaec de domesticis; quoniam et per10 sonis sunt excellentia et non obscura notitia celebrantur. Ext. 1. Regi Antiocho unus ex aequalibus et ipseregiae stirpis nomine ArtemQ perquam similis fuissetraditur. quem LaodicC; uxor Antiochi^ interfecto15 uiro dissimulandi sceleris gratia in lectulo perindequasi ipsum regem aegrum conlocauit admissumqueuniuersum populum et sermone eius et uultu consimiii fefellit; credideruntque homines ab Antiochomoriente Laodicen et natos eius sibi conmendari. 20 2. Hybrean autem Mylasenum^ copiosae atqueconcitatae facundiae oratorem, Cymaeorum seruostrigmenta gymnasii colligenti tantum non germanumfratrem totius Asiae oculi adsignarunt: ita liniamentis oris et omnium membrorum conpares erant. 25 3. Ille uero; quem in Sicilia praetoris admodumsimilem fuisse constat; petulantis animi. pro consuleenim dicente mirari se quapropter sui tam similis esPar. 1. Regi Anliocho unus ex aequalibus nomine Artemo persimiiis fuit. quem Laodice, uxor Antiociii, interfecto uiro, dis30 simulandi sceleris gratia in leclulo perinde ac si ipsum regemconlocauit. 1 alternis B' 2 tertiarum B in exiremo uersu, add. m.2actori 4 at &; ad ^ 6 propter [oris — hic] propter B7 coac[tus est] recipere. [abunjde sint B 9 de Bs. l.10 [sunt] excellentia et non [obscura] notitia [celebrantur]B 12 [et ipse] regiae stirpis no[mine — perquam] similisfuisse tra[ditur. q. L.] uxor anthioci B 21 cymeorumB24 *oris B 25 praetor*is B: Surae proconsulis Keller-hauer 26 [proc. enim] dicente mirari se [q. sui] tam sitnilis CAP. XIIII, § 4. 5. Ext. § 1—3. XV, § 1. 481 set, cum pater suus in eam prouinciam numquam accessisset, 'atmeus' inquit ^Romam accessit^ ioco namque lacessitam matris suae pudicitiam^ inuicem suspicione in matrem eius reiecta, audacius quamuirgis et securibus subiecto conueniebat uitus est. 5 XV. BE HIS QVl INFIMO LOCO NATI MENDACIOSE CLARISSIMIS FAMILUS INSERERE CONATI SVNT, Sed tolerabilis haec et uni tantum modo anceps temeritas. quod sequitur inpudentiae genus nec fe- lo rendum ullo modo periculique cum priuatim tumetiam publice late patentis. 1. Nam ut Equitium Firmo Piceno monstrum ue- niens , rflatum iam in huiusce libri superiore parte, praeteream, cuius in amplectendo Ti. Graccho patre i5 euidens mendacium turbulento uulgi errore, amplissima tribunatus potestate uallatum est, Herophilus, ocularius medicus, C. Marium VII consulem auumsibi uindicando ita se extulit^ ut et coloniae [se] ue- teranorum complures et municipia splendida collegia- 20 que fere omnia patronum adoptarent. quin etiam cum. C. Caesar, Cn. Pompeio adulescente in Hispania oppressO; populum in hortis suis admisisset, proximointercolumnio paene pari studio frequentiae salutatus est. quod nisi diuinae Caesaris uires huic erubescen- 25dae procellae obstitissent; simile uulnus res publica excepisset atque in Equitio acceperat. ceterum decreto eius extra Italiam relegatuS; postquam ille caelo receptus est, in urbem rediit et consilium-interficiendi 1. Herophilus ocularius medicus tara similis Mario fuit, ut Par,esset cum pater [suus — proujinciam nuqua accessisset [at —accejssit. ioco namqae [lacessitam — NATI] MENDACIO B4 regesta Cauch. et Ge?nbi. Pighii 13 aequitium B, item u. 27 aeq. 14 huius celebri s. parte* B' 18 ocularius P: aequarius (equ. b) B 19 [ita — coloniael se ueteranorum [compl. et mun.] splendida collegiaq. [fere — patro]num adoptarent [quin — C.] caesar c. n. [pompeio — obstitissent] simile B 19 se del. Glareanus 28 religatus B' VAL. MAX. 31 482 LIB. VIIII. senatus capere sustinuit. quo nomine iussu patrumnecatus in carcere, seras prompti animi ad omne moliendum scelus poenas pependit. 2. Ne diui quidem Augusti etiam nunc terras re5 gentis excellentissimum numen intemptatum ab hociniuriae genere. extitit qui clarissimae ac sanctissimae sororis eius Octauiae utero se genitum fingereauderet , propter summam autem inbecillitatem cor-poris ab eo, cui datus erat, perinde atque ipsius filium10 retentum , subiecto in locum suum proprio filio , diceret, uidelicet ut eodem tempore sanctissimi penateset ueri sanguinis memoria spoliarentur et falsi sor-dida contagione inquinarentur. sed dum plenis impudentiae uelis ad summum audaciae gradum fertur,15 imperio Augusti remo publicae triremis adfixus est.3. Repertus est etiam qui se diceret esse Q. Sertorii filium, quem ut agnosceret uxor eius nulla uiconpelli potuit. 4. Quid Trebellius'Calca, quam adseuerantefse20 Clodium tulit ! et quidem dum de bonis eius contendit, in centumuirale iudicium adeo fauorabilis descendit; ut uix iustis et atequis sententiis consternatio populi ullum relinqueret locum. in illa tamenquaestione neque calumniae petitoris neque uiolen25 tiae plebis iudicantium religio cessit. 5. Multo fortius ille, qui Cornelio Sulla rerumPar. sibi eum auiim uindicaiet. 3. Repertus est qui se diceret Sertorii filium. 2. Extitit qui se Octauiae sororis Augusli diceretfilium. 5. Quidam, Cornelio Sulla rerum potiente, domum2 carceres B' 3 ponas B' 4 etiam num B mg. 6 extititjadd. in mg. B enim 9 [filium retenjtum subiecto in locumsuum [proprio — diceret] uidelicet ut eodem tem[pore —penates] et ueri sanguinis [memoria — et] falsi sordida [cont.inquinarent]ur. sed cii* ple[nis — ad] summu audaciae [gradum — aujg-usti remo [publicis — adfixu]s est. repertus est[etiam — q.] sertorii filium [quem — eius] nulla ui [con]pelliB 13 dum edd. uett. : cum libri 19 chalcha B 20 et quidemeuanuit in B [1 de B s. l. 24 calum[niae pe]titoris B 25 plebis[iudicantiumj B 26 multo [fortius — cojrnelia sylla fr. poti27 uindicare V \\ reppertus V' CAP. XV, § 1—5. Ext. § 1. 2. 483 potiente in domum Cn. Asinii Dionis inrupit filiumque eius patriis penatibus expulit , uoeiferando non illum, sed se Dione esse procreatum. uerum postquam a Sullana uiolentia Caesariana aequitas rem reduxit; gubernacula Romani imperii iustiore prin- 5 cipe obtinente in publica custodia spiritum posuit. •Ext. 1. Eodem praeside rei publicae in consimili mendacio muliebris temeritas Mediolani repressa est. si quidem cum se pro Rubria quaedam, perinde ac falso credita esset incendio perissC; nihil ad se perti- lo nentibus bonis insereret neque ei aut tractus eius splendidi testes aut cohortis Augustae fauor deesset, propter inexpugnabilem Caesaris constantiam inrita nefarii propositi abiit. 2. Idem barbarum quendam ob eximiam simili- 15 tudinem Cappadociae regnum adfectantem, tamquam Ariarathes esset, quem a M. Antonio interemptum luce clarius erat, quamquam paene totius orientis ciuitatium et gentium credula suifragatione fultum ca- put imperio dementer inminens iusto inpendere sup- 20 plicio coegit. Cn. Asiani Bionis inrupit filiunique eius expulit, uociferando Par.se filium illius esse. 2. Caesar Augustus barbarum quendam, ob eximiam similitudinem Cappadociae regnum adfectantera , tamquam Ariara- 25 thes esset, puniuit, cum ille Ariarathes a M. Antonio esset occisus. ente in domum [Cn. —]onis inrupit filiumq. eius patri[is penatibus] expulit uociferando non illum se[d se —] ni (ne h) ee procreatu B 1 asinii dionis cod. Atreb.: asiani bionis P, assidionis dett. 3 se dione Pigh. e suis: se Assidione al.; spatium in B docet solum cognoinen scriptum fuisse 4 rem xedjxxii Foertsch (I, 28) : reduxit j?, rem p. reduxit Kempf 6 obtinente remp. b 9 quaedam per[inde — cre]dita esset [incendio — ad se] pertine[ntibus — inexjpugnabilem B 12 augustae Periz. e codice suo: augusti g 17 quem b: qra B 20 inpende B, inpendi b 21 VALERI MAXIMI FACTORVM ET DICTORVM [ME]MORABILIVM [LIBE]R NONVS EXPLC. B 25 et 26 ariathes V m 31* INCERTI AYCTOEIS LIBERDE PRAENOMINIBVS DE NOMINIBVSDE COaNOMINIBVS DE AGNOMINIBVSDE APPELLATIONIBVS DE VERBIS IN EPITOMEN REDACTVSA IVLIO PARIDE. BE PRAENOMINIBVS. 1. Varro simplicia in Italia fuisse nomina ait existimationisque suae argumentum refert, quod Romulus et Remus et Faustulus neque praenomen ullum5 neque cognomen habuerint. qui ab eo dissentiuntaiunt matrem eorum Ream Siluiam uocatam, auumSiluium Numitorem; fratrem eius Amulium Siluium,ac superiores Albanorum reges Capetum Siluium,Agrippam Siluium, posterioresque duces Mettum Fu10 fetium et Tutorem Cloelium uocatos. nec contentihis ad Sabinos transgrediuntur : Titum Tatium^ Numam Pompilium et patrem eius Pompium Pompilium^eiusdemque regionis principes enumerant Pustulanum Lauranum, Volesum valensium, Mettum Cur15 tium; Alium Fumusilleaticum. e Tuscis recitant Lartem Porsennam, ab Aequiculis Septimum Modium;1 Lib. X de praenomine B 6 ream B: rheam V 7 nomitorera JS' 9 mettum {uel metium) B; metum F", Mettium^12 pomp[ium] B, Pompum Pighius 13 [pustulanum — primum]regem eorum et f[ertorem — qui] ius B 15 etuscis V: exTuscis codd. Pighii, ab Etruscis Mai 16 porsinnam F DE PRAENOMINIBVS. 485primum regem eorum; et Fertorem Resium, qui ius fetiale constituit. in hunc modum Varronis sententia subruitur. 2. Romanos autem arbitrandum est maxime abAlbanis et Sabinis multiplicandorum nominum con- 5suetudinem traxisse, quoniam ab illis orti sunt. omnia autem quae ad unum quemque nostrum definiendum excogitata sunt, eandemuim significandi hominis optinent. quod per proprietatem dicitur, hoc distat, quia eo gens cognoscitur^ ideoque dicitur gentilicium : locetera ordine uariantur. nam quod praeponitur praenomen, quod post fertur cognomen, quod ad ultimumdicitur agnomen. quorum series non ita ut exposui semper seruata est. animaduerto enim in consulumfastis perplexum usum praenominum et cognominumi5fuisse. dictum Postumum Cominium Auruncum et Postumum Aebutium Heluam et Vopiscum lulium et Opitrem Verginium Tricostum et Paulum FabiumMaximum. quin etiam quaedam cognomina in no- men uersa sunt, ut Caepio: namque hoc in Bruto 2anominis locum obtinuit. 3. Gentilicia nomina Varro putat fuisse numerocx), praenomina circa xxx. pueris non prius quamtogam uirilem sumerent, puellis non ante quam nu- berent praenomina imponi moris fuisse Q. Scaeuola 25auctor est. quae olim praenomina fuerunt, nunccognomina sunt, ut Postumus, Agrippa, Proculus, Caesar. 4. Opiter, qui patre mortuo, auo uiuo gignebatur. Vopiscus, qui in utero matris geminus conceptus, al1 fertorem V, item B ut uidetur, in quo prima saltem littera f satis distincte etiamnunc apparet: Sertorem ?; cf. inscriptionem nuper repertam in C. J. L. I, p. 564 4 maxime om. B ut uidetur 9_optinent 5; obt. ^[) per proprietatem V corr.: proprietatem V , ***prietate B (exiremae litterae clarae sunt nec obscurae nisi tres primae) 13 agnomen 5F; agn. est ec?(f. 14 cousulum] quae sequuntur usque ad celebrata est p. 487, 19 desunt in B, folio mutilo et sequente schedula plane amissa 17 ebutium V 20 cae- pionemque hoc F 27 postumius V, em. Pighius 28 Caeso coni. Kempf, at u. Mommsen, roem. Forschungen 1, 21 • 30 486 DE PRAENOMINIBVS. tero abortu eiecto incolumis editus erat. Hostuspraenomen fuit in eo, qui peregre apud hospitem natus erat, idque habuit Lucretius Tricipitinus, collegaL. Sergii. Volero in praenomen abiit, quod uolenti5 bus nasci liberi parentibus uidebantur : quo usus estPublilius Philo. Lartis praenomen sumptum est aLaribus, Tuscum autem esse creditum, fuitque consul Lar Herminius cum T. Verginio Tricosto. Statius a stabilitate, Faustus a fauore praenomina cepe10 runt. Tullus praenominatus est ominis gratia, quasitollendus, o littera in u conuersa. Sertor qui per sa-tionem natus erat adpellatus est. Ancum praenomenVarro e Sabinis translatum putat : Valerius Antiasscribit; quod cubitum uitiosum habuerit, qui Graece15 uocatur dyxcov. Lucii coeperunt adpellari qui ipsoinitio lucis orti erant, aut , ut quidam arbitrantur, aLucumonibus Etruscis. Manii, qui mane editi erant,uel ominis causa quasi boni: manum enim antiquibonum dicebant. Cnaeus ob insigne naeui adpellatus20 est. quod unum praenomen uaria scriptura notatur:alii enim Naeum^ alii Gnaeum, alii Cnaeum scribunt.qui G littera in hoc praenomine utuntur, antiquitatem sequi uidentur, quae multum ea usa littera est.olim enim dicebatur frugmentum, nunc frumentum25 ecfertur , et forgtis , non fortis , et gnatura , non natura: ergo etiam qui in corporibus gigni solet gnaeuus appeliabatur. qui CN ponunt corruptione syllabae delectari uidentur, qui Naeus, leuitate. Gai iudicantur dicti a gaudio parentum, Auli, quod dis30 alentibus nascuntur, Marci Martio mense geniti,1 Hostus Pighius: Hospes V 4 quod uolentibus nasci li- beris a parentibus indebatur G. F. Groiefend in Zeiischr. f. d.Alterthumswiss. 1843 p. 179 6 Publius V, em. Pighius \\ laertisV 11 pronomen ed. Mai contra codicem 7 consularis herminiusV 8 costo V 13 Antias Pighius: antea V 14 quo V 15ANKSIN V 21 Naeum] naeuum F 22 G edd. priores: C V25 etfertur V \\ foretis K', forctis F corr., em. Periz. in adnot.27 .CN. V: .GN. ed. Mai [1 correptione V, em. Pighius^ 28 Gai]CN. V 29 quod is auentibus V pr. m. 30 Marci] M, V DE PRAENOMINIBVS. 487 Publi qui prius pupilli facti erant quam praenomina haberent, alii ominis causa e pube. 6. Tiberii uocitari coeperunt qui ad Tiberim nascebantur. Titus e Sabino nomine f Tito fluxit, Appius ab Atto, eiusdem regionis praenomine. Caesones adpellati sunt 5 qui e mortuis matribus exsecti erant, SeruiuS; quodmortua matre in utero seruatus est, Spurii patre incerto geniti quasi OTtOQccdiOL. Numeriis sola tantummodo patricia familia usa est Fabia, idcirco quodtrecentis sex apud Cremeram flumen caesis qui unus loex ea stirpe extiterat, ducta in matrimonium uxorefilia Numerii OtaciliiMaleuentani sub eo pacto, ut quem primum filium sustulisset^ ei materni aui praenomen inponeret, obtemperauit. 7. Antiquarum mulierum frequenti in usu prae- i5 nomina faerunt, Rutila, Caesellia, Rodacilla; Murrula, Burra a colore ducta. illa praenomina a uiris tracta sunt; Gaia, Lucia, Publia, Numeria: ceterumGaia usu super omnes celebrata est. ferunt eriim Gaiam Caeciliam; Tarquinii Prisci regis uxorem, op- 20timam lanificam fuisse et ideo institutum , ut nouaenuptae ante ianuam mariti interrogatae quaenam uo- carentur Gaias esse se dicerent. 1 Publi F: Publii ed. Mai 2 e /^; ex g 4 homine Periz., idem pro tito coniciens titulo, coll. Paulo Festi p. 366 M. 8 CnOPA^II V, Pighii emendationem confirmans \\ Numerii V, em. Periz. 12 numeri iotacilii V 13 aui V corr. ex aut 16 Rutilia V; cf. Muell. ad Festum p. 263 \\ Caesulla coni. Kempfeoll. Festo p. 274 M. \\ Murtulla G. F. Grotefend l. cit. p. 118 19 i^r^xxi.\\hic redit B 23 dicerent] in V sequitur subscriptio: C. TITI PROBI I FINIT EPITOMA HISTORIARVM | DIVERSARVM EXEMPLORVMQVE ROMANORVM | Feliciter emendaui | descriptum Rabennae j Rusticus Helpidius Domnulus .vc.; similiter B, sed hoc ordine: feliciter em. descr. ra- uennae (rab. corr.) rust. help. domnulus .uc. {inieriectum nianu admodum recenti duo horaines); tum sequitur: TITVLVS ADBREVIATORIS. C. titi finit epitoma historiarum diuersarum exemplorum romanorum. / lANYARII NEPOTIANI EPITOMA LIBEOKVM VALERII MAXIMI.lanuarius Nepolianus Victori suo saluteni. Impensius quamceteri adolescentes litteris studes, quo tantum proficis, ut exi-gas scripla ueterum coerceri, mi Victor: quod iudicium etiam5in senibus rarum est, quia recte dicendi scientia in paucis.igitur de Valerio Maximo mecum sentis opera eius utilia esse,si sint breuia : digna enim cognitione componit, sed colligendaproducit, dum se ostentat sententiis, locis iactat, fundit ex-ce^ibus , et eo fortasse sit paucioribus notus, quod legen-lotium auiditati mora ipsa fastidio est. recidam itaque, ut uis, eius redundantia et pleraque transgrediar, nonnulla praetermissa conectam. sed hoc meum nec neruum anliquorum habebit nec fucum nouorum. et cum integra fere in occultosint, praeter nos duo profecto nemo epitomata cognoscat. hoci5tutius abutor otio tibique pareo. heu, censor, -|- piueterescaue hic aliud quam breuitatem requiras, quam solam poposcisti. cura, mi Victor, ut ualeas. Tai.M.i. I. De religione. 1, 1 1. Romani aeque armis ac sacris studentes ex senatus20consulto decera optimatum liberos ad noscendas aruspicumdiscipliuas in Etruriam miserunt: qui ut ceteras quoque cae-rimonias Graecorum Callifanas petierunt. 1, 2 2. Metellus pontifex max. Postumium cons. in Africam4 tantus C 5 uictori C 8 componat — producat C 9 fundat C 11 recidas C 13 nec neruum nos: neruu C, nec uimMai 11 habebat C 16 orio tibiq. parco C 16 piueteres C, decetero Mai, fort. pie, ceterum 17 quas solas C 22 in om. C23 callifanas C , qui epiiomatoris ipsius error uidetur 1,1—9. 489profecturum sub denuntialione multae contintiit, eo quod es- yai.M.set consul idem flamen Martialis : ut uidelicet priore loco haberet sacerdos sacra quam consul uictoriam. 3. Gaius Flamiuius aduerso omine magister equitum esse i,55 noluit. 4. Syracusis cum Clastidio captis M. Marcellus quinquies i, 8consul, cum ex uoto aedem Ilonori et Virtuti construeret, a collegio pontificum prohibitus est duobus numinibus unumdelubrum dicare, ne cum contumelia praetermissi alteri sacri10 ficaretur, aut si quod accidisset prodigium, de placando deo esset incertum. Marcellus duplo sumplu duo templa constituit. 5. L. Furius Bibaculus praetor a patre magistro Saliorum 1,9iussus ancilia tulit, cum id praetori necesse non esset. sed tamen Bibaculus patri et sacris paruit. 15 6. M. Atilius duumuir iussu Tarquinii regis culleo insutus 1,13est, quod llbrum occultioris sacri describendum , subtractum e regiis secretis, prodidisset. 7. Gracchis rem p. uexantibus repertum in sibyllinis libris 1,1antiquissimam Cererem placandam. tunc quindecim uiri Heu20 nam profecti sunt — is enim locus a uirgine cultus putatur —, ut deae satisfacereut. propitiata Gracchorum exitu putatur. 8. Tiberius Gracchus ad augurum collegium e prouincia i,3scripsit comperisse se consules non auspicato creatos. reci25 tata in senatu epistola reuocati sunt consules, Figulus ex Gallia, Scipio Nasica ex Corsica et magistratu se abdicauerunt. tanta uis religionis inerat, ut de ea crederetur absenti. 9. Cum Sulpicio sacrificanti apex cecidit, significatum est 1,5instare iacturam sacerdoti. 1 profecturus C [] multase continuat C [j esse C 2 flamenque Mai [| haberet sacerdos sacro quos 6onsuI C, em. Du Rieu 4 flaminius eodem omne magis eque esse uoluit C, em. Mai 9 necno contumelia pretermissi C, ne, uno contumelia praetermisso Mai 10 de placando esset incertus C et Mai 11 consti- tuat C 12 Lirgulus inuaculus C 13 pretor C 14 miuaculusC15 Matilius B 16 oculnoris C 19 enna C 21 ut des satis re- ceret C, em. Du Rieu, idem satis fieret coniciens 25 seruatu C \\ ficulus et gallia C 26 ex] et B 27 crederett" absenti C, cre- deretur etiam absenti Mai 28 Cum] Vm C, fort. Vt || est insacre iathyra sacerdoti C 490 NEPOTIANl EPITOMA Val.M.I. 1, 5 10. Fabius Maxiraus cum crearetur dictator, sorex sonuit.ille ob omen dictaturam deposuit. 1, 6 11. p. Licinius pont. max. uirginera Vestae, quod quadamnocte ignera perpetuura indiligenter seruasset, flagris coercuit. uerum seueritas ad pellendam neglegentiam adeo parum5profecit, ut postea ignis extinctus sit. sacerdos uero [uel ponlifex] pro peccato araplius poenae raetueus ornaraentura exsuis pretiosissirauracineri superposuit moxque flararaa surrexit. l> 10 12. Albanus insignis uir religione. qui cura capta urbea Gallis fugeret plaustroque eueheret farailiara suara, uirgines-loque Vestales cum sacris pone uidisset, deiecit uxorem ac filios, et sacerdotes cum piis oneribus suscepit iussusque iter mutare Caere peruexit: ex cuius oppidi obsequio in publicas re-ligiones caerimonias appellauerunt. Ij 11 13. C. Fabius Dorsuo flamen Quirinalis, cum idem Galli i5obsiderent Capitoliura, sollerani die gabinatus sacra praeferensper hostiura tentoria sacrificio peracto rediit. 1, 12 14. Sub laniculo arca inuenta est P. Cornelio et M. BaebioTamphilo conss. , plena libris nostra lingua atque Attica, quain arca Latini pontificum disciplinas, at Graeci philosophorum20habebant. seruatis igitur nostris Graecos igni dedere, quianon probauerint contra religiones sapientiam. quos librosiussu senatus P. Petilius praetor urbanus exussit. 1, 14 15. M. Atilius Regulus missus a Carthaginensibus Romarainter legatos Punicos sub sacraraento , ut si captiuorum com-25mutatio facta non fuisset, ad suppliciura rediret, de captiuisperrautandis populo Roraano ipse dissuasit et ad Poenos rediit, ne peieraret. 1, 15 16. Post Cannensem cladera cura satis iuste tota ciuitas in raaerore esset, senatus censuit ut dies XXX tantura luctibus3odarentur: instabant enira sacra Cereris, quae oportebant a laetis celebrari. 1, 16 17. Varronera Cannis raale aduersus Poenos rem gessisse1 maximi C 3 Prelicinius C 4 cercuit C 5 seueritas appellenda C 6 uel pontifex glossam esse uidit Christ 8 cineris C11 deiedit C 12 honeribus C, honoribus Mai 13 cere perueiatC 15 Ti. Fabius donsuo C 17 peracto add. Mai 19 pamphilio C 20 pontificu cu C 24 Matilius C 31 oportebat Mai 33Varro in cannis C [| cessisse C 1,10 — 24. 491 fuere qui crederent, eo quod puerum speciosissimum louis vai.M.i,tensae imposuisset: ob id laesam saeuisse lunonem. uix denique post aliquot annos sacrificiis culpa expiata est. 18. Hercules Italiae hospes sacra fertur Potitiis tradidisse, 1, 175 quae per familias seruata sunt. sed postea Appius censor seruis publicis ea tradidit, ob quod piaculum Potitii omnes puberes fere XXX eodem occubuere anno. dehinc Appius, eiusdem uir generis, excaecatus est. 19. Carthagine a Romanis capta spoliatus Apollo ueste 1, 1810 aurea. inuentae sunt cum frustis tunicae manus eorura qui abstulerant. 20. Lucum Aesculapii Turulus Antoni praefectus in usum 1, 19nauium succidit : postea uictus a Caesare in eodem luco Turulus iuteremptus est. 15 21. Fuluius Flaccus censor creatus, cum aedem Fortunae 1, 20equestris Romae faceret, tegulas ex marmore de t«mpIo lunonis Lachuaie transtulit, moxque mente caruit filiumque militantem in Illyrico amisit. tum referri senatus usurpata iussit. 20 22. Pleminius, Scipionis legatus, Proserpinae thesaurum 1, 21uacuauit : quem senatus catenatum Romam direxit, ubi in car- cere taetro languore periit. senatus uero duplam pecuniam reddendam censuit. 23. Eiusdem deae opes rex Pyrrhus Locris populatus est: 1, E.l25 cumque nauigaret, subitis tempestatibus cum classe illisus est, rapta autem in litore inuenta ac reddila sunt. 24. Ad Masinissam regem inmensae magnitudinis elefanti 1,E.2dentes praefectus classis detulit: quos cum cognouisset e templo lunonis Melitensis ablatos remisit inscripsitque genti30 libus litteris : accepisse regem ignorantem, supplicem remisisse. 1 crederet C 2 id add. Mai 1| lunonem] in nonem C 4 hospite C, em. Mai [] Potitiis] pontis C, item postea ponti 5 per familiam Christ, cf. tamen Liu. 9, 29, 10 11 abstulerint C; se- quitur exemplum de Brenno, quod inseruimus p. 14 12 anatoni C 15 creatus nos: senatus C, om. Mai 16 ex nos: et C 17 lunonis add. Mai 20 Plenrarus C 24 Eius dee opes C 27 rege C 29 militensis oblatos C 492 NEPOTIANI EPITOMA vai.M.i. n. Qui religionem dissimulauerint uel decontemptu obseruantiae. 1,E.3 1. Dionysius, Syracusanorum tyrannus, Locris fanumProserpinae spoliauit et nauigans suis flatibus dixit: sic sacri- legi nauigant. idem Dionysius louem Olympium pallio aureo5nudauit, quod Gelo de spoliis Carthaginis dederat, et apposuitlaneum dicens, hoc potius conuenire, quod hieme apricaret, neque grauaret aestate. Aesculapio quoque Dionysius barbam auream dempsit et ait, patre leui filium incongrue essebarbatum. hic quidem impunitus fuit , sed eius filius , hereslodominationis, poenas dare delectus exilio soluit. (Hic sequuntur exempla quae desunt in Valerii Maximicodicibus : u. supra pag. 13 sqq.) 4, E.2 Deiotaro regi tetrarchae in iter necessarium intento sae-uum augurium aquila cecinit: rex territus rediit. ea nocte15.hospitium corruit, quod regi fuerat praeparatum. VI. De ominibus. 5, 1 1. Postquam ceperant Galli de urbe uictoriam, patres conscripti deliberabant migrare Veios, cum centurio cohortibussigna referentibus exclamat: ^signifer, hic fige signa: optime20manebimus '. paritum omini est. 5, 2 2. Camillus precatus deos est populi R. florente fortuna, ut si quis deorum felicitati rei p. inuideret, per Camillum sibi satisfaceret, et sub uerbo decidit. probauit omen exilium quodinsecutum est. 25-5, 3 3. L. Paulo consuli sorte euenit prouincia Macedonia ad- uersus Persem regem. reuersus domum inuenit paruam filiam flentem. quaerenti causas illa respondit: ^mi pater, f Macedonis est mortuus ' : hoc nomine catellus fuerat. ille in tri- umphi spem omen accepit. 303 fanum] planum C 4 secundis flatibus Kellerhauer 8 ne- que Christ: non quod C 11 dominationes penas aree delectus C14 in iter Mai: inter C 15 cecinxit C 19 Veios] helos C 20signisti hic C 27 PersemJ se C \\ inueniat C 28 macedonisC; fort. Persa; nam uidetur Macedonis foedum glossema ; cf. Cic. de diuin. 1, § 103 29 hoc omne C II, 1. VI. 1-VlI. 5. 493 Val. M.I4, G. Marius , a senatu iudicatus hostis, Minturnis custo- 5, 5diebatur in domo Fanniae. in conspectu eius asello pabulum forte oblatum est: contempto animal adaquatum contendit. obtinuit Marius a multitudine auxiliatrice ut ad litus deduce5 retur. tum parua naui Africam euectus euasit arma Sullana. 5. Pompeius uictus a Caesare Cyprum tendens Paphum 5, 6uenit, ammiratusque aedificium in litore interrogauitquod esset. gubernator ait KarcoPaailEicc dici. saeuum omen statim tristi uultu prodidit et effugit locum. 10 6. L. Cassium Rhodum spoliantem incolae rogabant ut de- 5, 8orum simulacris abstiueret. ille ait Solem se relinquere. nec mora : in Macedonia uictus periit. 7. A Petilio consule obpugnabatur in Liguria ciuitas Le- 5, 9tum nomine. adhortans militem ait consul ^ Letum hodie ca15 piam', moxque occisus est. VII. De prodigiis. 1. Seruio Tullio in Tarquinii Prisci regia dormienti caput 6, 1ardere uisum est: quod prodigium cum Tanaquil uxor regis audisset, puerum inter liberos educauit. denique idem Romae 20 rex fuit gradu sexto. 2. L. Marcius post interitum Pub. et Gnaei Scipionum per- 6, 2turbatum exercitum ducis alloquebatur officio , et capite apex flammae summus emicuit. postea cecidit hostium milia XXXVII plurimosque cepit: dehinc Punicis castris potitus est. 25 3. Scipio ut in Africanam terram descendit, cecidit. hocom.vai.factum pauente exercitu exclamauit Ueneote, terra Africa' et uicit. 4. Sulla contra Samnites gerens bellum inter sacrifican- 6, 4dum ad sinistram serpentem uidit. mox adhortante Postumio 30 aruspice produxit exercitum et uicit. 5. Ros locuta Romae est L. Volumnio et Seruio Sulpicio 6, 53 quo conterapto Mai, an eo contempto ? [] adaquatum nos: adaquatur C, ad aquam Mai 5 tum] tus C \\ sillana C 7 quid Mai 8 cauba silea C \\ seuum C, scaeuum Mai, ai u. p. 492, 15 11 solum C 12 mora macedonie C 13 pecilio C 14 lerum C 22 et nos {nisi nialis et e) : ait C, cuius Mai 23 milia] .W. C 24 pontus est C 28 conaria samtus C 29 mox] m C [| posthomo aruspici C • 494 NEPOTIANI EPITOMA. vai.M I. conss. carnes etiam caelo lapsae sunt, quarum pars ab auibusintercepta est, pars incorrupta diu iacuit. quo anno grauiafuere bella. 6, 5 6. Itera sequenti tumultu infans sex mensium in boarioforo triumphum clamauit quieuitque, tum infans alter natus5est capite elephantino. imbre saxatili Picena regio uerberata.in Gallia eisdem temporibus lupus e uagina gladium sustulituigiii. tunc et sanguinem duo scuta in Sardinia sudarunt.apud Antium quoque messores sanguinulentis spicis impleuerecorbes et pluuiae deciderunt cruentae. Cn. Domitii bos bello^oPunico secundo sonuit: ' caue tibi, Roma'. 6, 6 7. G. Flaminius consul sine auspiciis creatus conflicturusque cum Annibale ad lacum Trasimenum cum equo suo cecidit. et cum post hoc omen rapi signa iussisset, conuelli ne-quaquam potuerunt. denique effodere ea imperauit. eo proe-15lio caesa sunt Romanorum m. XV, capta sex, reliqui fugerunt,m. X, ipse consul occisus est: quem cum Annibal humari iussisset, non repererunt. •6,7 8. Mancinus consul ad Hispaniara directus est, bellumcontra Numantinos acturus. cum Lauinii sacrificaturus esset, ^oemisit cauea pullarius pullos, qui in siluam euolauerunt necreperti sunt diu multumque quaesiti. nauigaturus idem e portu Herculis sine auctore uocis audiuit '^Mancine, mane'.cumque scapham conscendisset, immensura anguera illic ex- horruit. tribus prodigiis nuntiata sunt infelicia tria : pugna,25foedus, deditio. 6, 8 9. Ti. Gracchus, ciuis optimus, cum consul rem diuinamin Lucanis faceret bello Punico, gemini serpentes allapsi suntcaesaeque hostiae iecur comederunt: refugit turba territa sacrificiura. quod cura rursus repetitura esset, idem accidit. 30tertio quoque cura diligentissime hostia seruaretur et serpentum prohiberetur incursus, arceri non potuerunt quin idera facerent. postea consul quarauis uir cautissiraus a Flauio hospite inductus in insidias est atque ita praeuentus dolo, ut5 clamamauit C 8 sardina C 10 coruies C [] Claei domniC 11 punicio C || romo C 16 caesa Mai: fusa C \\ .n. XY C \\ fugierunt .n. X C 27 Titus C 29 seseque C \\ refugiat C 30repertitum est C 33 cautissim : et flauo C VII. 5 — VII, 15. 495 inermis ad eum locmn ueniret, in quo latebat Poenus Mago, vai.M.i.et ab eo occisus est. 10. Marcellus, Syracusarum uictor et fugator Hannibalis, 6, 9cum sollemne sacrum faceret, primae hostiae iecur sine capite 5 habuit, secundae duplici capite. aruspici displicuit post prima tristia sequentia nimis laeta esse. itaque Marcellus cum ex- ploratum noctu processisset, in Bruttiis a Poenis interemptus est. 11. Octauius collega Ginnae uidit Apollinis caput e statua 6, 10cecidisse, quod caput euelli terra omnino non potuit. nec 10 longum cum [Cinna] dissidens a collega periit. caput statuae post Octaui poenam leuatum est. 12. Crassus triumuir dimicaturus Charris cum gente Per- 6, 11sarum pullum accepit paludamentum, cum moris fuerit candidum offerri siue purpureum : una etiam aquilarum uix potuit 15 euelli. in p^^oelium prodeuntibus altera aquila cum ferretur, retrorsum uersa est. mox innumerae Romanorum cecidere legiones, in conspectu patris filius periit: Crassus ipse iacuit inhumatus et ludibriis patuit. 13. Cn. Pompeio mouenti signa Dyrrhachio fulmina ad- 6, 1220 uersa occurrerunt, apes quoque obsidere uexilla. quo uiso subitus maeror confudit exercitum : fugerunt hostiae, in templis simulacra conuersa sunt, alia fleuerunt, aiia sudauerunt. tantus uero in aere armorum strepitus fuit, ut Antiochiae quasi ad aduentum hoslium in muros concurreretur. sub sta25 tua Caesaris eisdem temporibus Trallibus in aede Victoriae procera palma enata est, ac moxFarsalica est nuntiata uictoria. 14. Antequam Caesar occideretur in curia, ante dies pau- 6, 13cos boue ex more mactata cor in extis non est repertum. quod cum Spurinna pronuntiasset ad uitae periculum pertinere, ait 30 Caesar constanliae memor: ^miraris, si cor bos non habet?' sed mox ei uitae finis fuit. 15. Xerxi regi Persarum equa leporem peperit in castris: 6, E.lquo prodigio pronuntiatum est milites eius pauore fugituros. omen euentuin secutum est : nam diu uictor miser recessit. m 4 sacruin] sac eo lemenibus C 6 sequente aninus B 10 Cinna glossa uidetur 1| a del. Mai 12 cum gente sarum C 15 prodeuntibus est altera C 20 obsedere Mai 25 arallibus C 26 nata C 28 an mactato ? \\ in estis C 33 praenunciatumM«j 34 euentum add. Christ ^ 496 NEPOTIANI EPITOMA Val. M. I. 6, E. 1 16. Idem Xerxes cum Lacedaemonem uellet inuadere, interconuiuandum accipiens uinum patera excepit sanguinem: hociterum ac tertio. tunc magi monuerunt ut ab incepta intentione desisteret. 6, E.2 l^. Midae regi futuro, cum paruus esset, formicae grana5frumenti in os inoresserunt. ditissimus omnium fuit. 'o'VIII. De somniis. 7, 1 1. Octauianus Augustus aeger in castris farsalicis erat.cumque apud Pliilippos luce uentura certaturae ciuile interbellum romanae manus essent, Minerua in somnis uisa medicoloeius Artorio iussit in eo bello Augusto opus esse. ad quodproelium cum lectica latus est: sed intento eo in aduentumuictoriae Brutus castra eius cepit. 7, 2 2. Calpurnia, uxor lulii Caesaris, uidit in somnis maritumsuum confossum uuhieribus in sinu suo iacere: orauit Caesa-i5rem ne eo mane abiret in senatum. sed ilJe auspiciorumsaepe neglegens conlempsit somnium, sed exitu probauit. 7, 3 3. P. Decius Mus et Manlius Torquatus consules beilo la-tino somniarunt diis Manii)us Terraeque matri alterius partisducem, alterius exercitum deberi. cum consulum soninia con-20uenirent, consulli dii sunt: idem ex auspicio responsum est.conuefiit inter eosdem duces, ut is se morti oflerret, cuiuscornu et acies prius cedere coepisset in proelio. Decium gloriosa fata rapuerunt, quamuis et Torqualus mori pro palriapraeoptasset. 257, 5 4. Ciceroni exuli, cum quiesceret in uilia campi atinatis,in somnis occurrit imago G. Marii cum insignibus consulatus,uisusque eum lictori tradere qui in monumentum marianumdeduceret, praemissa uoce illic spem ei meliorem fore. deinceps in lemplo louis a Mario exstructo de reditu Ciceronis se-30nalus decreuit. 7, 7 5. Cassius Parmensis percusso Antonio uidit in somniohominem praegrandem, concretum coma et barba. rogauit9 /br^. interse llineo —opusesseC/im^; neeo —opusessetC 12 intencioC 14 CalpliurinaC 18mallius(7 19alterius partisducera om. Mai 22 conuenit addidi [) ut ipae C 24 facta Mai\\ more C 26 altinatis C .32 somno Mai 33 pgrandeirc C: pergrandem Du Rieu sine caiisa, persk6gTa.ndemMai operarum errore VII, 16 — VIII, 11. 497 quis essel: respondit se esse Orcuni. inclamauit pueros quae-vai.M.i.siuitque ecquem talem uidissent: negantibus indormiuit. occurrit iterum species : accenso dehinc lumine uigilatum est. paucis post diebus iussu Caesaris punitus est. 5 6. Hannibal somniault iuuenem Immana forma augustio- 7, E.lrem, qui se horlaretur in excidium Ilaliae, auctore loue seculurum. deinde post tergum respiciens intueri sibi uisus est serpentem uastum cuncta populantem, audire etiam caeli fra- gorem, nec non et nimbos cum maligna luce uisere. interro10 gauit iuuenem praeeuntem, quis subsequatur. ille ad haec ^uides' inquit, 'uides excidium Italiae: tace et cetera permitte falis'. 7. Alexander Magni quiescentem se interfici Cassandri dex- 7, E.2tera uidit. eodem ipso postea insidias ordinante bibit uenenum. 15 8. Simonides poeta graecus ad litus appulit et naufragum 7, E.3illic cadauer repertum sepeliuit. dehinc quiescens ammonitus est ab umbra sepulti, ne die postero nauigaret. quicumque soluerunt, in conspectu eius summersi sunt. Simonides so- mnium uersibus cum laude celebrauit. 20 9. Cum Persarum regi uisum esset per quietem quod Atys 7, E.4filius suus pulcherrimus fortissimusque ferro interficeretur, iuuenem bellis abstinuit, armamentarium adire non siuit, re- mouit armigeros. sed circa Olympum aper nimius coepit cuncta uastare et rusticos sternere. orauit filius ut ad inter25 ficiendam beluam mitteretur: optinuit. sed lancea, qua petitus aper fuerat ab eo, adolescens cui commissus fuerat, occisus est. 10. Hamilcar dux Carthaginensium audisse sibi in somnio 7, E.8uisus est quod Syracusis, quas obsidebat, alio die cenaturus esset. pugnauit spe uictoriae et in urbem harpagonibus 30 raptus est. 11. Alcibiades somniauit pallio se opertum: et amicae^, E.9suae lecto interea opertus est. 2 hecquem talem uidisset C 8 serpentu C 10 qui subsequatur C, quid s . Mai 13 magni C, fort. Magni f. 20 Cum persarum regi C: Croeso regi Mai \\ esset nos: est C \\ atis tilius suus pulcherrimi fortissimique C 22 siuit] sunt C 25 lancea equa C 27 sibi somio C 29 arpaconibus C 3 em. Christ; ueste Kellerbauer VAL. MAX. 32 498 NEPOTIANI EPITOMA vaiM.i. VIIII. De miraculis. 8, 1 1. Aulus Postumius dictator coiitra Mamilium ducem Tusculanorum cum diu pugnaret ad lacum Regillum , Castor etPollux inter Romanos uisi sunt pugnantes. 8, 1 2. P. Vatienus ad urbem Romam nocte uadens uidit iu-5uenes albis equis sedentes, qui iusserunt ut die sequenti se-natui nuntiaret Persen regem Macedonum aPaulo esse captum.Vatienus quidem libens laeta executus est, sed iussu senatusmissus in carcerem est tamquam incertorum locutor. moxlitteris Pauli de die uictoriaque certa res patuit. Vatienus so-lolutus custodia agrum dono accepit. et Vatieno idem geminiuisi ad lacum luturnae sudorem suum equorumque abluentes.8, 2 3. Roma laborans pestilentia per triennium libros consuluit sibyllinos, quibus iubebatur .ut ab Epidauro Aesculapiusexhiberetur. missi legati sunt ad graecam urbem, quos liben-15ter Epidaurii alque humaniter susceperunt. ibidem se legalisserpens ostendit raro ab incolis nisi feliciter uisus. cumqueper triduum familiariter apparuisset, cunctis inspectanti])ussubiit in triremem romanam et in tabernaculo legati QuintiOgulni collectus quieuit. urbe profecti Romam sunt: anguis20in naui semper apparuit. Anlium uentum est: descendit ser-pens ad limen templi Aesculapii et triduo inter myrtos latuitnec ad solitos cibos processit. dehinc rediit ad nauem: cumque uentum esset ad Tiberim, enatauit in insulam, in qua illi templum est constitutum. et mox sanitas Romanis data. 258, 3 4. Furius Camillus Veios cepit iussitque staluam lunonisMonetae transferri. unus e niilitibji&-j}er iocum^ interrogauitsimuIacrum,--mHB-~tt«I-let jre Romamije&pandit VuqlQTT'" 8, 4 5. Tum cum Coriolanum mater ab urbis Romae reuocauitexcidio , ad quartum lapidem uia latina Forlunae effigies bis30locuta est his uerbis : ^rite me, matronae, dedistis, rite medicauistis'. 2 posthumus C 5 uacienus C ei sic deinceps; cf. ad p. 45, 38 quidam C 20 Ogulni] burgoni C {] collecto C |] urbe C: indeChrist \\ romani C 22 tripio C 23 nec—processit om. Mai iacenteDu Rieu 24 in om. C 26 caraillus uelos C 27 per locum Cy 28 num] cum C 29 cornuolanum C 31 rite me] rite C 32 di-carunt C VIIII, 1 — 12. 499 Val.M.I.6. Valerius Publicola consul primus cura expulso urbe 8, 5Tarquinio contra Etruscos Veientesque pugnaret , e pro.ximo luco audita uox est; ^uno plus Etrusci cadent, Romanus uictor abibit'. utrumque uerum fuit. 5 7. Gaius Fabricius Luscinus consul et imperator praeci- 8, 6puus Thurinis auxilio erat contra Bruttios Lucanosque. id cum militibus romanis arduum uideretur, ut contra duas gcntes ualidas congrederentur, apparuit subito iuuenis ignotus, ad uirtutem romanos exercitus acuens et, cum tardiores forte 10 sentiret, scalas gerens per aduersas acies hostium, accendilque Romanos pulchrae uirtutis hortatu. denique eo proelio a Romanis caesa sunt m. XX, capta m. V cum signis tribus et duce Statio Statilio. mane alio consul Fabius pronuntiauit ei se uallarem coronam daturum , qui in castrum primus irrupe15 rat. cum p^etere praemium nuUus auderet, honos et manubiae Marti a cunctis militibus deuota supplicaliune delatae. 8. Deos penates Aeneae Ascanius Lauinio Albam transtu- 8, 7lerat: simulacra Lauinium sponte rediere. rursus traducta Albam repetiuere anliquiora delubra. 20 9. L. Cassium, percussorem auunculi sui G. lulii Caesaris, 8, 8Octauianus Augustus bello est perseculus. itaque cum ad Philippos pugnaretur, Cassio uisum est quod purpuratum lu- lium Caesarem equo incitato in se irruentem uideret, et ge- mens exclamauit: 'cedamus, quando nec occidisse prodest'. 25 10. L. Lentulus in Aegyptio litore forte conspexit fra- 8, 9gmentis scaphae humanum corpus exuri et mililibus ait: ^qui scimus an Pompei rogus sit?' ignorans rem locutus est. 11. Cum sacrarium Saliorum crematum esset, solus Ro- 8, limuli lituus integer repertus est. exusta similiter aede Forio tunae Serui Tulli slalua illaesa inuenta est, aliis concrematis. 12. Statua Quinlae Claudiae uirginis Vestae in area deum 8, 11Malris geminum euasit incendium, eius uidelicet, quae inhaerentem in liado Tiberis nauem uitta dumtaxat exlraxit. nam 2 terquinio C 3 fort. e Tuscis [J caderent C 5 luscinius C \\ et om. Mai 6 thuruus C !| bricios C 10 in hostium C 12 m.] W(bis) C 13 tato tellio C [}/br/. mane altero 14 «« in castra?* || primus] priua C 15 audiret C 17 lauio C [] Albam om. Mai 18 lauium C 23 et tremens Kellerbauer 30 alis C 33 in om. Mai y uita C \\ extraxit suppleui (mouit Mai) ; cf. Suet. Tib. 2 32* 500 NEPOTIANI EPITOMA WM.i. cumrea haberetur incesti, ligauit proram zonula et ait "^81 uirgo sum, sequere': moxque nauis mota ingressaqueRomamest cum simulacro Matris deum, quod a Pessinunte motumnaui aduehebatur. 8, 12 13. L. Lamia uir praetorius mortuus rogoque impositusnexclamauit, sed accensa extingui flamma non potuit. 8 E.l 14. Pheretem Pamphylum uirum Plato scribit in acie cecidisse et post decem dies collectum biduo iacuisse, dehincin rogo recepisse uitam plurimaque locutum quae uidisset inmorte. lo8, E.2 15. Athenis quidam, uir longe doctissimus, ictus lapideomnes sensus retinuit, oblitus est litterarum, durum hominipraesertim atheniensi damnum. 8, E.3 16. Nausimenis atheniensis uxor in incestu deprehenditfiliam filiumque permixtos. muta exin perpetuo fuit. i58, E.4 17. E contrario Echecles samius athleta, cum uicisset necpraemium ei daretur, antea mutus indignatione locutus est. 8 E. 5 18. Gorgias, apiid Epirotas longe primus, in feretro matris natus est: nam dum mulieris cadauer effertur, subito ua-gitus auditus est. 208, E.6 19. Pheraeo lasoni uomica uitae periculum saepe faciebat.hunc quidara gladio ex insidiis percussit et uulnere rupit uo-micam sanauitque occisuri uoluntate. 8, E. 7 20. Simonides cenabat apud Scopam in Thessaliae oppidoCranone. duo iuuenes ingressispecie decora exegereSimonidem25ut prodiret: egresso eo triclinium concidit conuiuasque obruit. cumque discerni ad sepulturam corpora confusa non possent, Simonides ordinem quo quis accubuerat dixit laudesquePoIIucis et Castoris salutis suae gratia carminibus celebrauit. 8, E.9 21. Consulenti Philippo Apollo respondit ut a quadriga30caueret : rex iussit equos numquam iugari. uitauit etiam lo-cum in Boeotia, cui Harma nomen est. sed princeps uel rexBithyniae Pausanias, qui eum uicit, in uagina gladii, cum quoPhilippus occisus est, caelatam quadrigam habuit. 8,E. 10 22. Calanus Indus uictus ab Alexandro Macedone cum rogo355 lammia C 7 pamphili C 9 plurimaque C 19 elatus estChrist 25 exigere (7 26 concidit wo^; cecidit C 28 /bW. quisque 11 duxit C 30 quadrigua C 32 boecia cui arma C{| uel rexglossa uidetur 33 pausianas qui eum uiciat uagina C VII1I,12 — 32. 501 se imposuissel, irridenter ab hoste uictore interrogatus est, vai.M.i.ecquiii uellet aut mandaret. respondit ei Indus 'cito te uidebo'. nec diu Alexander superstes fuit. 23. Pausanias, tilius Prusiae Bithyni regis, pro superiori-8,E.125 bus denlibus unum os continuum pertinens habuit: nec lo- quenti obstitit nouitas. 24. Pyrrhi regis Epirotarum pollex e dextro pede remedio om.vai.erat, si cuius reaes tumentes eo tetigisset. idem Pyrrhus cum ab Antigono uictore iussus esset exuri, sic arsit, ut idem 10 pollex igni inueniretur intactus. qui digitus aureo loculo in- clusus est et in antiquissimo templo dodonaei louis conditus. praedictus Pyrrhus et Pausanias unum os pro dentibus habuerunt, sed distinctum ad dentium similitudinem. 25. 3Iitridatis et Laodicae filia Tricipitina geminatis den-8,E.l315 tium ordinibus turpis fuit: quae palrem a Pompeio uictum secuta est. 26. A Lilybaeo egredientes naues Clipea Africae ciuitate8,E.14Strabo quidam speculans enumerabat. 27. Aristomenes Messenius callidissimus aduersus Athe-8,E.1520 nienses fuit: quem tandem captum aperuerunt corque pilosum repererunt. 28. Polystratus et Hippoclides et uno die nati sunt et8,E.17ambo Epicurei fuerunt, communibus usi discipulis sunt et paIrimoniis eodemque momento sunt mortui. 25 29. Cretenses caprae cum confixae sunt, herbam dictam-8,E.18nura comedunt et tela uisceribus eiectant. 30. Caprae in Cephalenia non semper aquas potant, sed8,E.18per maiorem anni partem aperto ore sunt cadentesque aquas excipiunt. 31. In templo lunonis Laciniae numquam ex ara cinis uento8,E.19depellitur. 32. In Assyria et apud Medos ea uis interdum uenlo est, om.v«i.ut correpti equites peditesque in ducenta stadia per aerem le- uentur. 2 mandasset C 4 Pausianus C, Prusias Mai 8 si cui ed. Mai. 10 aureoculo C; cf. Plin. N. H. 7, 2, § 20 12 pausianas C, Prusias Mai 14 laudicie C 17 ciuitas ferabo C, em. Mai 18 speculante numerabat C 25 diptamu C 26 electant C 2T cephalia C 31 ex ara Kelierhauer: extra C 32 ea ui C 502 NEPOTIANI EPITOMA Val. M. I. 8,E.19 33. Non est incognitum tantae magnitudinis serpenteraexercitui Atilii Reguli iuxta Bagradam Africae amnem infestumfuisse, ut pugna contra eum esset in unda: cumque configiiaculis pro corii uastitate non posset, ballistis et saxis esseinteremptum, eiusque tergum centum et uiginti pedibus extentum in ostentationem miraculi Romam missum. om. vai. 34. Bura et Ilelice urbes in acliaico litore fluctibus obrutae sunt terraeque motu esse destiterunt, item et Smyrna,Asiae ciuitas potens. vai.M.u. X. De institutis antiquis. lo1, 1 1. Inituri matrimonium ueteres , sicut in rebus cunctis,auspicia colligebant: qua consuetudine taedae auspices dicuntur, quae nuptiis adhibentur. 1,2 2. Olim accuml)entes uiri cibum capiebant, uxoribus admensam sedentibus. binc illa pictura, discumbens lupiter, se-i5dentes luno et Minerua. 1, 3. 4 3. Pudicitiae in tantum fautum Romae est, ut mulier postprimum maritum uidua permanens publice coronaretur. sedbello ciuili Caesaris atque Pompei in tantum est populus rom.attritus, ut poena orbis et caelibibus dictaretur. tara sancta20fides matrimoniorum fuit, ut per annos f MCL ab urbe condita nulii Romae diuorterint. primus igitur Spurius Caruiliussterilem repudiauit notatusque est. 1, 5 4. Matrona si in ius uocala est, pro pudicitiae reuerentiaab apparitore puldico tacta non est. 2,)1, 5 5. Matronis Romae aliquandiu uino uti non licuit in cu-stodiam pudoris. 1, 5 0. Securi pudiciliae Romani auro et gemmis et purpurauti matronas siuerunt: neque culta enim concupiscenda sedebat aut quisquam alienum matrimonium impudice uidebat. .301, 6 7. Nulla uel certe rara iurgia inter coniiiges erant, uerumsi quid, ibatur in templum Viriplacae ad Palatinum montem.illic dictis quae inter ipsos erant concordes reuertebantur. 1, 7 8. Apud priscos nec gener cum socero nec puber cum7 in] ut C 8 item — potens om. Mai \\ myrna C 20 diearetur C, diceretur Mai 21 annos r^ cl ab C 22 caruillus C 34puberes C VIIII. 33 — X. 16. 503 patre filius lauit, nec in conspectu simulacrorum lurpia cor-vai.M.n.poris nutlabantur. 9. Sollemni conuiuio tantum cognati conueniebant, quod 1, 8charistia uodabatur. tum diis arbitris et consanguineis mediis 5 si qua erant iurgia proferebantur, et dicta atque aestimata deponebantur. 10. Senes olim etiam alienos iuuenes pro suis habebant: 1, 9inuicem adolescentes grandioribus quasi patribus deferebant: obuios prosequeljantur ad curiam manebantque in obserua10 tione, donec reducerent. 11. Adolescentes ad conuiuium rogati quaerebant de con- i, 9uiuis , ne forte ob reuerentiam senum habituri locos non es- sent. admissi ad mensam parcissime loquebantur primique surgebant. 15 12. Senas in conuiuiis maiorum laudes carminil)us cele- i, lObratas tibiis canebant ad incendendam exemplls iuuentutem. 13. Multis saeculis durauit ut dicta in curia in uulgus non 2, 1exirent. senatus autem secreto decreuerat l)ellum punicum tertium. hoc Q. Fabius Maximus P. Crasso quaestorio uiro 20 narrauit, ob quod factum Maximus a consulibus tanquam proditor secreti obiurgatus est. 14. Eumenes rex Asiae senatui prodidit Persen bellum 2, 1parare. quid tum rex locutus sit, quid senatus decreueril, ante Persen captum sciuit nemo. 25 15. Inter consulem proximumque nullus admittebatur. 2, 4denique Q. Fabius Maximus uir ultimae senectutis post quintum consulatum suum rogatus a filio, an nixus iret ad collo- quium Samnitum, noluit memor moris. 16. Idem Fabius ad consulem legatus Suessam missus cum 2, 430 in conspectu consulis nec equo desiluerit nec caput deoperuerit, rectius perlictorem mandante filio utrumque fecit. quod probauit pater, scilicet reputans consuli publice obsequendum fuisse, priuatim patri: Fabius ad explorandam filii constantiam non obsequebatur. 4 tum] cum C 8 exspectares honores deferebant 9 oluuos C 12 ob reuerentiam senum, ne forte Christ 13 ammissi C 15 celebrantes Mai 20 proditorum C 23 locutus est C 25 ammittebatur C 28 sannitum C 29 ad filium eonsulem VaL 30 in om. C [] dissiluerit C 33 exemplorandum C 504 NEPOTIANI EPITOMA Val. M.ll. 2, 6 17. Ne qua mora consiliis publicis esset, certo loco extra curiam senatus sedebat, qui locus liodie senaculum dicitur: inde citabatur in curiam, non ut nunc cogebatur edictis. 2, 9 18. Remus et Romulus sub monte Palatino permissu Numitoris aui Romae fundamenta iecerunt eoque loco sacris ope- 5rati sunt. tum largiore uino usi indutique caprarum pellibus, quas immolauerant, iocantes cum pastoribus in obuios irrue- runt. sacrorum morem diu equites Rom. exercuere. 2, 9 19. Q. Fabius instituit ut equites idibus luliis trabeati in- cederent. lo2, 9 20. Cum P. Decius comitia in uulgi potestate posuisset, censor Fabius forensem turbam in quatuor ordines descripsit urbanasque tribus appellauit. hoc Maximi cognomentum meruit, quamuis bello clarus esset. 3, 1 21. Sponte se iuuentus olim militiae offerebat, ne censi 15capite militarent ac periculose iis committerentur arma qui tributa tioti penderent. primus G. Marius capite censos in sa- cramentum rogauit. 3, 2 22. Fisi uirtute Romani sine artificio dimicabant. itaque P. Rutilio et Gn. Mallio conss. e ludo gladiatorio doctores ac- 20cersiti sunt, ut inferre ictus ac declinare monslrarent, adiutaque est artificio fortitudo. XI. De spectaculis. 4, 2 1. Messala censor primus theatrum Romae fecit. senatus decreuit ne sedentes ludos spectarent, siue urbani siue qui a 25foris mille passibus abessent, ne fortitudo mollesceret. 4, 3 2. Indiscretus a senatu populus per annos DLVIII in spectaculis fuit. Atilius itaque Serranus el L. Scribonius aediles cum Megalensia ederent, senatui locum dederunt: quod prius facere conatus Scipio est, sed populum laesit nouitate sopraecepti. 4, 4 3. Praeter circenses spectacula Romae aliquandiu nulla erant, sed populo pestilentia laborante in laudes deorum car3 inde] indie C 12 forensem turbam Mai: fore'sequentes C, an forensem faecem ? 15 ne ensi C 16 iis om. C 17 noniuel nulla) add. Christ 20 p. rollo et gu mallio C 26 foris C:portis Kellerbauer 27 populi qui per C 28 aedilis C 30 nouitate praecepti nos: nouitatem praecepit C X. 17 — XF, 9. 505niina incompta conscripta siint: adlectae etniscae saltationesvai.M.ueque Etruria accersitus ludius, id est princeps scenicorum, qui Histrio uocabatur, isque et motu corporis et sono uocis rudi populum delectauit. in cuius honorem istius modi ar5 tifices histriones dicti sunt. a ludio tracta editio ludorum. 4. Atellana scena uel comica fabula ab Oscis accita est, 4,4ceteris seuerior et digna grauitate romana. et cum alii scenici infames sint, hi nec tribu arcebantur nec a stipendiis militari- bus repellebantur. 10 5. Catulus primus exemplo campanac luxuriae uelis in 4,6theatro spectantes ab aestu defendit. 6. Gn. Pompeius aquas induxit per quasdam semitas fistu- 4,6larum, ut uaporem leniret aestatis. 7. Saeculares ludi, qui post annum centesimum ueniunt, 4,515 a Valerio Publicola imperatore primum instituti et in honorem Ditis patris Proserpinaeque celebrati sunt apud eam aram, quam ipsorum numinum titulo inscriptam Valesius locuples rusticanus pro trium filiorum sibi reddita sospitate inuenerat
ad quam et nigris hostiis immolabatur et lectisternia excita20 bantur et nocturnis ludis festa agebantur, uotis publice nuncupatis pro salute romana. 8. Q. Claudius primus scenam pictis tabulis adornauit, G. 4,6Antonius auro, Petreius ebore: P. Lentulus Spinther exquisitum cultum uestis induxit. piget longius prosequi et tibici- 25 num cultus ac multitudinem loqui aut canentium eneruatos modos, ut etiam mimorum turpitudines: quae omnia prius in dissimulationem laboris parabantur, nunc dantur in incendium libidinis. 9. Munus gladiatorium datum Romae estprimum in hono- 4,730 rem defunctorum, scilicet a filiis Bruti Marco et Decimo Brutis consulatu Appii Claudii et Quinti Fuluii. alhletas Marcus Scaurus aedilis primus induxit. 1 incomposita Kellerbauer 3 historio uocabant hisqiie \\ sona uocis rudem C 5 historiones C 6 stabula C 8 hi et tribu C 11 expectantes C 13 uoporem C, feruorem Mai 16 dictis C|} eu ara C 18 sospitate eelebrabatur inuenerat C 24 et nos: ex C, om. Mai 25 cultum Mai \\ ac] a C 26 modus C \\ turpitudiuis C 30 a filiis — consulatu nos:- filii bruti marco et decio brutis conss. tum C 31 athletos marcus staturus C 506 NEPOTIANI EPITOMA vai.M 11 XII. De statua aurata. 5^ 1 M'. Acilius Glabrio ex uoto aedem dedicauerat, ob id quod regem Antiochum apud Thermopylas felici uicisset euentu. in aede statuam auratam patri posuit. nec in Italia nec Romae cuiquam prius inaurata statua fuit. 5XIII. De iure religionis publicato. 5, 2 SoJis pontificibus ius sacrorum et ciuile notum ante fuit: uerum Cn. Flauius scriba, natus a patre libertino, formulassacras uerbis apertioribus expediuit et in notitiam populi publicauit. ob hoc a populo creatus est aedilis curulis. idemlocum uenisset ad collegam aegrum, refertum nobilibus cubiculum forte deprehendit: cui cum locus non daretur, sellam cu-rulem exhiberi sibi iussit atque in ea quae erat potestatis sella consedit. XIIII. De ritu personarum capiti inducen-i5darum. 5, 4 Tibicines in templo louis quaedara ex ritu antiquitatis lu- dicra et liberiora faciebant: quae exercere prohihiti per senalus consultum, irati deinde se Tibur tum sponte propria trans-tulerunt. cumque sacris usuique deessent, repetiti sunt per20legatos : noluerunt reuerti. quodam tempore Tiburtini ferias simulauerunt ebriosque eos plaustris Romam reuexerunt. tumsecutum est ut personas sumerent uelarentque uultus, pudorequod temulenti fuerant. exinde usus personarum est consue-tudo seruata. 25XV. De ritu diuersarum gentium. om vai. I. Nobili cuidam quaestum facere turpe erat Romae apud Poenos uero turpiter lucrum facere honestum putabatur.2 M'.] Marcus C 9 aptioribus Mai 10 a om. C 12 curuleexiberi C 19 tiburtum C, Tibur {sine tum) Mai 24 quo temulati C 1) usu C 26 iitubim C post exemphm primum huius capitis habet 28 apud penas C XII, — XV, 9. 507 Val. M.ll2. Veteres Romani ad frugalitatem probaudam pro foribus 5, 5uescebantur, et crebrius j)ulte quam pane. 3. Spartana ciuilas aliquamdiu ciues suos adire Asiam 6, 1uetuit, ex metu ne luxuriam imitatione consuescereut. acce5 perant enim destrictissimorum hominum disciplinam, supra satietatem illic epulas in usu esse, uestem delicatam, unguenti odorem, quae etiam seueros emolliunt mores. 4. lones primi in conuiuiis unguenta coronasque sumpse- 6, 1runt et induxerunt secundae mensae delicatiora conuiuia et 10 uini haustum uetustioris. 5. Pausanias rex Lacedaemoniorum, ut primum in Asiam 6, 1uenit, in eius luxuriam ac lasciuiam solutus est exercitumque praedurum indulgentius habendo corrupit. 6. Spartani dimicaturi tibiae modulo impellebantur in bel- 6, 215 lum anapaestico metro. idem rursus et coccinis tunicis ute- bantur in proelio, ne sanguinem eorum bostis uideret alacriorque fieret, cum se uulnus intulisse cognosceret. 7. Apud eosdem Spartanos pueri uestiti cocco flagris om.vai.tenuissimis caedebantur, hortantibus ad patientiam uerberum 20 parentibus: quoruni puerorum si quis uel corpus subtraxissel uel gestu aliquo doloris sensum significasset, remouebatur ut uictus. plerumque autem usque in periculum uitae et largam sanguinis effusionem plagas perferentes quales futuri essent a prinia aetate pollicebantur. 25 8. Ut Lacedaemonii militaribus disciplinis, ita Athenienses G, 3ciuicis officiis impense studebant. illic erat pulcrum adolescentem fortiter facere, hic bene in foro dicere siue ingenio suo eminere. 9. Principes Atheniensium uitas omnium requirebant etc,4.30 eas n conciliis publicabant, ut laus uel poena meritis apteque decerneretur. bonos ciues rarnis duobus oliuae innexis publice coronabant, qui honos primum Pericli delatus est. apud 1 fragilitatem C 4 ex] et C [] irnmo luxuria |1 cognoscerent Mai 5 districtissimorum C \] fbrt. disciplina 6 unguenta, odores Kellerbauer 8 Paiones C 9 secundae mensae] sede mesie C 11 Pausianas C \\ primus in asiam uidit C 15 coccineis Mai 17 fierent C 18 uestiti nos: etmitti C, confectis Mai 26 ciuicis C disiincte: cunctis Mai 27 ing-enio suo nos: ingiinosus C, in- geniosius Mai 30 in consiliis publicant C 32 bonos primifm periculi C 508 NEPOTIANI EPITOMA vai.M.ii.eosdem ciues atlicos ingratus libertus in seruitutem reuocabatur. 6, 7 10. 31assilienses tres pariter manu mitti uetabant. iugratis libertis tres culpas remittebant, post quartam in seruitutis iura reuocabant. 56, 7 11. Idem Massilienses scenicis ludis abslinebant, ne assi- duitas spectaculi ueniret in morum corruptelam. 6, 7 12. Idem mendicis cibum non dabant quasi -|- petris. 6, 7 13. Apud eosdem gladius publice erat, quo noxii iugulabanlur. lo6, 7 14. Funera idem sine lacrimis prosequebantur, et sacro die suos quisque efferebat epulis celebralis: raortem quippein bonis aestimabant. 6, 7 15. Venenum apud eosdem Massilienses confectum ex ci- cuta seruatum publice habebatur, ac licito reddenti in senatu 15causas mortis uoluntariae haurire permittebatur. quae con- suetudo de Graecia in Galliam cum gente translata est. namillic dolore aut aliquo genere acerbitatis accepto ad mortemconfugiebatur. multi etiam senes et anus uitae ultimum nonexpectauerunt auidi melioris per mortem condicionis. 206, 9 16. Cum telo portas hospes non ingrediebatur, ne esset formidini. ora. vai. 17. Capillum rutilum sibi cocta faciebant Spartani , docebant etiam filios furari. om. vai. 18. Elei Thebanique permisere passim ut ingenui pueri 25amarentur, nec inhonestum putauere eosdem corrumpi. om. vai. 19. Lacedaemonii osculorum licentiam dedere et concubitus, uerum palliis interiectis. om. vai. 20. Apud Romanos triennio puberes inducebantur in castra ante militiam. 306, 11 21. Cimbri et Celtiberi laeli in bello peribant, in morbocum lamentis. 6, 11 22. Amisso duce uiuere Celtiberis illicitum uidebatur. 6, 12 23. Thraces natales hominum deflent, at funera canticis f 1 seruitute reuocabant C 8 petris C, periuris Christ 9 gladius] clauus C 14 ex] et C 21 hostis C 23 cotta C, ceromateMai 25 Elei Mai (coll. Cic. de rep. 4, 4): Eraclei C 29 puberes] pubes pubes (sic) C XV, 9 — XVI, 5. 509 celebrant. si quis uero contra morem geutis luget, femineavai.m.ii.ueste ulilur, quoniam in sexu uidelur esse mollitus. 24. Apud Indos plurimae singulis uxores sunt. defuncto 6, 14uiro in iudicium uenitur a feminis, ut clareat quam impensis5 sime amauerit. uictrix rogum laeta conscendit, ceteris inui- dentibus. 25. Apud Cirtenses corporis quaestu dolem parabant iun- 6, 15ctumque turpiter matrimonium pecuniae foeditate faciebant. 26. Persae ante septenniura liberos non uident, orbitatem 6, 1610 de immaturis timentes. 27. Numidarum reges humile putauerunt cuiquam priuato 6, 17osculum dare: et in castris mos idem. XVI. De disciplina militari. 1. Scipio Africanus Numantiam missus omnia quae uo- 7, 115 luptatis causa haberentur in castris seuero mox summoueri iussit edicto, denique scortorum duo milia cum lixis e procinctu loci eius eiecta sunt : tantumque subito sub destricto duce profecit exercitus, ut Numantiam diu perniciosissimam nobis breui solo exaequaret. 20 2. P. Rupilius consul iu Sicilia dimicans contra fugitiuos 7, 3Q. Fabium generum conuiciis publice lacessitum prouincia expulit, quia Tauromenitanam arcem in cursu belli fugitiuorum prodidisset. 3. Censor Fukiius Flaccus fratrem Fuluium, quod quos- 7, 525 dam iniussu consulis sub commeatu dimisisset, senatu depulit. 4. Postumius diclator Aulum Postumium filium, quod in- 7, 6iussu suo in hostem processerat, quamuis uictorem iussit securi percuti. 5. Torquatus quoque consul bello gallico ad comitia ro- 7, G30 mana descendens filio castra commisit sub praecepto tali, ne eo absente pugnaret. adolescens tamen prouocatus erupit et uicit. regressus Manlius pro uictoria filium in contione lau1 lugent C 7 quaestii C [j iunctumque nos: auctumque C 8 seditate C 11 hinnile C 13 militare C 14 numatiam C 16 lixis e Mai: lixisse C 20 silicia C 22 tauro mitana C \\ fugitiuarum C 27 suo add. Kellerhauer 28 percliti C 30 discedei» Mai, an decedens ? 32 mallius C 510 NEPOTIANI EPITOMA vai.M.ii.dauit, sed morte eius mililarem tenuit disciplinara: securienim est percussus adolescens. 7, 7 6. L. Minucius consul missus est conlra Aequos et Fali-scos: cumque eius castra coepissent ab lioslibus obsideri, L.Quinlius Cincinnatus in auxilium missus bostes subiugauit et5consulem magistratu depulit, quod castris se, non armis defendisset. 7, 12 7, Africanus Scipio deuicta Carthagine Romanos transfugas crucibus adfixit, Latinos securi percussit. 7, 13 8. Posterior Africanus desertores de auxiliis sociorum inlospectaculo besliis obiecit. 7, 14 9. L. Paulus eos , qui pugnante se contra Persen deseruerant, subdidit elephantis, ut eorum pedibus tererentur. 7, 15 10. Rex Pyrrhus cum plurimos ex Romanis sub Tarento cepisset, ultro remisit. senatus decreuit, ut qui equites fuerant15pedites militarent, qui pedites fundilores fierent. insuper adiectum ne intra castra essent neue uallo uterentur, ne pellibustentoria haberent: isque miles ad tentoria rediret, qui exhoste duo spolia retulisset. haec eos poena fortissimos fecit. 7, 15 11. Eos qui cannensi clade deseruerant socios omni igno-20minia senatus adfici iussit. 7, 15 12. Q. Petilius cons, aduersus Ligures pugnans cessanteexercitu interemptus est. decreuit senatus ut legio, quae sepro imperatore morti non obiecisset, annonae stipendio careret, aes solitum non acciperet, ut ignominia adfectos seruatae25inhoneste uitae pigeret. 7,E. 1 13. Apud Carthaginenses imperator, si malo usus consiliofuisset in bello, quamuis uictor cruci figebatur. 7, E.-2 14. Clearchus dux Lacedaemoniorum dicebat a milile plusimperatorem timeri quam hostem debere. 307, E. 2 15. Lacedaemoniorum malres procedentibus in bellumfiliis dicebant, ut aut uictores redirent aut occisi in sculis re- ferrentur. 3 L. mininius C 5 qnintus cincinatus C 9 afrixit C 12pugnantem Mai 14 purrus C 17 neue uel uallo C \\ fort. neuee pellibus 18 redirent qui in hoste C 21 afiixi C '21 male C, em. Kellerbauer 28 quam uictor C, em. Mai, nisi malis quamquam u. 32 in addidi XVI. 5 — XVIIII, 2. 511 XVII. De iure triumphandi. vai.M.n.1. Lege cautiim fiiit ne quis triumpharet, nisi hostium 8, 1milia V una acie strauisset. 2. G. Fuluius Flaccus, cum rem bene gessisset, delatum a 8, 3senatu triumphum spreuit. 3. Q. Fuluius et L. Opimius , unus Capua recepta , alter 8, 4uiclis Fregellanis, contra petitum triumphum triumphandi ius non tenuerunt , non quod strenui non fuerint, sed pronuntiatum est his triumplmm deberi, qui imperium p. R. auxissent, 10 non qui recuperassent quae fuissent rei publicae. 4. Belli ciuilis uictor neque imperatoris nomen meruit 8, 7neque triumphauit neque diis gratias egit: quamuis enim imperatoribus, ciuium tamen uictoribus inuiti fauerunt. XVIII. De censoria nota. 15 Post cannensem cladem M. Marcellus quaestor multique 9, 8equites romani dignitate deiecti et in aerarios relati sunt a M. Atilio Regulo et L. Furio Philo censoribus, ob id quod iu- rauerant se Italia abiluros. XVIIII. De ueneratione. 20 1. Superioris Africani filium captum rex Antiochus et li- lO,2beraliter habuit et maturissime ad patrem remisit, a quo fini- bus pellebatur. 2. Idem Africanus priuatus in liternino rure degebat. lo,2subito aduertit ad uillam uenientium multitudinem piratarum
25 tecta per domesticos iussit armari. quod cum duces piratarum aduertissent, remotis sociis abiectisque armis orare coeperunt ne quid in eos aspere facerent aut ne ab his timerent: uenisse, ut liceret his frui conspectu tanti uiri. quod cum Scipio audisset, patefieri ianuam introuocarique eos iubet. tum 3opiratae, tamquam templi postibus adoratis, ingressi sunt et 3 milia] .N. C 6 unus] fuluius unus C [] alter ide opimius uictis C 8 non quod —fuerint om. Mai nec Du Rieii ex codice atlulit 13 inuiti C: minus Mai 16 delecti C, em. Du Rieu 17 pilo C | iurauera C 23 litmo C \\ egebat C, agebat Mai 25 quod cucf; duces C 26 ceperunt ne quod C 512 NEPOTIANI EPITOMA amplexi dexteram Scipionis osculis coluerunt, ac reliqueredona tamquam deo dicata et laeti hac beatitudine suam clas-sem conscenderunt. XX. De indole puerili. Val.M.lII. 1, 2 1. Idem Cato cum proscriptorum ciuium capita in atrio5SuUae uideret, interrogauit Sarpedonem suum paedagogum,cur tam cruentum tyrannum nullus occideret. respondit deesse uolentibus facultatem. dari sibi Cato ferrum a propriopedissequo poposcit, eo quod timeri ad haec audenda nonposset. postea paedagogus numquam inlromisit Catonem,loquin prius sinum eius perscrutaretur. 1, 3 2. Faustus filius Suliae in schola degens patrem proscribentem aperta saepe uoce laudabat, dicens idem se facturum,cum potitus rerum fuisset. audit G. Cassius condiscipulum etcolapho ferit. o manum iam tyrannicidam! i51,1 3. Aemilius Lepidus uix pubes in acie hostem strauit,lum cum res militaris sola laudi erat, et ciuem protexit. obquae merita ex senatus consulto statua eius posita est in Capitolio cum bulla atque praetexta. XXI. De fortitudine. 202, 1 1. Horatius Cocles, cum Etrusci in urbem Romam insi-stenter irruerent per pontem sublicium Tijjeris, in pontisfronte hosti obstilit solus, donec quod pone se erat dirueretur. denique soluta compage per ciues, ubi accepit fragorem,cum armis se inTiberim dedit, ac pariter et hostium uictor et25flu!i)inis superiecta Etruscorum tela uitauit. 2, 2 2. Cloelia uirgo haud dissimilis facti et uirtutis. haecpost exiguum temporis interuallum per eundem alueum ruptis uinculis innatauit. obses quippe Porsennae data uigiles2 hac Du Rieu: ac C 5 Idem] intereidit exemplum quodapud Valeriwn praecedit 11 qui prius C 14 cum pontus C 19praetexta] pretexit C 21 codes C \\ romani C 22 subsiliciumtiberus C 23 pone se {an eum ?) Christ: leone C, post tergumMai 27 haec] huice C 28 raptis uinculis innotauit. obses quidpersenne C XVIIIl, 2 - XXI, 4. 51 o fcfellit et conscenso equo per Tiberim Romara rediit. slatuaVai.M.iii.ei equestris ex senalus consullo data. 3. Sertorius loricatus hastam nixam collo gerens Rhoda- om. vai.num transnatauit. 5 4. Gallis uictoribus duce Brenno cum sola arx et Capito- 2, 7lium ad tuitionem p. R. esse coepisset neque his collibus omnis recipi turba uel nobilium ciuium posset, ex consilio senes planis recepti sunt, et clecti missi iuuenes ad tutiora ul ualerent tuenda. tum senatores cum insignibus honorum, quos 10 gesserant, et sacerdotiorum aperlis ubi + 2 ei] ei' C 3 rixam C \\ collo Christ: oculo C 5 cum solatrix ex capitolium C 6 his coUibus Mai: hispanis C 7 concilio C 8 tuiciora C 10 apertis ubique ianuis Mai. VAL. MAX. 33 INDEX SCRIPTORVM. M. Aemilius Scaurus in libro I de uita sua 192, 17 Alexander polybistor 417, 4 Aristoteles 421, 1 Asinius Pollio liist. libro III 416, 12 Caelius Antipater 37, 9 Ctesias 416, 20 Damastes 417, 1 Hellanicus 416, 13 Herodotus 416, 18 Homerus in Iliade 23, 9. 151, 16. 152, 8 Isocratis Panathenaicus 398, 16 Liuius in lib. XVIII 57, 23 Q. Mucius Scaeuola 485, 25 Plato de Rep. (X) 52, 10 Pomponii Rufi collectorum li- bri 187, 17 M. Porcius Cato in Origg.372, 13 C. Serapronius Gracchus or.in Plautium 453, 25 Simonides 40, 1 M, Terentius Varro 126, 24.484, 2. 485, 2 et 22. 486,13 Theodectes 420, 18 Theophanes rerum a Cn. Pompeio M. gestarum scriptor418, 14 Theopompus 416, 21. 421, 18M. TuUius Cicero de senect.415, 7 Valerius Antius 486, 13 Valerius Maximus 2,24. 488, 7Xenophon Lampsacenus auctor peripli 417, 7 INDEX NOMINVM ET RERVM.*) Abstinentiae exempla 177 absolutorum in iudiciis exempla 371 Accaiis V. Vibius Accius poeta 150, 14. 418, 8 Acerrani 456, 2 Achaia 178, 20 prouincia 50, 23. .357, 20 Achaicum bellum 357, 15; li- tus 502, 7 Achilles 402, 11 Achilles cognomen Q. Occii124, 10 Acilius Xlegionismilesl24, 10Acilius Auiola uiuus crematus 51, 23

) Ex epitoma Nepotiani non indicata sunt nisi ea quae propria habet.

INDEX NOMINVM ET RERVM 515M\ Acilius Glabrio (consul 191 a. Ch.) 74, 13; eius lilius 74, 12 Acragantina ciuitas 214, 20 AcronCaeninensiura rexll4,
Actium 37, 13 Admetus Thessaliae rex 197, 16 (Adrastus 41, 9) Adrianus u. Fabius Aeas flumen Epidamno uici- num 24, 14 Aebutia L. Menenii Agrippae uxor 368, 4 Aebutius Postumus Helua485, 17 Aegates insulae 17, 22. 19, 16 Aeg-eria dea 19, 3 Aeginenses 442, 13 Aegyptia perfidia 222, 2 Aegyptii 395, 20. 435, 3; eo- rum sacerdotes 20, 4 Aegyptus 19, 5. 170, 24. 217, 9. 295, 22. 394, 9. 395, 13 Aelia familia 190, 25. 191, 7. 255, 9 L. Aelius Lamia (cons. 3 p. Ch.) 51, 21 L. Aelius Lamia vir praetorius uiuus crematus 52, 7 (L. Aelius Seianus 468, 9 sqq.) Aelius Tubero pr. urb. 254, 23 Q. Aelius Tubero {confusits cum Sex. Aelio Cato cons. 198) 182, 1 Q. Aelius Tubero gener L. Aerailii Pauli 191 , 8. 355, 21 Aemilia gens 110, 16, 280, 8 Aerailia uirgo Vestalis 4, 20 Aemilia Tertia Africani su- perioris uxor 21, 15. 308, 27 Mam. Aemilius Lepidus cons. (77 a. Ch.) 366, 15 M.' Aemilius Lepidus (cons. 66) 387, 16 M. Aemilius Lepidus consul (187) 307, 1; censor (179) 175, 15; puer in aciem progressus 110, 4; tutor regis Ptoleraaei 305, 20 M. Aerailius Lepidus a Q. Catulo oppressus (77) 98, 25 M. Aemilius Lepidus (cons. 137) 379, 13 Q. Aemilius Papus (cons. 282) 189, 1 L. Aerailius Pauhis in proelio Cannensi occisus 138, 23. 226, 21 L. Aerailius Paulus Macedonicus, bis consul et censor 17, 10. 21, 12. 45, 7. 91, 6. 182, 14. 191, 8. 216, 10. 221, 1. 268, 12. 356, 2. 357, 1. 407, 23; eius funus 106, 13 M. Aemilius Scaurus princeps senatus (cons. 115) 121, 14. 264, 26. 386, 22. 387, 9; ac- cusatus 149, 4. 302, 7; eius patriraoniura 192, 17 ; filius eius post proelium apud Athesim se necat 264, 29 M. Aemilius Scaurus, filius eiusdem, repetundarum reus 376, 1.. 144, 11; eius ludo- rum raagnificentia 74, 4 et 9 Aeneas 49, 16 Aequi 87, 16. 229, 8 Aequiculi 484, 16 Aequimaelium 287, 12 Aequitas 365, 22 Aeschines orator 406, 21 Aeschylus poeta 473, 7 Aesculapius 10, 4. 12, 21. 45, 24. 46, 4 Aesopus tragoedus 406,3. 429, 4; eius filius luxuriosus 429, 7 Aethiopes 416, 18 Aetnaeus mons 249, 4 Aetoli 182, 3 Aetolia 416, 24 33* 51G INDEX NOMINUM ET RERVM C. Afrania, Licinii Bucconis senatoris uxor 384, 13 Africa a Scipione Africauo superiore subacta 146, 6. 418, 2; a C. Mario subacta 319, 17; Scipioni Aerailiano sine sorte prouincia data 423, 21; Agathocles in Afri- cam bellum transtulit 354, 6 (vraeterea passim occasione data inemoratur) Africanus u. Cornelius Scipio Afronia Aebutiae filia 368, 7 Agamemnon 202, 14. 410, 20 Agathocles Syracusarum rex 354, 3 Ag-laus Psophidius 325, 5 agnoraen 485, 13 Agrigentum et A^rigentini 134, 19 sqq. Ag-rij^pa, olim praenomen, postea cognoraen 74p, 27; u. Menenius et Vipsanius Agrippa Siluius, Albanorara rex 484, 9 M. Agrius argentarius 385, 18 Ahala u. Seruilius Aiax 410, 18 Alba Latii oppidura 49, 18. 216, 2. 455, 9 Albana, Capuae platea 433, 17 Albani 67, 15. 290, 6. 350, 6. 484, 8. 485, 5 L. Albanius (?) 6, 13 Albanus lacus 25, 21; mons 144, 1 Albinus u. Postumius Alcaeus poeta 173, 13 Alcamenes sculptor 409, 9 (Alceste Admeti uxor 197, 18) Alcestis tragicus 150, 30 Alcibiades 43, 10. 112, 6. 321, 16. 402, 9 Alcyoneus Antigoni Gonatae filius 225, 17 Alexander Magnus 13, 26. 19, 15. 55, 9. 133, 18. 135, 27. 161, 21. 186, 21. 187, 1. 209, 8. 223, 2. 259. 16. 297, 22.334, 10 et 18. 335, 16. 344, 0.345, 26. 409, 6. 420, 10. 447,22. 452, 20. 464, 14 Alexander Aegus eius filius39, 13 Alexander Pheraeus 477, 13Alexander Pyrri regis frater226, 6 Alexander Polyhistor 417,4Alexander M. Agrii seruus385, 18 Alexander P. Atinii seruus386, 1 Alexandria 158, 24. 305, 22Alexandrinus pictor 217, 13Alliensis dies 468, 21 Allobroges 455, 2 Allobrogicus 141, 19 Alpes 95, 9. 153, 6. 252, 5 Alsiensis ager 379, 15 Ambiuius histrio 9, 31 Araerini (a/i7Caraerini) 299,34amicitiae exerapla 201 aranestia 172, 28 araoris coniugalis exerapla196 Ampliiaraus 427, 10 Amphinomus Siculus 248, 30Araulius Siluius Albanorumrex 484, 7 Anacharsis Scytha 335, 19 Anacreon poeta 474, 19 Anapius (Anapias?) Siculus248, 30 Anaxagoras philosophus 270,16. 335, 8. 395, 4. 404, 5.409, 2. Anaxarchus philosophus 135,19. 420, 11 Anaximenes, Alexandri praeceptor 345, 27 ancilia 5, 29 Ancus praenomen Sabinum486, 12; u. Marcius Androgyne 384, 12 Anio fluraen 402, 20. 437, 16 INDEX NOMINVM ET JIERVM 517 M.Anneius Carseolanus eques R. 364, 14 L. Annius ob uxorem repudiatam senatu motus 100, 14 P. Annius, interfector M. Antonii oratoris 403, 9. 438, 6 Annius Campanus (immo Latinus u. Kempf p. 492) 293, 17 Antabagius comes Imp. Tiberii in itinere Germanico 252, 8 Antiense templum 46, 30 Antig-enidas tibicen Atheniensis 151, 5 Antig-onus Gonatas 225, 17. 501, 9 Antiochensis pecunia 145, 24 Antiochia 31, 11 Antiochus (I Soter), Seleuci* filius 261, 12 Antiochus (II) Theos 480, 12 Antiochus (III) Magnus 74, 16. 105, 5. 140, 24. 174, 23. 236, 10. 340, 19. 378, 2 Antiochus (IIII) Epiphanes 295, 6 Antiochus (VII) Sidetes 434, 17 Antipater Alexandri M. dux 161, 31; pater Cassandri 39, 21 Antipater Sidonius 56, 14 L. Antistius Reginus tr. pl. 204, 16 Q. Antistius Vetus seuerus in uxorem 291, 26 Antium 27, 4. 46, 24 Antius Restio proscriptus a Illuiris 313, 11 Antonia Drusi Germaniciuxor 179, 13 Antonianum bellum 158, 22 C. Antonius, Catilinae victor 98, 28. 177, 10 C. Antonius frater Marci Illuiri 73, 25 M. Antonius orator 340, 23; quaestor 149, 18; censor 101, 19; incesti reus 310, 1; interfectus 403, 7. 438, 2 M. Antonius III uir 10, 5 ; bello Mutinensi 206, 23. 476, 13; proscribit Ciceronem 238, 15; in acie Philippensi 19, 12. 23, 10. 205, 5. 222, 16. Ariarathen interficit 483,17 Alexandriae 158, 24; apud Actium fugatus 37, 13; eius taetre factum 452, 12 Apelles pictor 409, 8. 412, 16 Apollinares ludi 283, 3 Apollo 2, 7. 9, 25. 12, 23. 14, 2 et 15; 15, 10. 16, 9. 23, 30. 29, 20. 50, 18. 54, 16. 139, 25; A. Delphicus s, Pythius 13, 16. 173, 25. 239. 21. 256, 26. 257, 6. 325, 3. 338, 22. 423, 9. 427, 7 Apollonia .307, 15. 459, 15 Apolloniatae 24, 11 Appius praenomen 487, 4 Cn. Apronius aedilicius Apolloniatis deditus 307, 16 Apula regio 211, 12 L. Apuleius tr. pl. accusat Camillum 235, 11 C. Apuleius Decianus tr. pl. 378, 12 L. Apuleius Saturninus tr. pl. (100 a. Ch.j 121, 11. 156, 26. 378, 15 et 20. 389, 9. 457, 9 ; eius domus diruta 287, 16 Apulia 359, 2 aquae inebriantes 57, 17 M'.Aquilius (cons.129) 475, 20 P. Aquilius tr. pl. accusat P. Villium lllum nocturnum 379 9 C. Aquilius Gallus ICtus .382, 13 Aquilonia Samnii urbs 327, 22 Arcades 43, 16. 325, 6 ArchelausMacedoniae rex^^S, 19 518 INDEX.NOMINYM ET RERVM Archelaus Aegyptiorum dux 435, 4 Archilochus poeta 292, 13 Archimedes 395, 13 Archytas Tarentinus 171, 5. 395, 21 Ardea oppidum 163, 19 areopagitae 380, 22 Areus (Arius) pagus 243, 2; 380, 18 Arganthonius Gaditanus 416,
Arginussae insulae 14, 10. 160, 15 Argiui 225, 16; 249, 4 Argonautue 200, 19 et 29 Ariarathes, Cappadociae rex, a M. Antonio interfectus 483, 17 Aricia oppidum Latii 383, 20 Ariobarzanes Cappadociae rex et eius filius 262, 15 Arion Pythagoricus 395, 22 Aristides Atheniensis 241, 10. 242, 30. 304, 9 Ai'istippus philosophus 187,11 Aristogiton Hipparchi interfector 109, 2 Aristomacha Syracusana, Dionysii uxor 478, 9 Aristomenes Messenius 56, 10 Aristonicus 118, 15. 139, 7. 392, 11 Aristophanes poeta 333, 13 A.ristoteles 259, 9. 334, 17. ^35, 1. 420, 17 Aristoxenes musicus 416, 5 Armenia 221, 16. 468, 3. Arpinas municipium 64, 9. 319, 7 Arruns u. Tarquinius -Arsia silua 48, 5 Artaxerxes (I) Longimanus 241, 19 Artaxerxes (III) Ochus 442, 6 ArtemisiaMausoliuxor 199, 17 Artemisium 242, 23. 420, 4 Artemo Antiochi II perquam similis 480, 13 artis suae quisque optimusinterpres 411 artium effectus 407, 16 sqq.Artorius medicus Aug-usti 34,4 et 18 Aruerni 455, 1 Ascanius Aeneae filius 49,17Asculum 317, 18 Asia, luxuriae mater, 77, 2;imperio Ro. adiecta 236, 11Attalo tradita 212, 12. 233,6[praeterea passi?/i nominatiir)Asiaticae gentes 41, 18 Asiaticum publicum 316, 27Cn. Asinius Dio 483, 1 Asinius Pollio 416, 12 Assyria 501, 32 Assyrii 448, 19 Astyages 41, 16 Ateguenses 438, 18 Atellani 71, 12 Athenae ingratae erga opti-mos ciues 241, 11 sqq. 257,23; a Xerxe dirutae 32, 21tyrannide liberatae 109, 2.257, 19; Athenarum arma-mentarium 412, 10 Athenienses 14, 3; eorumin-stituta 77, 28 sqq. a Theseo in unam urbemcontracti240, 8; Alexandro diuinoshonores decernunt 335; 16;Cotyi regi ciuitatem dant153, 17; duces apud Argi-nussas capitis damnant 160,10. 460, 16; item Socratem331, 9; eorum seueritasinTimagoram 292, 21; crudelitas in Aeginenses 442,13(praeterea Athenae et Athenienses passim occurrunt)Athesis flumen 264, 27 athletarum certamen 74, 9Athos mons 32, 20 M.Atilius a Gallis interfectus116, 17 M. Atilius duumuir sacris fa-ciendis 7, 26 INDEX NOMINVM ET RERVM 519 A. Atilius Calatinus iudex in- ter C. Lutatium Catulum consulem et Q. Valerium praetorem 96, 11 A. (M. Paris) Atilius Calati- nus Soranorum oppidi proditi reus 375, 16 P. Atilius Philiscus seuerus pater 272, 26 Atilius Regulus, qui in Poe- norum captiuitatem uenit, 8, 6. 57, 26. 103, 19. 189, 27. 439, 7. 455, 19 ]\r. Atilius Regulus, praecedentis filius, censor (214 a. Ch.) 103, 8 C. Atilius Serranus (cons. 257 et 250) 1C9, 16 C Atilius Serranus aed. cur. (194) 70, 7 Atinas campus 36, 17 P. Atinius 386, 1 T. Atius Labienus, lulii Caesaris legatus 418, 28 Atossa Artaxerxis (III) soror 442, 6 Atratinus u. Sempronius Attalica aulaea 431, 7 Attalus rex Pergami 54, 21; cum Eumene II confusus 212, 12. 233, 6 Attalus (III) populum Ro. heredem instituit 233, 8 Attica regio 51, 10. 242, 1. 257, 4 Attienus Carbo in adulterio deprensus castratus est 276, 1 Attius Tullus Volscorum dux 349, 3 Attus, praenomen Sabinum 487, 4; cf. Nauius Atys Croesi regis iilius 40, 17 auaritiae exempla 449 Auentinus mons 47 , 12. 236, 29. 299, 28. 338, 7 T. Aufidius pro praetore in Asia 316, 27 Cn. Aufidius Orestes praet. urb. (77 a. Ch.) 366, 17 Aufilius 414, 23 Aug-ustus Caesar 10, 8. 19, 11. 23, 10. 34, 3 et 18. 38, 5. 50, 25. 158, 22. 362, 3. 365, 10 et 18. 369, 24. 482, 4. 483, 13 et 15 Auli unde dicti 486, 29 Aurelia Orestilla Catilinae uxor 433, 1 C; Aurelius Cotta (cons. 252) 85, 17 C. {wuno L.) Cotta (cons. 75) 403, 20 L. Cotta consul (144) 294, 19; a Scipione accusatus 376, 14 L. Cotta trib. pl. creditoribus satisfacere recusat 301, 10 M. Cotta (cons. 74) 246, 1 M. Cotta eius filius 245, 25 P. Aurelius Pecuniola obsidioni Liparitanae praepositus 85, 17 C. Aurelius Scaurus ludum g-ladiatorum habebat 68, 24 auspicia 17 Babvlon 448, 20 Bacchanalia 16, 14. 290, 18 Badia oppidum 145, 1 Badius Campanus 218, 11 Cn. Baebius tr. pl. accusat Claudium Neronem et Liuium Salinatorem 329, 3 M. Baebius Tamphilus consul (181 a. Ch.) 7, 10. 74, 15 Bagrada flumen Africae 57,25 balinea pensilia 428, 10 T. Barrus (Barrulus al.) te- stamentum iniquum faciens spiritura posuit 370, 17 Beneuentanum proeliura 256, 16 Berenice uxor Antiochi 11 463, 19 Berenice patrem et fratres habuit Olympionicas 427,16 520 INDEX NOMINVM ET RERVM Bestia u. Calpurnius Bias philosophus 174, 6, 332, 13. 345, 14 Bibaculus u. Furius Bibulus u. Calpurnius Bithynia 55, 24. 153, 14. 217,1 Biton Argiuus 248, 29 Bituitus Aruernorum rex 455,
Blassius Salapiae princeps 150, 2 C. Blossius Cumanus 202, 22 Bocchus rex Mauritaniae 418, 21 Boeotia 55, 4 Bosporanus tractus 362, 7 Brennus Gallorum dux 14, 15 Britannica insula 125, 16. 126,
Brundisium 149, 21. 216, 11. 307, 19. 459, 15 Bruttii 29, 15. 48, 11 Bruttius ager 226, 27 Brutus u. lunius Bura urbs in Achaico litore 502, 7 Burbuleius histrio 480, 5 Burra, praenomen muliebre 487, 17 Busa femina Apula 211, 12 Caecilia {immo Calpurnia) lex de repetundis 317, 28 Caecilia Metelli Balearici filia 21, 22 Gaia Caecilia Tarquinii Prisci uxor 487, 20 Q. Caecilius eques Ro. auunculus T. Pomponii Attici 369, 12 L. Caecilius Metellus (cons. 261 a. Ch.) pont. max. 3, 13. 19, 1. 413, 21 L. Metellus Caluus frater Macedonici 386, 17 L. Metellus Delmaticus censor (115) 104, 2 M. {al. L.) Metellus quaestor (216) post cladem Cannen- sem auctor deserendae Italiae 103, 9. 256, 1 {sed hocloco codd. Q. Metellus) Q. Caecilius Metellus paterMacedonici 327, 1 Q. Metellus Macedonicus 148,10. 169, 4. 357, 11. 386, 17;Celtibericum bellum gerens89, 16. 123, 10. 219, 20.353, 5. 446, 18; eius felici-tas 324, 1 Q. Metellus Balearicus filiusMacedonici 22, 6 Q. Metellus Numidicus, inAfrica bellum g-erens 84,23. 431, 16; repetundarumreus 104, 20; censor (102)456, 18; exul 156, 23. 169,24. 230, 23 Q. Metellus Pius filius Numidici 230, 23. 387, 15. 425,5.431, 5 Q. Metellus Creticus 362, 14Q. Metellus Celer praet. urb.(63 a Ch.) 273, 19. 367,7Q. Metellus Nepos (consul57) 479, 23; 368, 17 Q. Metellus Scipio socer Pompei M. 119, 3, 158, 14. 418,27. 432, 16. 452, 7 caelibum aera 99, 30 Caelius mons 381, 9 P. (Ti. Faris) Caelius ob Octauio cons.PIacentiae praepositus 206, 5 L. Caelius Antipater rerumscriptor 37, 9 M. Caelius Rufus trib. pl. (52)177, 14. 238, 11 T. Caelius Tarracinensisinlecto iuxta cubantibus filiisinteremptus 377, 14; eiusduo filii parricidii rei ibid.Caeneus satelles regius 463,22 Caeninenses 114, 9 Caepio cognomen in nomenuersum 485, 19; u. SeruiliusCaere oppidum 6, 17 IXDEX NOMINVM ET RERVM 521 Caeretani 6, 21 caerimoniac unde vocatae C, 20 Caerites aquae 27, 5 Caesar olim praenomen, post- ea cognomen 485, 28 Caesar u. Augustus, lulius, Tjberius Caesares 2, 1, 62, 11 Caesellia praenomen 487, 16 Caeselius eques Ro. a Caesare filium abdicare iussus 260, 14 L. Caesetius eius filius tr. pl. (44 a. Ch.) 260, 14 Caesetius Rufus senator, Antonii iussu interfectus 452, 13 M. Caesius lubellii scriba 93, 26 M. Caesius S'caeua centurio C. Caesaris 124, 21 Caesones unde dicti 487, 5 Caieta 238, 18. 401, 16 Caietana uilla 19, 7 Calagurritani 363, 2 Calatinus u. Atilius Calchas haruspex 410, 17 Calenus ager 57, 16 Cales 127, 10. 154, 17 Calidius Bononiensis adulterii reus 377, 1 M. Calidius accusat Q. Gallium (57 a. Ch.) 406, 9 Q. Calidius tr. pl. legem de reuocando Metello Pio tulit 230, 25 Callanus Indus 55, 9 Callias {sic Paris) Acraganti- nus 213, 30 Calliphana Veliensis, Cereris sacerdos 3, 3 Callippus Syracusanus, Dionis amicus 161, 15 Callisthenes philosophus 334, 17. 447, 25 Calpurnia Caesaris uxor 34, 20 L. Calpurnius Illuir caplt. 386, 5 L, Calpurnius Bestia consul (111) 51, 20 M. Calpurnius Bibulus (cons. 59) 170, 21 Calpurnius Lanarius domum, quam a Claudio Centumalo emerat, demoliri iussus381, 13 C. Calpurnius Piso praet, urb. 366, 5 C. Piso consul (67) 155, 29 Cn. (L, Hbri) Piso consul (139) 17, 4 Cn. Piso Manilium Crispum accusat 280, 15 L. Piso Frugi consul (133) beHum aduersus fugitiuos gerit 88, 27. 183, 13 L. Piso Caesoninus (cons. 58) reus 374, 7 Calpurnius Saluianus, unus e coniuratis in Q. Cassium Longinum 449, 18 Cahiinus u. Domitius Cambyses rex 292, 26 Camerini (Amerini?) 299, 23 Camertium duae cohortes 231, 9 Campani 69, 3. 218, 14. 226, 7. 445, 12; Campana matrona 187, 18; Campanae duae mulieres 228, 15 Campana luxuria 73, 19. 433, 10; perfidia 127, 11; C. se- natus 453, 21 L. Caninius Gallus (tr. pl. 56) 177, 9 Cannae 9, 9. 92, 20. 138, 25, 153, 7. 226, 21. 468, 22 Cannensis clades 8, 22. 103, 11. 118, 3. 150, 5. 155, 16. 194, 9. 211, 16. 255, 4 et 26. 293, 12. 308, 15. 336, 11. 354. 17. 359, 12. 453, 13 cantharus Liberi poculym 144, 7 INDEX NOMINVM ET RERVM Canusium 211, 17 Capena porta 150, 8 Capetus Siluius Albauorura rex 484, 8 capite censi a Mario ad militiam admissi 68, 8 sqq. Capitolina arx 418, 3 Capitolium 7, 3. 18, 10. 37, 28. 59, 2. 110, G. 115, 27. 143, 14. 146, 28. 147, 5. 165, 7. 176, 17. 193, 10. 245, 26. 246, 22. 256, 30. 268,3. 286, 25. 316, 5. 317, 24. 351, 21. 357, 15. 422, 22. 447, 9. 4.53, 18 capreae Cretenses 57, 5 Cappadocia 262, 16 Capua 69, 2. 97, 15. 122, 17. 153, 8. 154, 11. 217, 2. 228, 15. 293, 18. 453, 24 Carbo u. Papirius Cares 24, 5; gens Caria 199, 17 caristia 61, 2 carmina conuiualia 62, 1 Carneades pliilosophus 396, 14 Carrae Mesopotamiae urbs 30, 5 C. Carrinas (cons. 43) 368, 21 Carthago u. Karthago Caruilius (?) praefectus M. Antonii 10, 24 Sp. Caruilius primus diuortium fecit 59, 14 Carystus Chalcidico freto ui- cina 51, 10 A. Cascellius ICtus 284, 9. 411, 19 Casilinates 360, 14 Casilinum urbs Campana 360, 24 Cassander Antipatri filius 93, 17 L. Cassius tr. pl. (89) 457, 18 C. Cassius Long-inus Caesaris interfector 19, 28. 23, 12. 49, 30. 112, 1. 205, 5. 311, 15. 461, 14 C. Cassius Longinus censor(154) 69, 21 L. Longinus Rauilla, scopulus reorum 149, 22. 379, 13Q. Longinus frater interfectoris Caesaris 449, 17 Cassius Parmensis unus exinterfectoribus Caesaris 37,14 Cassius Vecellinus pater Spurii 263, 15 Sp. Cassius Vecellinus a patre damnatus 263, 15; eiusdomus diruta 287, 1 Castor 44, 22. 45, 10. 54, 28.252, 22 M. Castricius Placentinus283,12 Catilina u. Sergius Cato u. Porcius Catulus u. Lutatius Caucasus mons 136, 20 Caudinae furculae 226, 8. 337, 2 Cea insula 80, 9 Celtiberi 81, 26. 124, 3. 178,11. 353, 6; Celtiberus eques123, 26 Celtiberia 353, 26 Celtibericum belhim 123, 21.219, 30 cenare in propatulo 76, 7 Censorinus u. Marcius censorum precatio in lustrocondendo 167, 13 censura 99, 18 sqq. Centobriga Hispaniae oppidum 219, 21 centumuirale iudicium 442, 21Cephalenia insula 57, 10 P. Cerennius Pontium in adulterio deprensum castrauit276, 1 Ceres 3, 2. 263, 21. 427, 1;Milesia 13, 26; uetustissima 3, 8; Cereris sacra 8, 24Cethegus u. Cornelius Chalcidicum fretum 51, 10 INDEX NOMINVM ET RERVM 523Chaldaei 17, 4 Charondas 305, 1 chlamjs 143, 13 et 17 Chrysippus philosophus 396, 24; eius uiuacitas 399, 1 et 11 C. Cicereius scriba Scipionis Africani superioris 141, 10. 194, 20 Cicero u. Tullius Cilicia 161, 22 Cimbri 81, 26. 204, 21. 231, 10. 261,27. 319, 18. 424,26; Ciraber seruus 107, 14 Cimbrica calamitas 107, 17; C. spolia 287, 19; Cimbricus triumphus Marii 144, 6 Cimon Miltiadis filius 241, 5, 242, 28. 248, 8. 321, 11 Cincinnatus u, Quintius Cineas Thessalus 181, 13 Cinginnia Lusitaniae urbs 297, 4 Cinnana proscriptio 237, 24; Cinnanus exercitus 206, 9 circenses ludi 9, 11. 36, 1 circus Flaminius 35, 22. 191, 5; maximus 191, 4 Cirta Africae urbs 83, 8 Clastidium 5, 11 ^laudia gens 179, 7. 251, 25. 368, 19 Claudia neptis Appii Caeci 51, 18 Claudia soror Publii (consulis 249 a. Ch.) 378, 22 Claudia uirgo Vestalis, filia Appii (consulis a. 143) 246, 16 C. Claudius flarainio abire iussus 4, 7 M. Claudius turpi cum Corsis pace facta in carcere ne- catus 288, 13 P. Claudius Camerinos captos sub hasta uendidit 299, 23 Claudius Asellus ab uxore necatus 291, 1 App. Claudius Caecus 9, 20. 326, 12. 414, 10 App, Claudius Caudex consul (264 a. Ch,) 74, 6 Ti. Claudius Centumalus 381,
Claudius Drusus Germanicus frater Imp. Tiberii 179, 7. 251, 28 M. Claudius Marcellusaedilis curulis 273, 7 ; quartum consul (210 a. Ch.) 165, 21; quintum consul (208) 5, 10; Gallorum regem obtruniat 115, 1; Salapiam in deditionem accipit 159, 24; Syracusas capit 92, 22. 97, 29. 219, 9. 397, 15; in Bruttiis occisus29, 2; eius funus 226, 26 M. Marcellus pr. urb. (188) 307, 3 M. Marcellns , Aesernini pater, reus 387, 13 M. Marcelluji (cons. 61) 466, 1 C. Claudius Nero consul (207 a. Ch.) 175, 26. 328, 18; Hasdrubalera deuincit 352, 15; censor(204) 102, 3. 329, 3; eius moderatio 167, 1 App, Claudius Pulcher (cons. 143) 246, 17 App. Claudius Pulcher (cons. 54) 50, 18 C, Claudius Pulcher censor (169 a. Ch.) 301, 4 C. Claudius Pulcher (cons.92) 73, 23 P. Claudius Pulcher (cons. 249), qui auspiciis neglectis classera amisit 18, 11. 373, 15 {ubi codd. Appius) 378, 25 P. Clodius Pulcher tr. pl. (58) 142, 1. 177, 2. 374, 7 {ubi codd. L.) 387, 24. 432, 5 P. Clodius Pulcher eius filius 142, 3 App. Claudius Sabiuus Regil- 524 INDEX NOMINVM ET RERVM lensis (cons. 495 a. Ch.) 446, 1 et 12 App. Claudius Sabinus Regill. (consul (471) 445, 24; Xuir (451 sq.) 271, 24 Cleanthes philosophus 399, 7 Clearchus Lacedaemoniorum dux 94, 16 Cleobis Argiuus 248, 29 Cleon latronum dux 472, 14 Cleopatra Ptolemaei Physconis soror et uxor 441, 1 Cleopatra regina, Ptolemaei Auletae filia 170,, 26 Clipea Africae eiuitas 501, 17 Clitus Alexandri M. amicus 447, 24 Clodia Aufilii uxor longaeua 414, 23 Clodius u. Claudius Cloelia 114, 1 P. Cloelius Siculus 4, 6 Cluuia Facula Campana meretrix 228, 17 Cnaeus, Gnaeus, Naeus, uaria praenominis scriptura 486, 20 sqq. Cnidii 409, 17 Codrus Atheniensium rex 257,4 Coela Euboea 51, 11 cognomen 485, 12; cognomina in nomen uersa 485, 19 cohors Augusta 483, 12 collis (i. e. mons) sacer 402, 20 M. Colonius (Valerius Maxi- mus Par.) damnauit Caninium Gallum tribunum pl. 177, 12 Coma frater Cleonis, latro- num ducis 472, 13 Cominius tr. pl. accusat M. Laetorium Mergum 275, 1 Postumus Cominius Auruncus consul (501 et 493 a. Ch.) 179, 26. 485, 16 Concordia 56, 24; eius aedes 457, 18 Considius publicanus 428, 21 Q. Considiusfaenerator211,21constantiae exempla 154 Consualia 70, 22 consulum honos 64, 13; consules ad cenam triuraphantis inuitari soliti 98, 12 contineutiae exempla 177 Contrebia Hispaniae urbs 89,17. 353, 7 Corinthus 138, 2. 322, 30 Coriolanus u. Marcius Corioli Volscorura oppidum179, 24 Cornelia gens 233, 19. 236, 28,268, 15. 280, 8. 417, 23. 422,21 Cornelia mater Gracchorum176, 18. 187, 18. 197, 14.308, 27 Cornelia filia L. Sullae, mater Q. Pompei Rufi 177, 16C. Cornelius propter stuprumin uincula coniectus 274,11C. Cornelius tr. pl. (67), niaiestatis reus 387, 16 L. Cornelius Balbus heres L.Valerii 370, 8 M. Cornelius Cethegus flaminio abire iussus 4, 6 P. Cornelius Cethegus consul(181 a. Ch.) 7, 10. 74, 14{sed hic codd. Lentulus) P. Cornelius Cethegus Sulla-nus 436, 16 L. Cornelius Cinna quaterconsul 29, 22. 99, 1. 185, 5. 255, 6. 316, 16. 403, 4; cf. Cinnanus L. Cornelius Cinna praet. (44)461, 7 A. Cornelius Cossus consul(428 a. Ch.) 114, 19 Cn. Cornelius Dolabellaa Caesare (a. 77) accusatus 403, 19 P.Dolabella proconsule Asiae380, 13 Cornelius Gallus praetorius INDEX NOMINVM ET RERVM 525 inter usum Veneris absumptus 472, 4 Cornelius Lentulus Cruscellio proscriptus a Illuiris 309, 17 Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus consul (a. 56) 281, 9. 177, 3 L. Lentulus Lupus censor (a. 147) 317, 28 L. Lentulus Crus (consul 49) 50, 10. 177, 3 L. Lentulus Niger 177, 3 P. Lentulus (consul 162) 236, 28 P. Lentulus Spinther consul (57) 479, 22 ; 74, 2. 370, 17 P. Lentulus Sura praetor (75) 480, 25 A. Cornelius Mammula pro praetore Sardiniae 360, 1 P. Cornelius Merula (consul a. 87) flamen Dialis 471, 4 P. Cornelius Rufinus bis consul et dictator 101, 8 C n. Cornelius Scipio Asi- na consul (260) 306, 11. 318, 7 Cn. Scipio Caluus (cons, 222) cum fratre Publio in Hispania occisus 25, 11. 91, 19. 144, 19. 191, 26. 307, 24. 426, 3. 468, 22 Cn. Scipio Hispalus praet. peregrinus 17, 3, fortasse idem qui 288, 21 comrae- moratur Cn. Scipio Africani maioris filius degener 105, 6. 140, 24. 141, 8. 194, 19 L. Scipio consul (a. 259) 218, 1 L. Scipio Asiaticus 141 , 6. 143, 13. 145, 23. 166, 13. 174, 23. 236,9. 251,9. 378,2 P. Scipio (consul 218), pater Africani, qui in Hispania periit 25, 11. 91, 19. 144, 19. 244, 24. 307, 24. 426, 3. 468, 22 P. Scipio quaestor regi Persi deuicto obuiam missus217,
P. Scipio Africanus superior patrem apud Ticinum ser- uat 244, 22 ; tribunus mili- tum 255, 24; Hispanias re- ciperat 97, 28. 144, 24. 178, 6; munus o-ladiatoriumKartha^ine Noua edit 467 , 8
consul (205) 422, 10; in Africam adpulsus 493, 25; eius triumphus 203, 7; le- gatus. fratri Lucio 251, 5; causam Hannibalis in se- natu protegit 165,13; filiam despondit Ti. Graccho 176, 12; quam fiduciam in se habuerit 144, 26 -146. 459, 6; eius calliditatis exem- plum 339, 11; amicitia cum Laelio 401, 11 et cum Ennio 417, 22; honores ei habiti 101, 4 et 13. 165, 2; uoluntarium exilium 235, 23; eius mores et dicta 90, 17. 142, 28. 178, 5. 270, 16 {h. l. confusus cum Aeyniliario) 307, 6. 308, 27. 315, 8. 326, 12. 401, 11; praeterea me- moraiur 11, 6. 140, 24. 166, 13. 193, 25. 194, 19. 287. 25. 322, 26 P. Scipio Aemilianus Africa- nus posterior, sub Lucullo in Hispania militans 115, 13; hostium ducem oecidit 115, 8; consul (147) 423, 17 ; eius res in Africa gestae 84, 6. 106, 25. 131, 8; censor (142 a. Ch.) 167, 11. 168, 1. 294, 13; Cottam ac- cusat 366, 14; res aduersus Numantinos gestae 84, 7. 362, 19. 424, 17; eo aucto^e senatus et populi loci in tlieatro discreti 70, 9; spe- 526 INDEX NOMINVM ET RERVM ctacula ab eo data 91, 4; lionores in eum cong-esti 423, 15; eius continentia 184, 11; fiducia sui 147, 7; humanitas 220, 10; libertas 279, 14; uxor Sempronia 157, 21; Masinissae in eum animus gratus 233, 4; in- teremptus 169, 7. 236, 14: epulum eius nomine populo datum 355, 21 P. Cornelius Scipio Nasica (cons. l^l^jquiMag-namMatrem excepit 356, 11. 423, 7 P. Scipio Nasica Corculum consul (162 et 155) 4, 4. 69, 22 P.ScipioNasicaSerapio (consul 138) pont. max. 18, 9. 98, 24. 121, 1. 147, 18. 236, 19. 479, 15 P. Scipio Nasica consul (111) 51, 20. 356, 9 L. Cornelius Sulla dictator iuuentutem luxuriose transegit 316, 8; praeturam petens repulsam fert 351, 25; consul sociali bello 26, 9. 458, 5 et 12; lug-urthae capti gloriam sibi adsignat 418, 20; eius cum Mario certamina 22, 19. 107, 24. 157, 5. 361, 11. 389, 11; Sulpicium perditum volebat 303, 5; a Pompeio adiutus honorem ei liabuit 231, 16. 239, 12; capita proscripto- rum in eius atrium adlata 111, 9; eius triumphus 99, 4; superstitio 15, 9.; crudelitas 436,3; Felix cogmominatus 296, 19. 437, 17; chlamyde et crepidis imperator usus 143, 17; moritiir 447, 5 {praeterea me- moralur 255, 6. 310, 22. 482, 26) Faustus Cornelius Sulla dictatoris filius 112, 1 M. Cornutus praet. urb. (43)231, 26 coronarum honos apud Athenienses 78, 6 Corsi 288, 13 Corsica 4, 4, 470, 10 C. Cosconicus Seruilia legereus 375, 4 Cotta u, Aurelius Cotys rex Thraciae 153, 17Crannon Thessaliae opp. 54,4Crassiana strages 139, 7 Crassus u. Licinius Cremera flumen 487, 10 crepidae 143, 2. 14. 18 Creta 394, 16; Cretae ca-preae 57, 6 Cretes s. Cretenses 16, 1. 337,10. 362, 13. 446, 26 Critias unus e XXX tyrannis130, 11 Croesus rex Lydiae 40, 13.41, 10. 250, 4; eius filiusmutus 250, 4 Crotona urbs 57, 14 Crotoniatae 426, 24 crudelitatis exempla 436 Ctesias rerum scriptor 416, 20Ctesiphon 407, 1 cuUei poena 7, 29 cultus Romani nouati exempla 142 cupiditatis uitae exempla 475Curetes 71, 3 Curiatii 290, 5 Curiatius tr.pl: (138) 147, 20Curio u. Scribonius M'. Curius Dentatus 180, 6et 21. 289, 5 M. Curtius eques Ro. 253, 27Mettus Curtius 484, 15 Cyclades insulae 178, 20 Cydnus fluuius 161, 23 Cymaei 480, 21 Cynaegirus Atheniensis 124,16 INDEX NOMINVM ET RERVM 527 Cyprii 135, 20. 170, 12. 179, 2. 435, 10. 451, 11 Cjprus 22, 22. 178, 21. 240, 25. 425, 21 Cyrenae 258, 10 Cyrenenses 258, 17 Cyriacus u. Licinius Cyriis Persarum rex 41, 13. 250, 6. 400, 23. 463, 16 Damasippus u. Licinius Damastes rerumscriptor417,
clamnatorum ob inuidiam ex- empla 377 Damon Pythagoricus 207, 25 Dandon longaeuus 417, 5 Daphnites {al. Daphitas) so- phista 54, 12 Dareus Hystaspis filius 128, 3. 232, 17. 249, 7. 292, 22. 322, 9. 344, 20. 441, 16 {ubi male antea Ochus iiocatus esse dicitur) Dareus Codomannus 134, 5. 161, 21. 187, 10. 209, 3. 223, 11. 298, 1 Dasius Salapiae princeps 159,4 Decianus u. Apuleius P. Decius Mus consul (340) 35, 6. 255, 8 P. Decius Mus, eius filius, censor (304) 67, 24; quartum cousul (295) 255, 17 degenerum exempla 140 Deiotarus rex 20, 6 Delus insula 14, 1 Delphi 13, 24. 15, 10. 54, 16. 33^, 21 Delphica cortina 50, 24; mensa 173, 20; oraculum 25, 25 Demades Atheniensis 335, 15 Demaratus Corinthius, Tarquinii Prisci pater 138, 4 Demochares Atheniensis 161,1 Democritus philosophus 396, 4. 420, 11 Demosthenes 140, 11. .346, 5. 393, 6. 406, 17. 407, 2 Demostratus Atheniensis 160, 29 Diana Auentinensis 338, 4; Ephesia 421, 23 dictorumgrauiter exempla293 Dii manes 35, 10 Dinocrates architectus 20, 1 Dio Syracusanus 161, 13. 172, 10 Dio u. Asinius Diogenes Cynicus 187, 2 et 11 Diogyris (?) Thrax 440, 16 Diomedon 14, 10 Dionysius Syracusanus maior 41, 28. 42, 18. 187, 12. 208, 2. 285,- 8. 322, 17. 477, 24; eius sacrilegia 12, 10 Dionysius eius filius 172, 12. 322, 16 Dlphilus tragoedus 283, 3 Dis pater 72, 1 et 23. 73, 7 et 15. 205, 23 disciplina militaris 83 sqq. 95, 5 Dodona 427, 24 Dolabella u. Cornelius Cn. Domitius bouem habebat, qui locutus esse fertur 27, 7 Cn. Domitius Ahenobarbus censor (115 a. Ch.) 104, 2. 454, 27 Cn.Ahenobarbustrib.pl. (104) 302, 7; censor (92) 430, 9 Cn. Ahenobarbus in Africa a Cn. Pompeio occisus 282, 6 L. Ahenobarbus praetor in Sicilia 289, 15 Cn. Domitius Caluinus 408, 13 Doris Locrensis Dionysii uxor 478, 10 Drusus u. Claudius et Liuius Drypetine Mitridatis filia56,3 C. Duilius (Duellius) consul (260) 143, 20. 347, 12 M. Duronius tr. pl. legem de coercendis conuiuiorupi sumptibus abrogauit 101, 19 Dyrrachium 30, 25 528 INDEX NOMINVM ET RERV^M Ecliecles Samius athleta 53, 8 Ecliecrates Pythagoreiis 395, 22 Egeria u. Aegeria Egnatiiis Mecennius 291, 9 Elaea Asiae oppidum 118, 17 Eleates 134, 14 Elei 508, 22 eloquentiae uis 402 Ennius pocta 417, 22 Epaminondas 129, 9. 152, 12 Ephesii 421, 27 Ephialtes Atheniensis 160, 28 ephori a Theopompo instituti 174, 13 Epicurus philosOphus 5G, 20. 181, 14 Epidamnii 24, 12 Epidaurii 46, 4 Epidaurus 12, 21. 54, 24 C. Epidius MaruUus tr. pl. (44 a. Ch.) 260, 15 Epii gens Aetoliae 416, 23 Epimenides Cnosius 416, 20 Epirotes uir 53, 12 Epirotica arma 184, 25 Epirus 178, 20. 226, 5 L. Equitius, qui Ti. Gracchi filium se simulauit 121, 12. 158, 2. 456, 12. 481, 13 equitum Ro. per urbem trans- uectio 67, 11 Equus saxum 54, 23 Erasistratus medicus 261, 22 Eretus uicus Sabinae regionis 72, 6 erroris exempla 460 Erythraeum litus 276, 8 T. Etereius (Etherius Par. an Hetereius?) eq. Ro. inter usum ueneris absumptus 472, 4 Etpastus (?) Hispanorum ty- rannus 248, 21 Etruria 196, 7. 433, 26; dis- ciplina sacrorum ab E. petita 2, 19; ludius ex E. accitus 71, 1 Etrusca disciplina 2, 8 Etrusci 47, 21. 113, 12. 132,13, 251, 16. 443, 1 Euander Arcas 67, 17 Euboeae coela 51, 7 Eucles olympionices 427, 18Euclides geometres 412, 8Eumenes (H) Asiae rex 63, 1Euphranor pictor 410, 9 Euporus C. Gracchi seruus311, 7 Euripides 140, 10. 150, 23.473, 18 Fabia gens 7, 4. 141, 26. 164,23. 268, 15. 4J7, 9 Q. Fabius, gener P. Rupilii,a socero prouinciadecedereiussus 85, 14 Q. Fabius aedilicius Apolloniatarum legatis deditus307, 16 Q. Fabius Dorsuo 7, 1 C, Fabius Adrianus Uticaeuiuus combustus 463, 10 Q. Fabius Labeo (consul 183)340, 6 Paulus Fabius Maximus 485,18 Q. Fabius Ambustus ter consul et dictator, pater se-quentis 88, 20 Q. Fabius Maximus Rullianusquinquiesconsul 64,17. 164,18; magister equitum (325a. Ch.) 88, 7. 117, 13; censor (303) tribus urbanas in-stituit67, 24; equitum trans-uectionem instituit 67, 23;Maximus cognominatus 68,4; legatus filii sui 259, 28;eius funus 229, 13 {sed h. l. confiisus uidetur cum FabioCunctatore) Q. Fabius Maximus Gurges,filius praecedentis 64, 19et {errore) 64, 23. 164, 21.182, 21. 260, 2 Q. Fabius Maximus Verruco- INDEX NOMINVM ET RERVM 529 sus Cunctator dietator (217) 4, 13. 229, 20. 442, 2; Hannibalem ludificat 340, 6; socer A, Atilii Calatini (?) 375, 18; eius liberalitas in patriam 155, 7. 210, 25; reuerentia er^a instituta publica 64, 23; uafrc fa- ctum 342, 6; funus 229, 13 Q. Fabius Maximus Aemilia- nus (cons. 147) 62, 16. 90, 6. 268, 15 Q. Fabius Maximus Seruilia- nus (cons. 142) 272, 20 Q. Fabius M. Allobrogicus praecedentis filius (cons. 121) 141, 19. 315, 23. 355, 21. 423, 18. 455, 3 Q.Fabius M. Allobrogici filius degener 141, 20 C. Fabius Pictor 419, 11 N. Fabius Pictor (cons. 266) 182, 22 K. Fabius Vibulanus (cons. 479 a. Chr.) 445, 21 M. Fabius Vibulanus cons. (478 a. Ch.) 251, 16 Q. Fabius Vibulanus praecedentis frater 251, 19 C. Fabricius Luscinus consul (282) 48, 13; legatus ad Pyrrum missus 181, 12 ; ite- rum consul (278) 300, 6; censor (275) 101, 6; eius continentia 181, 1; paupertas 189, 1. 192, 13 factorum grauiterexempla^^S Falerii 299, 1 et 12 Falisci 299, 9 et 17 Fannia Minturnensis 22, 11. 382, 25 A. Fannius 385, 18 Fannius Saturninus paedagogus 272, 5 fasti a Cn. Flauio uulgati 75, 1 M. Fauonius familiaris M. Catonis 108, 9. 281, 16 VAL. MAX. Faustulus 67, 17. 484, 4 Faustus praenomen 486, 9 Febris templa 76, 18 felicit.atis exempla 323 Ferrugo (al. Verrugo) Volsco- rum oppidum 117, 3. 300, 18 Fertor u. Resius C. Fescenninus Illuir capitalis 274, 10 fidei publicae exempla 305; fidei seruorum ex. 309; f, uxoriae ex. 308 Fidenae 350, 2 Fidenates 114, 21. 350, 17 Fides 307, 21. 308, 7; Fidei publicae aedes 120, 23 fiduciae sui exempla 144 Figulus u. Marcius filia matrem ubere alit247, 16 Fimbria u, Flauius Firmum Picenum 481, 13 Flacciana area 287, 18 Flaccus u. Fuluius et Valerius Flamininus u. Quintius Flaminius circus 35, 22. 191, 5 C. Flaminius pater sequentis 246, 12 C. Flaminius trib. pl. (228) 246, 5; mag. equitum (221) 4, 14; consul (217) 27, 8 L. {immo C.) Flaminius consul (187) 307, 1 Flauia mulier nobilis prostituta 432, 19 Flauius Lucanus 28, 21 C. Flauius eques Ro. 386, 2 Cn. Flauius ius ciuile et fa- stos uulgauit 24, 20; praetor {immo aedilis cur.) fa- ctus 445, 5 M. Flauius tr, pl. de Tusculanis puniendis rettulit 462, 20 Q. Flauius accusatoris sui culpa absolutus 374, 20 . C. (codd. L.) Flauius Fim34 530 INDEX NOMINVM ET KERVM bria consul (104) 327, 12. 387, 2 Cl. Flauius Fimbria Marianus 465, 8 Florales ludi 108, 7 formae similitudinis exempla 478 fortitudinis exempla 113 Fortuna 50, 13. 51, 17. 214, 17; F. equestris 10, 18; F. muliebris 47, 1'4. 228, 10; F. Praenestina 16, 17 forum boarium 26, 26. 74, 6 frater a fratre bello ciuili occisus 252, 24 fraternae pietatis exempla250 Fregellani 97, 16 fugltiuorum bellura 183, 15 Mettus (Mettius) Fufetius Albanorum dux 350, 6. 484, 9 Fuluia Clodii uxor 142, 2 A. Fuluius senatorius filium Catilinae socium interficit 265, 9 Q. Fuluius mitis erga filium suspectum 266, 22 Fuluius Flaccus seruum habebat fidissimum 386, 6 Cn. Fuluius Flaccus tri- umphi honorem contemnit 97, 8 Cn. Flaccus a fratre Quinto senatu motus 85, 23 M. Flaccus tr. pl. (281 a. Ch.) 94, 2 M. (codd. Q.) Flaccus consul (264) 74, 6 M. Flaccus consul (125) 450, 23; cum C. Graccho interemptus 287, 16 Q. Flaccus censor (231) 85, 23; Capuam obsidet 69, 2. 228, 15; Capuam capit et perfidiam eius uindicat 97, 15. 127, 11. 154, 10; eius (?) uxor Sulpicia 426, 8 Q. Flaccus censor(171) 10, 16 M. Fuluius {codd. Flaccus) Nobilior ceusor (179) 175,17 Alius (Allus?) Fumusilleaticus (?) 464, 15 Furius praediator 411, 19 Furius ab Antonio ad occidendum D. Brutum missus207, 2. 476, 12 P. Furius (tr, pl. 100) 378, 13L. Furius Bibaculus praetor5, 25 Cn. Furius Brocchus in adulterio deprensus 276, 2 M. Furius Camillus censor(403) 99, 30; Veiorum ex-pugnator 47, 4. 256, 26; Falerios circumsedet 299, 1;in exilium missus 235, 9;contra Tusculanos missus348, 17; eius moderatio 163,16; pia precatio 21, 3 P. (L. codd.) Furius Philuscensor (214) 103, 9 P. Furius Philus eonsul (136)148, 9 furuae hostiae 73, 10 Gabii 350, 23 Gabini 351, 1 A. Gabinius 435, 5; consul(58) 176, 23; repetundarumreus 176, 21. 372, 22; eiusmilites 170, 24 Galba u. Sulpicius Gaia praenomen 487, 19 Gaius unde dictus 486, 28 Galli 6, 9. 7, 3. 14, 15. 20,14. 115, 3 et 26. 148, 3. 163,19. 256, 29. 286, 17. 315,23. 351, 21. 468, 20; Gallorum mos 81, 19 Gallia 4, 4. 27, 2. 80, 8. 148,22; Galliae 153, 4 Gallicus ager 246, 17 Q. Gallius a Cicerone defensus 406, 8 Gallus u. Sulpicius Gaurus spado Mitridati au- INDEX NOMINVM ET RERVM 531ctor Romanorum necando- rum 440, 14 Gelensium equites 214, 15 C. Gellius (al. Gallius) in adulterio deprehensus 275, 18 L. Gellius Publicola (censor 70) et tilius eius 265, 25 Gelon tyrannus Syracusano- rum 12, 17. 131, 14 Gemellus tribunicius uiator 432, 14 Geminus u. Maecius Geraoniae scalae288,19.319,2 Gentius rex 133, 7 Genua 28, 4 Genucius Magnae matris Gallus 366, 16 Genucius Cipus praet. 254, 12 Germania 252, 2 Germanica tropaea 63, 28 Germanicus u. Claudius Drusus Geta u. Licinius Gillias (? Callias Par.) Acragantinus 213, 24 gladiatorium munus primum Romae 74, 5 Glaucia u, Seruilius gloriae cupiditatis exempla 417 Gnaeus, Cnaeus, Naeus, praenominis uaria scriptura 486, 21 (Gobryas Darei socius 128, 6) Gorgias Epirotes 53, 12 Gorgias Leontinus 415; 22. 427, 4 Gracchanus tumultus 3, 7. 279, 12 Gracchus u. Sempronius Graeca gens ad fingendum parata 205, 27 Graecae feminae pudicitia in- signis 276, 6 Graecae linguae genera (= dialecti) quinque 392, 14 Graeci libri Romae cremati 7, 17 Graecia maior 395, 1 Grg,eciae consuetudo 65, 13. 80, 8 Graecis responsa a Romanislatine data 63, 16 Graius sanguis 42, 21. 321, 6 Granius Puteolorum princeps 447, 8 grati animi exempla 227 Gratia {i. e. Venus) 409, 26 M, Gratidius legatus C. Marii a Sullae militibus tru- cidatus 458, 5 Gryllus Xenophontis filius 270, 3 Gyges rex Lydiae 325, 1 gymnosophistae 136, 33 Gytheum Lacedaemoniorumoppidum 304, 11 Hadrianus u. Fabius Hadriaticum mare 459, 18 Hamilcar dux Karthaginiensium 42, 23 Hamilcar Barcas, Hannibalis pater 306, 9. 448, 1 Hammon u. luppiter Hannibal Gisconis filius a Duilio uictus 347, 12 Hannibal Hamilcaris filius 27, 9. 29, 3. 38, 20. 93, 15. 103, 14. 118, 4. 122, 17. 145, 14. 150, 8. 152, 21. 154, 11. 155, 7. 159, 6. 165, 13. 210, 28. 226, 20 sqq. 229, 24. 239, 15. 244, 26. 258, 28. 308, 1 et 12. 327, 5. 328, 18. 336, 17. 348, 6. 352, 12. 354, 17. 360, 14. 426, 4. 430, 20. 433, 11. 439, 17. 448, 6. 453, 13. 455, 25. 460, 5 Hanno dux Karthaginiensiumpro Olbia fortissime dyni- cans occidit 218, 3 Hanno, dux Karth. I Punico34* 532 INDEX NOMINVM ET RERVM bello, certus Romanorum aestimator 306, 11 Hanno princeps factionisHannibali inimicae 336, 10 Harma, locus in Boeotia 500, 32 Harmodius interfector Hipparchi 109, 3 Harmonia Gelonis regis filia 131, 16 Hasdrubal dux Karth. I Punico bello Regulum capit 8, 7 Hasdrubal, gener et successor Hamilcaris, a seruo in- terfectus 136, 26 Hasdrubal Gisconis filius Syphacis amicitiam petit 322, 26 Hasdrubal frater Hannibalis 148, 2. 167, 3. 352, 13. 444, 1 Hasdrubal dux IH Punico bello a Scipione uitam ira- petrat, uxor eius flammis se immittit 131, 7 Haterius (Haturius?) Rufus eques Ro. 38, 28 Hegesias Cyrenaicus philosophus 404, 24 Helena 151, 13 Helenus filius regis Pyrri 226, 3 Helice urbs in Achaico litore 502, 7 Heliconii colles 33, 19 Hellanicus Lesbius 416, 23 C. Heluius Cinna tr. pl. (44) 461, 5 Heluius Mancia Formianus 281, 1 Henna Siciliae urbs 3, 8. 472, 15 Hephaestio Alexandri amicus 209, 5 Heraclides Syracusanus, Dionis amicus 161, 15 Hercules 9, 16 Herculis liberi = Heraclidae240, 13 Herculis porticus, Liguriaeoppidum 28, 1 Herennius Pontius Samnitiura dux 336, 22 Herennius Siculus aruspex et C. Gracchi amicus 471, 9 Lar Herminius 486, 8 Hermocles Pausaniae auctor interficiendi clari uiri 421, 14 Herodotus 416, 18 Herophilus medicus 481, 17 Hiero Syracusarum rex 213, 15 Hiero (alter) Siciliae rector 415, 3 Hieronymus tyrannus 136, 7 Himera 42, 30 Himeraea mulier 41, 29 Himeraei 42, 13 Hippo femina Graeca 276, 6 Hippoclides Epicureus 56, 18 A. Hirtius (consul 43) 231, 26 Hispahis u. Cornelius Hispania horrida et bellicosa prouincia 431, 13; Catonis censorii oratio pro Hispania (Lusitanis) 391, 7; Hispaniae ab Hannibale dereptae populo Ro. 153, 3; a P. Scipione reciperatae 97, 28 {praeterea Hispaniapassim nominatur) Hispanorum fratrum pietas 248, 15 histrio 71, 5 Homerus 23, 9. 151, 16. 152, 8. 402, 10. 418, 6. 473, 15 Honoris et Virtutis temphira 5, 11 M. Horatius Curiatiorura ui- ctor 290, 5. 371, 24 Horatius Cocles 113, 13. 204,
M. Horatius Puhiillus (cons. 509 a. Ch.) 268, 3 Hortensia oratoris filia 385, 3 INDEX NOMINVM ET RERVM 533L. Hortensius tr. pl, (422 a. Ch.) 300, 20 Q. Hortensius orator 142, 6. 266, 6. 385, 3. 387, 16. 405, 22. 449, 9 Q.Hortensius eius filius 266, 7 Q. Hortensius Corbuo nepos oratoris 142, 12 Hostilia curia 451, 18 Tullus Hostilius 137, 20. 350, 1. 371, 25. 469, 23 Q. Hostilius Mancinus (consul 137) 27, 21. 84, 20 Hostus praenomen 486, 1 . humanitatis exempla 215 humili loco nati clari facti 137 Hybreas Mylasenus, concitatae facundi-ae orator 480, 20 Hymettus mons 33, 18; H. co- lumnae 430, 10 Hypsaeus u. Plautius Hypsicratea Mitridatis uxor 200, 1 laniculum 6, 12. 7, 13 lason Argonauta 200, 19 lason Pheraeus 53, 20. 464, 3. Idaea mater u. Mater deum Illyricum 11, 1 • Illyricum bellum 24, 12 Illyricus tractus 417, 4 imperatoris nomen bello ciuili non datum 98, 18 Indi 416, 20; Indorum femi- nae 82, 18; eorum patientia lae, 18 Indibilis Celtiber 178, 12 Indicus Liberi patris triumphus 144, 7 indolis exempla 110 infimo loco natorum exempla, qui se claris familiis inse- rere conati sunt 481 ingratorum exempla 234 IntercatiaHispaniae oppidum 115, 14 lones 77, 6 lophon Sophoclis filius 399,24 Iphigenia 410, 17 irae exempla 443 Isiacus 342, 20 Isis 17, 10 Isocrates 398, 15. 415, 22 Isthmicum spectaculum 212, 23 Italica seueritas 71, 13 Italicum bellum 250, 13. 288, 29 D. lubellius tr. mil. Regiumoccupat 93, 26 T. lubellius Taurea Campanus 127, 15 ludaei 17, 7 iudicia priuata insignia 381 lugurtha 85, 4. 316, 15. 319, 17. 356, 10 lugurthinum bellum 84, 24; lug. triumphus Marii 144, 6 lulia gens 251, 26. 271, 7 lulia, mater Sulpiciae, socrus LentuliCruscellionis309, 16 lulia Cn. Pompei uxor 198, 21 lulia (Liuia Augusta) Tiberii mater 271, 7 lulis, insulae Ceae oppidum 80, 11 , /Vopiscus lulius 485, 17 C. lulius Caesar Strabo 150, 15. 237, 23 ; idem cum fra- tre Lucio confusus 437, 21 C, lulius Caesar dictator perpetuus: a praedonibus ex- ceptus 319, 25; Cn. Dolabellam accusat403, 16; consul (59) 108, 2; iterum consul (48) 384, 21; in Britannia militans 125, 15 ; cumPompeio bellum 30, 24. 31, 14. 50, 20. 459, 12. 466, 2; eum apud Pharsalum uincit 22, 21. 195, 13; corpus occisi aspicit 222, 4; Ateguam obsidet 438, 18; proeliatur apud Mundam 361, 21; in hortos suos popirium admittit 481,23; Caesetium 534 INDEX NOMINVM ET RERVM iubet filium abdicare 260, 12; augurium etpraesagiuin ante caedem 31, 20. 408, 11
in curja trucidatus 195, 20; eius funus 461, 5; apparet Cassio in acie Philippensi 49, 29; in Cassii exitu uindicatus 311, 24; Caesaris fortitudo 122, 1 sqq. mili- tum eius fortitudinis exempla 124, 11 sqq. eius mansuetudo 283, 24; eius filia lulia 148, 21 L. lulius Caesar consularis et censorius a Sulla truci- datus 437, 21 lulius Paris 2, 22 C. lunius Brutus Bubulcus censor (307 a. Ch.) 100, 13. 419, 13 D. Brutus Pera (cons. 266) 74, 5 D. Brutus Callaecus (cons. 138) 297, 2. 418, 9 D. Brutus (cons. 77) Antonii iussu interfectus 206, 22. 476, 11 L. Brutus primus consul 188, 11. 253, 19. 263, 8. 338, 11 M. Brutus Pera, pater sequentis 74, 8 M. Brutus Pera dictator (216) 359, 13; 74, 7 M. Brutus tr. pl. (195) tuetur legem Oppiam 429, 20 M. Brutus (tr. pl. 83), pater sequentis, a Pompeio interfectus 282, 11 M. Brutus interfector Caesaris 19, 11. 23, 4. 34, 12. 119, 21. 199, 10. 205, 5. 222, 17. 296, 20. 342, 23. 461, 19 T. {al. P.) Brutus tr. pl. (195) tuetur legem Oppiam 429, 20 L. lunius Pullus consul (249) 18, 15 D. lunius Silanus, filius naturalis T. Manlii Torquati263, 28 luno 9, 11. 11, 23. 58, 24. 248, 30; luno Capitolina271, 6; Lacinia 10, 17. 57, 14; Moneta 47, 5. 286, 26;Regina 268, 26 luppiter 1, 17. 9, 12. 15, 8. 16, 3. 30, 23. 35, 25. 37, 1. 39, 1. 42, 5. 58, 23. 75, 18. 147, 1. 165, 5. 176, 17. 203, 4. 252, 12. 268, 3 et 26. 352, 5 et 10. 395, 11. 410, 12. 422, 19. 471, 5; Capitolinus 15, 7; Dodonaeus501, 11; Feretrius 114, 16. 115, 5 et 11; Hammon 427, 15. 452, 22; Olympius 12, 16. 152, 2. 269, 23; Sabazius 17, 7 ius ciuile a Cn. Flauio uolg-atum 74, 18 iustitiae exempla 298 lustuleius Cn. Pompei praefectus 124, 23 luturnae lacus 45, 14 M'. luuentius Thalna consul(163) 470, 9 Karthaginienses bellum cumAgathocle gerunt 354, 3; classem Romanis bello cumPyrro in praesidium mittunt 149, 32; Hannibalemin exilium mittunt 239, 15
bello premunt Masinissam233, 20; eorum senatus 94, 9; 453, 21; crudelitas 439, 7 sqq. eorum perfidia inXanthippum 455, 16 (cf. Poeni) Karthago Syphacis amicitiampetit 322, 26; a Romanisdeuicta et capta 9, 26. 90, 20. 131, 7. 220, 11. 336, 20; Catonis consilio deleta 423, 6; deleta Scipioni cognomen dedit 84, 6; contentio INDEX NOMINVM ET RERVM 535 inter K. et Cyrenas 258,10; raaior dicta (opp. Karth. noua) 178, 6; insolentissima 190, 1 {praeterea K. et Karthaginienses passim memorantur) Karthago noua 178, 6. 467, 9 Karco^aaaEia 22, 26 Labienus u. Atius Lacedaemon 32, 21. 129, 10. 174, 13. 200, 15. 239, 21. 394, 16. cf. Sparta Lacedaemonia classis 160, 12 Lacedaeraonii 16, 9. 196, 17. 200, 6. 292, 12. 298, 11. 304, 10. 336, 2. 508, 27 D. Laelius tr. pl. (54) 373, 9 C. Laelius Sapiens, Scipionis Africani amicus 202, 28. 207, 12 {sed hic Val. errore D. pro C). 251, 6. 322, 30. 401, 12 Laenas u. Popilius Laetorius C. Gracchi araicus 203, 23 M. Laetorius Mergus tr. mil. 274, 23 Laeuinus u. Valerius Lamia u. Aelius Lampsacus .345, 24 Laodice uxor Antiochi II 463, 19. 480, 14 Laodice uxor Mitridatis 56, 4 Lar praenomen 486, 6; cf. Porsenna et Tolumnius Lares familiares 71, 24. 486,7 Larissa Thessaliae opp. 195, 14 Laterensis 382, 3 Latina uia 47, 15; L. uox 63, 20 Latinae litterae 139, 19 Latini 35, 6. 90, 23. 110, 20. 123, 5. 293, 16. 445, 12; Latini et socii 111, 3 Latini libri de iure pontifi- cum 7, 16 T. Latinius horao de plebe 35, 24 Latinum bellum 35, 6. 87, 8. 255, 9. 315, 4 Latium 87, 24 Latmiorum (Lamiorum Par.) insula incerta 417, 8 Lauinium 27, 24. 49, 17 Laurentina uia 588, 13 Laurentum Latii opp. 401, 16 Leda 151, 20 legio tertia 123, 2; decima 124, 11 Lemniorum insula 200, 20 Lentulus u. Cornelius Leonicus , Mitridatis salutis defensor 232, 27 Leonidas 33, 2. 128, 11 Lepidus u. Aemilius Leptines matheraaticus 261, 22 Letus raons 23, 22 Leuctra 129, 12 Liber pater 60, 1. 144, 7 liberalitatis exempla 210 libertatis exempla 277 Libo u. Scribonius Licinia Claudii Aselli uxor 291, 1 Licinius Bucco senator 384, 13 C. Licinius Caluus 471, 16 Licinius Cyriacus 2, 22 Licinius Crassus Diues, decoctor cognominatus 318, 15 L. Crassus orator, gener Q. Scaeuolae 195, 9. 401, 17 {sed hic codd. P) ; consulatum petens 195, 6; consul (95) 424, 8; pro cons. Galliae 148, 20; censor (92) 430, 9; Cn. Carbonem ac- cusat 302,24; Sergium Oratam defendit 428, 22 ; testis in M. Marcellum 387, 8; eius libere dictum 279, 5, M. Crassus a Parthis deuictus 536 INDEX NOMINVM ET RERVM 30, 1. 317, 22; heres Minucii Basili 449, 9 P. Licinius Crassus Diues (cons. 205) pontifex maxi- mus 4, 16. 315, 17 P. Crassus Mucianus quaestor 62, 18; consul (131) cum Aristonico bellans 118, 15. 139, 7. 392, 11 L. Licinius Damasippus 438,9 C. Licinius Geta censor (108) 104, 2 C , Licinius Hoplomachus 389,
C. Licinius Lucullus consul (151) 106, 28. 115, 14. 233, 24 L. Lucullus (cons. 74) 74, 2. 369, 12. 387, 15 M. LucuUus filius eius, qui bellum Mitridaticum gessit, ab Antonio occisus 205 , 4 C. Licinius Macer praetorius 471, 15 C. Licinius Sacerdos eq. Ro. 168, 3 C. Licinius Stolo consul (364) 70, 13; lege sua agraria condemnatus 389, 15 Ligures 93, 7. 148, 4 Liguria 23, 21. 153, 4 Lilybaeum 56, 8 Liparae insulae 318, 7 Liparitana obsidio 85, 18 Liparitani 13, 12 Liternina uilla Scipionis 105, 13 Litorius e gente Epiorum 417, 2 lituus Romuli 51, 15 Liuia Aug-usta u. lulia Liuia Rutilii uxor 314, 21 T. Liuius historicus 57, 23 Liuius Andronicus 71, 8 C. Liuius Drusus ICtus 391, 22 M. Liuius Drusus tr. pl, (91) 110, 19. 451, 10 M. Liuius Salinator, Hasdrubalis uictor, 102, 3. 148,1.167, 2. 175, 24. 328, 18.352, 16. 444, 1 Locrenses 11, 15. 16, 11, 304,10- Locri urbs 11, 3. 12, 13, 395,22 Cn. Lollius Illuir. noct.379,5M. Lollius Palicanus 156, 2Longinus u. Cassius Longus u. Sempronius Lucani 28, 12. 48, 11. 226,23. 352, 17 Lucania 28, 29 Lucanus eques 342, 8 Lucia praenomen 487, 18 Lucii unde dicti 486, 15 Lucretia 271, 13 Lucretius aed, pl, Ti. Gracchicorpus in Tiberim abiciiussit 18, 31 Q. Lucretius a Illuiris proscriptus 309, 8 Hostus Lucretius Tricipitinus486, 3 Lucrinus lacus 428, 19 LucuIIus u. Licinius et Terentius Lucumones Etrusci 486, 17ludi circenses 36, 1. 70, 20;plebei 35, 21; saecularesinstituti 35, 21; ludorumscaenicorum origo 70, 12;eorum lautitia 73, 18 ludius ex Etruria arcessitus71, 1 Lupercalia 67, 13 Lusitani 341, 9, 372, 10. 431,15. 439, 2 Lusitania 15, 12. 297, 3. 454,22 C. Lusius tr. mil. filius sororis C. Marii 275, 13 Lutatia gens 437, 7 C, Lutatius Catulus consul (242) 96, 1 Q, Catulus Cimbrorum uictor264, 28. 287, 19. 470, 17 INDEX NOMINVM ET RERVM 537 Q. Lutatius Catulus consul (73) 98, 25; 73, 19. 74, 1. 315, 27. 425, 12 Q. Lutatius Cerco confector I belli Punici 16, 16. 229, 13 M. Lutatius Pinthias eques Ro. 327, 13 luxuriae exempla 428 Lyciorura mos 82, 14 Lycon Molossus 225, 8 Lycurgus 16, 9. 76, 31. 239, 20. 336, 3 Lydi 71, 3 Lydia 325, 2 Lysias orator 297, 14 Lysimachus dux Alexandri, postea rtx Thraciae 286, 3. 447, 24 Lysippus sculptor 409, 8 Macedones 55, 1. 226, 1. 259, 14. 264, 3. 334, 10 ; Macedo miles 223, 7 Macedonia 57, 16. 106, 14. 133, 18. 194, 7. 212, 22. 223, 1. 263, 27. 357, 20. 473, 19 Macedonica pugna = Philippi 23, 7; M. opes 182, 14 Macedonicum bellum 45, 3. 216, 8. 280, 4. Macedonicus u. Caecilius Maecia tribus 102, 25 Geminus Maecius dux Tusculanorum 87, 8 Sp. Maelius ab Ahala occisus 237, 13. 287, 10 P. Maenius in libertum suum seuerus 272, 10 Maesia Sentinas 384, 6 Maeuius centurio Augusti 158, 21 magistratuum Ro. abstinentia 66, 21; eorum instrumenta 66, 19 R. Magius Chilo 465, 22 Mago frater Hannibalis 28, 22. 336, 11 Maharbal Himilconis filius 453, 16 maiestatis exempla 104 Cn. Mallius Maximus consul C105) 68, 12 Maluginensis u. Cornelius Mamilius Octauius Tuscula- norum dux 44, 20 Mancinus u. Hostilius Mandane Astyagis filia 41, 17 Manes dii 35, 10 Manii unde dicti 486 , 17 M'. Manilius (cons. 149) pro cons. Africae 234, 3 C. Manilius Cnspus, auctor legis de bello Mitridatico 280, 15 L. Manilius a. 187 (a. Chr.) Karthaginiensibus deditus 307, 1 M. Manlius Capitolinus (cons. 392) 286, 17 L. Manlius Imperiosus, pater sequentis, 245, 4. 314, 25 T. Manlius Imper. Torquatus a patre ius relegatus 245, 8. 314, 24; Pomponium cogit a patris accusatione desistere 245, 9; Gallum ducem interimit 115, 8; tertium consul (340) 35, 6 (cf. 293, 20); filium securi percuii iubet 87, 7, 445, 19 ; redux ex bello Latino 445, 11 T. Manlius praecedentis filius 87, 8. 445, 15 T. Manlius Torquatus (cons. 235 et 224) 293, 20. 294, 4 T. Manlius Torquatus pater D. Silani (cons. 165) 263, 23 Cn. Manlius Vulso cons. (189) 276, 15 Mantinea 129, 13. 270, 4 manus = bonus 486, 18 Marathon 240, 28. 242, 22. 420, 3 538 INDEX NOMINVM ET RERVM Marcelliis u. Claudius Marci unde dicti 486, 30 Ancus Marcius rex 25, 6. 179, 23 L. Marcius P. et Cn. Scipionibus in Hispania exstintis dux creatus 25, 10. 91, 18. 426, 1 L. Marcius tr. pl. legem fert de iure triumphandi 95, 22 L. Marcius Censorinus censor (147) 317, 29 Cn. Marcius Coriolanus 47, 16. 179, 23. 227, 27. 236, 5. 243, 21 O. Marcius Figulus consul (162) 4, 4; 444, 19

C. Fig-ulus eius filius 444, 15

L. Marcius Philippus consul (91) 279, 1. 451, 12; censor (86) 414, 7 Q. Marcius Philippus consul • (186) 290, 17 Q. Marcius Rex consul (118) 269, 6 C. Marcius Rutilus Censori- nus iterum censor (265) 163, 28 Mariana monumenta 37, 1. 76, 20. 191, 2 C Marius: eius incrementa 319, 5 sqq. sub Africano ante Numantiam militat 424, 25; consul (107) bello Jugurthino 316, 10. 428, 22; Teutonorum uictor 277, 8; sextum consul (100) 121, 15; Saturninum opprimit 389, 9; prouincia Asia ei decreta 458, 3; hostis iu- -dicatus 157, 7; Minturnis clausus 22, 9. 107, 10. 383, 11; eias funus 465, 10; «ius cineres a Sulla eruti 437,15; Ciceronipersomnum oblatus 36, 19 ; capite cen- sos milites legit 68, 12; eius triumphi 144, 7; eius crudelitas 437, 19. 470, 17sqq. insolens factum 144,6; grata mens 231, 7; iustitia 275, 12. 382, 23; religio simulata 15, 31 (praeterea memoratur 63, 27.111, 24. 185.5. 255, 6. 403,4. 481, 18) C. Marius praecedentis filius310, 18. 361, 10. M. Marius Gratidianus aSulla occisus 437, 6 T. Marius Uruinas ab Augusto ad summos castrenseshonores promotus 369, 23 Mars 3, 19. 48, 9. 87, 28.153, 14. 300, 11. 436, 16 Martia legio 122, 8 Martius campus 72, 7.436, 11Marullus u. Epidius Massiliensium instituta 78, 20sqq. 81, 13: eorum senatus79, 21 Mater deum (Idaea) 3, 10.51, 18. 70, 8. 423, 10 matronae 59, 18; earum ho-nos 228, 4 Mauritania 329, 20 Mausolus rex 199, 18 Maximus u. Fabius et Valerius Mecennius u. Egnatius Medi 41, 19. 501, 32 Mediolanum 483, 8 Megara 43, 17. 172, 11 Megullia (NeguIIia Par, anNegillia?) Dotata 192, 10 Melissa Carneadis philosophiamica 396, 19 Melita insula 11, 22 Memmia lex 149, 35 C. Memmius L. Octauiumadulterum pernis contudit275, 19 C. Memmius repetundarumreus 387, 1 C. Memmius accusator A.Gabinii 372, 24 INDEX NOMINVM ET RERVM 539 Memphites Ptoleraai Physconis filius 441, 1 Menelaus 410, 19 Menenius Agrippa (cons. 503) 188, 21. 402, 31 L. Menenius Agrippa Aebutiae maritus 368, 5 Menogenes Pompei Strabonis cocus ei simillimus 479, 12 Menogenes scaenicus M. Messallae simillimus 480, 3 Mercurius 81, 4. 446, 11 Messalla u. Valerius Messana 85, 19 d. Messius aed. ludos Florales facit 108, 7 Metapontus 1"1, 6. 395, 4 Metaurura flumen Vmbriae 352, 21 Metellus u. Caecilius Methymnus Masinissae regis filius 415, 19 Mettus (Mettius) u. Fufetius Midas rex Phrygiae 33, 3. 12. 24 Milesia regio 173, 18 Milesii 174, 5 Miletus 13, 16 milites Ro. arma tractare docti 68, 11 Milo Crotoniates 474, 24 Miltiades 240, 27. 242, 27. 248, 9. 420, 3 mimi 79, 1 Minerua 14, 7. 16 , 6 et 11. 34, 6. 58, 24. 112, 13. 243, 4. 268, 27. 419, 19 Minos Cretensium rex 16, 1. 240, 11 Minturnae 22, 11. 107, 13. 383, 14 Minturnenses 108, 21 C. Minucius Basilus 449, 6 L. Minucius Esquilinus Augurinus consul (458 a. Chr.) 87, 16. 229, 6 L. Minucius Mirtylus (a. 187) Karthaginiensibus deditus 307. 1 M. Minucius Rufus mag. equ. (217) 155, 10. 229, 22 Minyae 200, 19 miracula 44 Mitridates 56, 3. 149, 6. 200, 1. 221, 18. 232, 26. 316, 15. 400, 24. 425, 9. 440, 7. 458, 4. 467, 19 Mitylenae 466, 4 Mitylenaei 173, 32. 303, 19 moderationis exempla 162 Septimus Modius Aequiculo- rum rex 484, 16 mola 76, J2 Molo rhetor 64. 5 Moneta u. luno mortes non uulgares 469 raortis uoluntariae causa reddita apud Graecos et Massilienses 79, 21 sqq. P. Mucius tr. pl. (485) nouem collegas cremasse dicitur 288, 3 C. Mucius Scaeuola dexteram exuri passus 132, 12 P. Mueius Scaeuola consul (133) 120, 24. 401, 20. Q. Mucius Scaeuola augur (cons. 117) 157, 4. 195, 8. 401, 18. 411, 17 Q. Mucius Scaeuola consul (95) 424, 8; 168, 10.465, 10 raulierum exempla , quae se ipsae in iudicio defenderunt 384 M. Muluius Illuir. noct. 379, 5 L. Mummius Achaicus consul (146) 357, 16; censor (142; 294, 15 L. Munatius Flaccus Pompeianus 438, 16 L. Munatius Plancus consularis et censorius 312, 4 Munatius Rufus, CatonisVticensisamicus etscriptor ex- peditionis Cypriacae 179, 2* 540 INDEX NOMINUM ET RERVM Munda opp. 361, 22 Mundius (? sic Par.) 379, 22 Munia mulier nobilis prosti- tuta 432, 19 munificentiae exempla 210 Murrula praenomen 487, 16 Musae 33, 19. 151, 8 Musochanes^MusophanesFar.) Masinissae f. 216, 8 mutationis morum et fortunae exempla 314 Mutina 206, 23 Mycalensis (Mycales Par.) mons 322, 10 Mycon (Cimon libri) filiae lacte alitus 247, 28 Mytilenaei u. Mityl. M. Naeuius tr. pl. diem dicit Africano superiori 146, 22. Naeuius Anius libertus Surdini 366, 18 Naeuius Surdinus praecedentis dominus 366, 20 Naeus, Gnaeus, Cnaeus, praenominis uaria scriptura 486, 21 Nasica u. Cornelius Tcipio naturae miracula 57, 5 Attus Nauius augur 17, 16 Q. Nauius Centurio 69, 5 Nausimenes Atheniensis 53, 2 C. Nautius Rutilus iterum consul (458 a. Chr.) 229, 6. Neapolis 143, 18 Neapolitani 340, 8 Nearchus tyrannus 135, 11 necessitatis imperia 358 Neptunus 128, 15. 322, 12. 410, 10. 428, 13. 439, 21 Nero u. Claudius Neruii 122, 3 Nicocreon Cypriorum tyran- nus 135, 20 Nilus flumen 395, 18 Ninnius u. Nunnius Nola opp. 29, 4 Nolani 340, 8; Nolanus pedes 342, 7 Nolanus ager 26, 9 nomen gentilicium 485, 10C. Norbanus (cons. 83) 387,3Nucerini 455, 25 Numa Pompilius 7, 15. 15, 2.484, 11 Numantia 84, 8, 184, 14. 236,15. 279, 14. 424, 17 Numantini 130, 22. 362, 19.470, 15 Numeria et Numerius praenomina 487, 8 et 18 Numidae 159, 25; Numidamiles 118, 7; N. puer 220,19 Numidia 215, 25. 329, 20.415, 4 Numidiae regum mos 83, 17Numidica tropaea 63, 28 Numitor Siluius Albanorumrex 67, 15. 484, 7 A. Nunnius (Ninnius al.) Saturnini corapetitor 457, 9Q. Occius Achilles coguominatus 123, 16 Oceanus 125, 16 Ochus u. Artaxerxes Octauia soror Augusti 482,7Octauius u. Mamilius Cn. Octauius consul (87) 29,18. 206, 8 L. Octauius a C. Memmioinadulterio deprensus 275, 19Octauius Balbus a Illuirisproscriptus 260, 25 odii exempla 443 Oebares equiso Darei regis345, 5 Oedipus 243, 1; Oed. IttI Kokcovm 399, 21 Q. Ogulnius Aesculapii an-guem ab Epidauro aduexit 46, 18 Q. Ogulnius Gallus (cons.269) 182, 22 Olbia opp. 218, 2 Olympia 427, 18 Olympicum certamen 394, 18 INDEX NOMINVM ET RERVM 541 Olympus mons Asiae min. 40, 26; Thessaliae 276, 15 omina 20 L. Opimius praetor 97, 16; ^'consul (121) 98, 24. 450, 4 Opiter praenomen 485, 29 Oppia (Vestia) 228, 17 Oppia lex 429, 21 Oppius (Orius Par.) Gallus 371, 1 Orata u. Sergius Orcus 497, 1 Orestes Agamemnonis f.202,13 Cn. Orestes u. Anfidius Orestilla M. Plautii uxor 198, 8 (cf. Aurelia) Orgiacon rex Gallograecorum 276, 16 Orius u. Oppius Orontes Darei regis praef. 322, 9 Osci 71, 12 Ostia 72, 7. 149, 33 OtaciliaLaterensis uxoradultera cum C. Visellio Varrone 382, 3 Num. Otacilius Maleuantanus 487, 12 T.OtaciliusCrassus pro praet. Siciliae 352, 22 Othryades Spartanus 129, 3 otii remissiones 401 Paciaeci Hispani 248, 20 Padus flumen 115, 3 Paediculi 359, 2 Paeligna cohors 122, 18 Palaepharsalus 195, 28 Palatinus mons 67, 16 Palatium 60, 13. 76, 19 Palicanus u. LoUius Palladium 19, 5 pallium 143, 2 paludamentum 30, 6 Pamphilus tertiarum actor 480, 1 Panapio u. Vrbinius Pansa u. Vibius Paphus opp. Cypri 22, 23 Papia lex 139, 9 Papiria tribus 463, 3 C. Papirius Carbo (cons. 120) 148, 23. 279, 11. 302, 24 {p. 279 et 302 codd. Cn.) C. Carbo Aruina f. praecedentis, praetorius a Damasippo occisus 148, 22. 438, 12 C. Carbo frater sequentis a militibus occisus 458, 20 Cn. Carbo 246, 1 ; iterum consul (84) 283, 14; tertium consul (82) 361, 10. 458, 20; iussu Pompei occisns 239, 8. 282, 13. 476, 1 L. Papirius Cursor dictator (325) 88, 5. 117, 16 L. Papirius Cursor consul (293) 327, 21 C. Papirius Masso (cons. 231) 143, 25. 299, 15 Papus u. Aemilius Parmenio 162, 5. 298, 5 parricidarum poena 8, 2 Parthi 30, 5. 317, 21. 362, 5 Paterculus u. Sulpicius patientiae exempla 132 patriae caritatis exempla 253 patrum amoris in liberos ex- empla 259; patrum cle- mentiae 265 ; patrum seueritatis 263; patrum, qui obitum liberorum fortiter tulerunt 268 Paulus u. Aemilius paupertatis exempla 177 Pausanias Philippi regis in- terfector 55, 6. 421, 14 Pausanias Spartanorum rex 77, 14 Pedanius centurio 123, 8 Pelasgi 200, 22 Pelorus gubernator 460, 13 Penates dei 49, 16 perfidiae exempla 454 Pergamum 31, 13. 236. 24 Pericles 78, 8. 112, 9. 185, 542 INDEX NOMINVM ET RERVM 15. 269, 16. 333, 15. 404, 4. 409, 1 (Perillus aenei tauri artifex 442, 18) Pero patrem lacte suo aluit 247, 17 M. Perpenna consul (130) 139, 4 M. Perpenna censor (86) 414, 5 M. Perpenna praetorius a Cn. Pompeio occisus 282, 19 Persa catellus 21, 17 Persae 14, 1. 41, 20, 128, 4. 153, 25. 209, 9. 223, 13, 240, 28. 250, 6. 258, 4. 345, 11. 394, 12. 441, 17. 442, 10; Persarum institutum 83, 13 Perses rex 21, 14. 45, 7. 63, 2. 91, 7. 182, 14. 191, 8. 216, 2. 217, 1. 221, 2. 280, 6. 407, 24 Persica salutatio 334, 21; tropaea 242, 22 personarum usus in scaena 76, 2 Pessinus 3, 12. 423, 10 Petelia Bruttiorum opp. 308, 23 Petelini 308, 11 Petilia urbs Lucaniae 460, 6 Petillii duo tr. pl. Africanum superiorem accusant 146, 23 L. Petillius scriba 7, 12 Q. Petillius Spurinus praet. urb. 7, 20; cousul (176) 23, 21. 93, 6 Petreius scaenam auro praetexuit 73, 24 Petronia Tettii uxor 365, 9 L. Petronius eq. Ro. 206, 1 Petronius Sabinus 7, 28 Phaenarete Socratis mater 139, 25 Phalaris tyrannus Agrigenti 134, 21. 442, 21 Pharmacusa insula 320, 2(Pharnaces Mithridatis f. 467,19) Pharsalica pugna 22, 20. 51,12. 195, 13 Pheres (immo Er) Pamphylus52, 9 Phidias sculptor 14, 6. 1521. 419, 18 Philaeni fratres 258, 14 Philemoncoraicus poeta474,4Philippensis acies 23, 10. 49.31. 311, 15 Philippi 199, 9. 461, 16 Philippii campi 34, 5. 222,24Philippus Macedonum rex,pater Alexandri 55, 1. 284,20. 298, 12. 334, 9. 421,19. 452, 22 Philippus (III) Mac. rexaFlaminino uictus 101 , 5.194, 7. 212, 22. 230, 13.429, 19 Philippus Alexandri M, medicus 162, 3 PhilippusseruusFuluii Fiacci386, 6 L. Philippus u. Marcius Philo architectus 412, 12 Philocrates C. Gracchi ser-uus 311, 4 Philus u. Furius Phocion 159, 27. 241, 22, 242, 30Phraates Parthorum rex362,5Phrygia 33, 3. 356, 11 Phryne 186, 5 Phye mulier 16, 7 Picena regio 238, 11 Picenura 27, 2 Pietatis aedes 74, 12 pietatis exempla 243 Pindarus poeta 474, 12 Pindarus C. Cassii libertus311, 15 Pinnensis iuuenis 250, 3 Pinthias Pythagoricus Damonis amicus 207, 27 (Piraeus 466, 5) INDEX NOMINVM ET RERVM 543 Piritlious Thesei amicus 205,22 Pisistratus tyrannus 16, 5. 223, 24. 240, 22. 403, 24. 404, 17 Piso u. Calpurnius Pittacus Mitylenaeus 173, 12. 174, 6. 303, 14 Placentia 206, 9. 283, 13 Placentini 283, 15 M, Plaetorius centurio aedem Mercurii dedicat 446, 11 M, Plaetorius a Sulla occi- sus 437, 10 Plancus u, Munatius Plato philosophus 33, 12 et 24. 52, 10. 171, 15 et 21 270,1,332, 23. 395, 7. 412, 5 M. Plautius uxore mortua se ipse interfecit 198, 6 C. Plautius Hypsaeus Venno consul (330) 278, 15 M. Plautius Hypsaeus consul (125) 451, 1. 453, 25 P. Plautius Hypsaeus, quaestor Pompei bello Mithrid,, ambitus reus 452, 1 C. Plautius Numida uir se- natorius uxore mortua mor- tem sibi consciuit 197, 23 Pleminius Scipionis legatus 11, 5 Pletonia Aebutiae filiae 368,7 C. Plotius manipularis miles C. Lusium tr. mil. interficit 275, 14 P. Plotius, cui se nexum dedit T. Veturius 274, 3 C. (L.) Plotius Plancus, Munatii Planci frater 312, 3 PoeniScipionem Asinamapud Liparas capiunt 318, 7
Duellius primus naualem triumphum ex eis refert 143, 21; eorum classis a Lutatio deleta 96, 3; Mago Poenorum senatui cladem Cannensem nuntiat 336, 12 ; eorum calliditas 352 , 2
355, 6; eorum feritas Capuae fracta 360, 23. 433, 7; eorum mos 506, 28 {praeterea Poeni passim oc- currunt) cf. Karthago Polemon Atheniensis 320, 11 Pollia tribus 102, 8. 289, 8. 463, 1 Pollux 44, 22. 45, 10. 54, 28, 252, 22 Polycrates Samiorum tyran- nus 321, 25 Polydamas athleta 475, 1 Polystratus Epicuri discipulus 56, 18 Pompeius legatus ad regem Gentium missus 133, 6 Porapeius Beginus {al. Reginus) uir transalpinae re- gionis 368, 24 Cn. Pompeius Magnus houoratus a Sulla 231, 18 ;_ Cn, Carbonem interfici iubet 239, 3. 476, 2; noua in eum a populo congesta 425, 1; successor Metello in Hispaniam missus 446, 21; in Hisp, bellum gerens 252, 17. 363, 4; suasio legis Maniliae 425, 14; Mithridatis uictor 56, 5. 200, 7. Ariobarzanem filium diadamate induit 262, 17; eius clementia erga Tigranera 221, 16; uxore lulia orbatur 198, 22 ; tertium consul (51) 284, 2; Scipionis Metelli gener 119, 4. 158, 16; bellum ciuile cum Caesare 50, 20. 124, 23; uictus in acie Pharsalica 195, 13; oraina oblata ante eam pugnam 30, 23 et post eam 22, 20; in Aegypto inter-= emptus 50, 11. 221, 26; eius nimia potentia 280, 12- 281, 2 sqq. eius insolentia 451, 21; crudelitates 544 INDEX NOMINVM ET RERVM ei ab Heluio Mancia obiectae 282, 1; Diphili tra- goedi cauillatio ' 283, 3; Theopbanem ciuitate donat 418, 14; eius theatrum 73, 21; similitudo cum Vibio et Publicio 479, 3 Cn. Pompeius Magni filius 481, 22 Q. Pompeius pr. urb. Fabio Allobrogici filio bonis paternis interdicit 141, 23 Sex. Pompeius (consul 14 p. Ch.) 80, 10. 209, 21 Q. Pompeius A. f. Rufus consul (141) 446, 21; 148, 11; repetundarum reus 386, 18 Q. Pompeius Rufus consul (88) 458, 12 Q, Pompeius Rufus (tr. pl. 52) 177, 15 Cn. Pompeius Strabo pater Magni 317, 19. 479, 11 Pompius Pompilius Numae pater 484, 12 M. Pomponius tr. pl. diem dicit Manlio Imperioso 245, 5 T. Pomponius Atticus Ciceronis araicus 203, 23 Pomponius Rufus scriptor 187, 17 pons sublicius 6, 11. 113, 12 204, 1 Ponticus sinus 95, 8. 200, 14 Pontius a Cerennio in adulterio deprensus et castratus 276, 1 Pontius Aufidianus eq. Ro. 272, 3 Pontius Herennius 336, 22 Pontius Lupus eq. R. ICtus 392, 3 Pontius Telesinus C. Marii filii araicus 310, 20 Pontus 221, 19 M. Popilius senatorius 371, 1 P. Popilius tr. pl. (168) 301, 6 P. Popilius heres M. Annei364, 23 C, Popilius Laenas Ciceronis interfector 238, 10 M. Popilius Laenas C. Licicinium Stolonem damnat390, 3 M. Popilius Laenas pr. urb.380, 5 M. Popilius Laenas consul(139) 17, 3 P. Popilius Laenas cons.(132) 202, 26 Q. PoppediusLatinorum princeps 110, 21 Porcia familia 120, 8 Porcia Catonis Utic. filia,M. Bruti uxor 119, 20.199, 7 M. Porcius Cato censoriipater 381, 13 M. Cato censorius: eius in-crementa 139, 16; in Hispania militat 184, 1; censor (184) 100, 20. 194, 4;actionis Libonis tr. pl. inGalbam subscriptor 372,12; eius fiducia in se 148,30; effigies in curia posita422, 23; eius Origines 372,23 {idem confusus cum filio120, 7 et cum nepote 269, 6)M. Cato censorii f. 120, 7 M. Cato censorii nepos consul (118) 269, 6 M. Cato Uticensis: alturaspiritura iam puer prodit110, 18. 111, 9; trib. pl.(62) 95, 23; a Caesareconsule in carcerem duciiussus 107, 27; ex Cyproredux 425, 2; praeturaecandidatus 358, 4; praetor144, 11; Uticae in gladiumincubuit 119, 13. 222, 11;eius indulgentia in populum, cum ludos Floralesspectaret 108, 7; eius ab- INDEX NOMINVM ET RERVM 545 stinentia 178, 20. 184, 5; doctrinae ciipiditas 391,13; libertas 280, 27; moderatio 170, 9; familiae Porciae decus 139, 22 Cato Vticensis f. 184, 7 Lar Porsenna 114, 4. 132, 13. 484, 15 porta trigemina 203, 26 Postiimius haruspex 26, 11 A. Postumius dictator (498) 44, 19 A. Postumius Albinus consul (142) 3, 13 L. Postumius Albinus consul (154) ab uxore necatus 290, 25 M. Postumius Albinus censor (403) 99, 30 Sp. Postumius Albinus consul (186) 290, 17 Sp. Postumius Albinus cons. (110) 84, 24 A. Postumius Tubertus dictator (431) 86, 19 A. Postumius eius filius 86, 24 Postumus olim praenomen, postea cog-nomen 485, 27 Potitii 9, 18 Praeneste 310, 18. 457, 1 Praenestini 360, 27. 436, 16 praenomen 485, 11 ; praenominum numerus 485, 22; quando pueris et puellis ea imponi moris fuerit 485, 23 ; praenomina in cognomen uersa 485, 26 Praxiteles sculptor 409, 16 Priene 332, 13. 345, 15 Prienenses 24, 4 Priuernates 278, 6. 462, 21 Priuernum Latii opp. 278, 3 Proculus olim praenomen, postea cognomen 485, 27 prodigia 25 pronuntiationis uis in elo- quentia 405 VAL. MAX. Propylaea Athenis 112, 12 Proserpina 11, 6. 12, 12. 72, 1 et 23. 73, 7 et 15 Protagoras philosophus 14, 3 (Protogenes pictor 411, 2) Prusias rex Bithyniae 55, 24. 152, 21. 216, 24; 440, 4; filius eius eodem nomine 55, 24 Pseudophilippus (Andriscus) 357, 14 Psophidius u. Ag-laus Ptolemaeus (11) Philadelphus 182, 23. 405, 2 Ptolemaeus (V) Epiphanes 305, 19 Ptolemaeus (VI) Philometor 217, 10. 305, 19 Ptolemaeus {VII) Physcon 195, 7. 305, 20. 434, 24. 440, 11 Ptolemaeus fXIII) Auletae f. 50, 21 Ptolemaeus rex Cjpri, frater Auletae 450, 11 Ptolemais 31, 11 Publia et Publius praenonomina 487, 1 et 18 Publicia Postumii Albini uxor 290, 26 Publicius senex Septiciam in matrimonium duxit 365, 16 Publicius libertinus Cn. Pompeio perquam similis 479, 4 Publicola u. Valerius Publilius senator caecus 392,
Volero Publilius Philo 486, 6 pudicitiae exempla 271 Pulcher u. Claudius puls 76. 11 Pulton iuuenis Pinnensis 250, 14 Punica bella 230, 15; primum cum Romanis 16, 16. 18, 11. 189, 18. 218, J. 455, 18; secundum 8, 19. 27, 6. 102, 4. 145, 12. 191, 35 546 ir^DEX NOMINVM ET RERVM 26. 228, 14. 235, 24. 256, 9. 315, 15. 336, 19. 358, 17. 429, 18; tertium 62, 17. 336, 20 Punicani lectuli 355, 23 Punicarum feminarum dede- cus 83, 7 Pupinia 189, 10. 190, 5. 211, 5 Pustulauus Lauranus 484, 14 Puteoli 343, 14. 447, 7 Pylades Orestis amicus 202, 13 Pyrresus Celtiber 124, 2 Pyrrus rex Epiri 11, 14. 92, 8. 149, 31. 180, a,l- 181, 13. 184, 24. 224, 20. 225, 6 et 14. 300, 7. 414, 15. 430, 19. 501, 7 Pythagoras 81, 24. 171, 5. 394, 5. 395, 22. 426, 18 Pythagorica prudentia 207, 27 Pythica cortina 427, 14 Quadriga, locus in Boeotia 55, 4 quaestionum de seruis exera- pla 385 quaestores aerarii 66, 22 K. Quintius Cincinnatus filius sequentis 190, 18 L. Quintius Cincinnatus consul (460j 164, 8; dictator (458j 87, 14; eius paupertas 190, 15 T. Quintius Crispinus ab hospite Badio ad pugnam prouocatus 218, 9 L. Quintius Flamininus (consul 192) 100, 21. 194, 3 T. Quintius Flamininus consul (198j 100, 26. 194, 6. 212, 24. 230, 13 Quirinalis collis 7, 6 Quirinalis flamen 6, 10 Raudusculana porta 254, 21 Rea Siluia 484, 6 Reatina praefectura 45, 3 Reatina uilla 312, 21 Regillus lacus 44 , 19 Reginus u. Antistius Regium 93, 25 religio ueterum Romanorum2, 5 religiones peregrinae Romaesublatae 16, 14 sqq. religionis neglectae et simulatae exempla 9 et 15 Remus 17, 25. 67, 13. 484, 4repudia 59, 12 repulsarum exempla 355 Fertor Resius ius fetiale constituit 485, 1 Restio u. Antius Rhamnus 51, 9 Rhenus flumen 252, 5 Rhodanus 513, 3 Rhodii 23, 13. 109, 6. 233, 1 Rhodus 406, 22 Rhoetogenes Centobrigensis219, 24 Rhoetogenes Numantinus 130, 19 Rodacilla praenomen 487, 16Romanae feminae 59, 23 Romanorum instituta antiqua58 Romanorum antiquorum simplicitas in cibo capiendo76, 5 Romulus 17, 15 et 25. 51, 15. 67, 13. 70, 21. 95, 10. 113, 6. 114, 9. 193, 10, 234, 25. 263, 8. 454, 10. 484, 4 Q. Roscius comoedus 392, 8. 406, 3 Rubria mulier Mediolanensis483, 9 Rufus u. Haterius P. Rupilius consul (132) 85, 13. 202, 26. 317, 8. 472, 14Rutila praenomen 487, 16 Rutilius uxorem longaeuamhabuit 414, 21 Rutilius necessarius P. Popilii tr. pl. 301, 9 P. Rutilius Rufus consul (105) INDEX NOMINVM ET RERVM 54768, 21; 296, 1; exul 107, 4. 296, 16 Sabazius luppiter 17, 7 Sabellus 139, 11 et 30 Sabina reglo 72, 6 Sabinae uirgines 70, 22 Sabini 338, 8. 454, 12. 484, 11. 485, 5. 486, 13 Sabinus ager 338, 2 Sacerdos u. Licinius saeculares ludi 35, 21 Saguntini 308, 1 Salamis 240, 11. 242, 23. '420,4 Salapia Apuliae opp. 159, 3 Salernitana (Salonitana Par.) regio 312, 5 Salinator u. Liuius Saliorum collegium 5, 28; sacrarium 51, 15 Salutis aedes 419, 12 Samia uasa 355, 24 Samii 24, 4. 232, 22. 321, 25; Samius uir 53, 8 Samiramis Assyriae regina 448, 19 Samnites 26, 13. 88, 8. 117, 14. 180, 7. 181, 3. 226, 8. 273, 26. 336, 21 Samnium 181, 5. 229, 23 Samos insula 322, 14 sapienter dicta aut facta 325 sapientes VII 174, 7 Sardanapallus 202, 12 Sardes 250, 6 Sardinia 27, 3. 360, 1 et 9. 456, 22 Sariaster Tigranis f. 468, 2 Sarpedon paedagogus Catonis Uticensis 111, 12 saturae 71, 7 Saturninus u. Apuleius Saturninus puer nobilis in Gemelli conuiuio prostitu- tus 432, 20 Satyriscus 42, 20 Scaeua u. Caesius P. Scaeuius centurio 125, 11 Scaeuola u. Mucius C. Scantinius Capitolinius tr. pL 273, 8 Scaurus u. Aemilius et Aurelius scelerate factorum exempla 464 Scipio u. Cornelius et Caecilius Metellus Scopas Thessalus 54, 3 C. Scribonius Curio (consul 76) 431, 21. 480, 5 C. Curio eius filius 431, 22 L. Scribonius Libo aed. cur. (194) 70, 7 L. Scribonius Libo tr. pl. (149) 372, 9 L. Scribonius Libo fcons. 34 a. Ch.; 282, 2 Scyros insula 240, 16 Scythae 249, 7 Scythia 297, 18 Seleucus Nicator 109, 5. 261, 12 Semiramis u. Samiramis Sempronia gens 158, 2 Sempronia uxor Scipionis Aemiliani 157, 21 A. Sempronius Asellio pr. urb. (79) 457, 20 C. Sempronius Atratinus cousul (423 a. Ch.) 117, 2. 300, 17 (sed h. l. viale L.) C. SemproniusGracchustr. pl., orator eximius 405, 12; mors per quietem denuntiata 37, 3; fides ami- corum ante caedem 203,21; caedes eius 237, 1. 287, 21. 311, 3. 450, 2; eius oratio in Plautium 453, 25 (praeterea memoratur 157, 21. 309, 1. 471, 10) Ti. Gracchus consul (215^ 358, 19. 256, 15; iterum consul f213) 28, 10. 226, 23 Ti, Gracchus praecedentis f. consul fl63) 470, 10; 35* 548 INDEX NOMINVM ET RERVM censor (169) 301, 4; 3, 22. 148, 34. 166, 11. 176, 17. 197, 8 Ti. SemproniusGracchuspraecedentis f. tr. pl. ag-rariam legempromulgat329, 8; eius raors 18. 4. 98,24. 120, 19. 236, 21. 279, 16. 287, 21; Gaio fratri per somnum oblatus 37, 5; eius filiorum sors 456, 21 (cf. praeterea 157, 21. 309, 1. 481, 15) Ti. Sempronius Longus affi- nis Tuditani 367, 24 Ti. Sempronius Longus consul (194; 193, 15 Sempronius MuscaC. Gallium in adulterio deprensum fla- gellat 275, 18 P. Sempronius Soplius (cons. 304) 292, 6 P, Sempronius Sophus (cons. 268) 103, 3 Sempronius Tuditanus 367, 19 senaculum antiqua senatus statio 66, 1 senatus arcana consilia 62, 14 sqq. senatus in theatro loci a populi discreti 70, 6 senectutis honos 61, 7 senectutis extremae exempla 413 Senones 286, 21 Sentius u. Sicinius Sentius Saturninus Vetulo a triumuiris proscriptus 343, 5 Seplasia Capuae platea 433, 17 Septicia mater Trachalorum 365, 14 L. Septimuleius familiaris et proditor C. Gracchi 450, 1 Septimus u. Modius Serapion uictimarius 479, 17 Serapis 17, 10 L. Sergius Catilina 98, 2 8. 211, 13. 265, 13. 432, 24.465, 18 M. Sergius Fidenas consul(429 a. Chr.) 486, 4 L. Sergius Orata homo luxuriosus 428, 10 Cn. Sergius Silus 273, 20 Sertor praenomen 486, 11 Sertorianus miles a fratre mproelio occisus 252, 28 Q. Sertorius 15, 12. 341, 7. 363, 3. 425, 4. 431, 14. 482,16. 513, 3 serui secundo Punico bello358, 19 Seruilia lex de repetundis375, 4 C. Seruilius Ahala mag. equ.(439) 237, 12 Cn. Seruilius Caepio (cons.141) 386, 14 Q. Seruilius Caepio consul(140) 455, 13, 386, 14 Q. Seruilius Caepio consul(106) 204, 20. 318, 22 M. Seruilius Geminus consul(3 p. Ch.) 51, 20 C. Seruilius Glaucia praetor(100) 121, 11 P. Seruilius Priscus Structus(cons. 495 a. Ch.) 446, 14P. Seruilius Vatia Isauricus(cons. 71) 388, 5 P. Seruilius Isauricus consul(48) 384, 21 Seruius praenomen 487, 6 seruorum fidei exempla 309seueritatis exempla 286 Sextilius C. lulii Caesaris•Strabonis proditor 237, 22L. Sextilius (Sextius Par.)Illuir. noct. 379, 5 L. Sextilius heres L. AnneiCarseolani 364, 23 sibulla 24, 6 Sibyllini libri 3, 7. 45, 22.426, 9 Sicilia ab Agathocle Punicis INDEX NOMINVM ET RERVM 549armis liberata 354, 10; prirao bello Punico 96, 2. 306, 7; secundo P. b. 142, 28. 145, 9. 339, 12. 359, 22. 460, 8; tertio P. b. 220, 12; exilii locus Romanis 237, 8; proscriptorum perfugium 343, 15. 309, 18; urbis Romanae nutrix 360, 9; bellum in ea fugitiuorum 85, 14. 88, 27. 183, 16. 317, 8 li. Sicinius {al. Siccius uel Sentius) Dentatus 126, 20 Siculi 43, 5. 165, 23; a P. Rupilio leges excipiunt 317. 11 Siculus u. Cloelius Sidonius u. Antipater Sigeum Troadis opp. 303, 17 Silanus u. lunius 8ilius {al. Sextius) unus e coniuratis iu Q. Cassium 449, 18 Siluanus 48, 5 Siluius Numitor u. Numitor similitudinis formae exempla 478 Simonides poeta 40, 1. 54, 1. 399, 26 Sisenna filius A. Gabinii 373, 4 Smjrna u. Zmyrna sociale bellum 26, 9 Socrates 14, 5. 139, 23. 160, 14. 297, 12. 330, 1. 331, 16. 395, 8. 398, 5. 402, 7 Socratica disciplina 269, 25 Sol 23, 14 Solon 174, 8. 240, 18. 242, 30. 331, 18 et 23. 400, 3. 403, 27 somnia 33, 24 sqq. sophistae 54, 15 Sophocles 185, 16 et 23. 399, 17. 473, 23 Sophron mimorum scriptor 396, 1 Sophroniseus Socratis pater 139, 26 Soranorum oppidum 375, 16 sortes Fortunae Praenestinae16, 17 Spartana ciuitas 200, 24 ; eius mores 76, 31 sqq. 507, 18. 508, 23 et 27; Sp. exercitus 77, 18. 95, 2 Spartani 33, 2. 128, 11. 153, 22; Spartani graue dictum298, 17 (cf. etiam Lacedaemonii) Speusippus Platonis amicus171, 17 Spinther secundarum actor 479, 25 Spurii unde dicti 487, 7 Spurinna Etruscus pulchritudjne excellens adulescens 196, 9 Spurinna haruspex 32, 2. 408, 9 Stagira Aristotelis patria 259, 12 Stasippus Tegeates 173, 3 Statius praenomen 486, 8 Statius Statilius Lucauorumdux 49, 1 statuae inauratae 74, 11 Stolo u. Licinius Strabo eximia oculorum acie 501, 18 strategemata 349 Stratonice Seleuci Nicatoris uxor 261, 12 Sucronensis u. Varius Suessa Pometia 64, 23 Sufenas M. Annei Carseolaniauunculus 364, 15 Sulla u. Cornelius SuUana proscriptio 341, 9 Sulpicia lex de bello Mithridatico 458, 3 Sulpicia uxor Lentuli Cruscellionis 309, 16 * Sulpicia Ser. Paterculi filia, Q. Fului Flacci uxor 426, 7 550 INDEX NOMINVM ET RERVM Q. Sulpicius flamen 4, 11 Ser. Sulpicius Camerinus consul (461 a Ch.) 26, 17 Ser. Sulpicius Galba orator consul (144) 294, 19; eius perfidia 454, 21; accusatus 372, 9. 391, 6 Ser. Sulpicius Galba sponsor pro Cn. Pompeio 283, 23 C. Sulpicius Gallus seuerus in uxorem 291, 17 C. SulpiciusGallus (cons. 166) 372, 15. 407, 21 Ser. Sulpicius Paterculus 426, 8 C. Sulpicius Petitus consul (364) 70, 13 P. Sulpicius Rufus tr. pl. (88) 303, 5 superbiae exempla 450 Surdinus u. Naeuius Syloson Samius 232, 18 Syphax Numidiae rex 215, 24. 280, 5. 322, 24. 459, 7 Syra mulier sacricola in castris Marii 15, 31 Syracusae 5, 12. 12, 10. 29, 3. 38, 9. 43, 1. 92, 23. 97, 29. 98, 5, 131, 14. 165, 22. 187, 11. 213, 15. 219, 11. 285, 7. 354, 3. 395, 15 Syracusani 322, 17 Syria 170, 23. 295, 21. 434, 17 tabernaculum uitio captum 4,
taedae auspicesdictae 502, 12 Tanaquil 25, 7 Tarentina ciuitas 64, 20; petulantia 185, 1; T. bellum 92, 5 Tarentini 171, 5. 224, 21; eorum iniuriae in legatos Ro. 65, 10 Tarentum 65, 10. 71, 27. 198, 7. 395, 22 Tarentus locus ad campum Martium 72, 11 Tarpeia 454, 11 Tarpeium saxum 303, 10 Sp. Tarpeius 454, 10 Tarquiniensis fundus 237, 2(> Tarquinius Priscus 17 , 15. 137, 26. 487, 20 Tarquinius Superbus 7, 26. 47, 22. 188, 9. 253, 19. 263,. 10. 271, 15. 338, 16. 350, 22. 465, 4 Arruns Tarquinius Superbi L253, 19 Sex. Tarquinius Superbi f. 271, 15. 350, 22 Tarracina 377, 13 Tarsus Ciliciae urbs 161, 23 T. Tatius Sabinus 454, 12. 484, 11 Taurea u. lubellius Tauromenitana arx 85, 15 Taurus mons 95, 9. 174, 23» 298, 3. 378, 6 Taxippus {al. Taxillus) lasonis g-ymnasiarchus 464, 5 Taygeti montes 200, 23 Teanum Campaniae opp. 154, 17 Tegeates u. Stasippus Telesinus u. Pontius Tellus 339, 8; eius aede» 287, 7 temeritatis exempla 459 Terentia Ciceronis uxor 414,. 22 Terentius a filio in adoptionem dato exheredatus 366,6 Ser. Terentius D. Bruti amicus 206, 18 Q. Terentius Culleo ab Afri- cano superiore liberatu& 230, 5 C. Terentius Varro consul (216) 9, 9. 138, 20. 139, 6. 194, 9 M. Terentius Varro Reatinus 126, 24. 391, 20 Terra mater 35, 11 Tertia u. Aemilia testamenta et rescissa etquae rata manserunt 363 sqq. INDEX NOMIXVM ET RERVxM: 551testimoniorum quibiis non creditum sit exempla 386 C Tettius a patre exheredatus 365, 8 Teutoni 204, 22. 319, 18; Teutonorum mulieres 277,8 Teutonicus , triumphus Marii 144, 6 Thales 174, 5. 333, 23 Thalna u. luuentius theatrorum incrementa 69, 21 sqq. theatrum Graecorum 65, 12 ; loci in theatro Ro. olim promiscui 193, 26 Thebae 129, 10 et 20. 152, 19 Thebani '^^O, 12. 508, 25 Thebe uxor Alexandri Pheraei 477, 15 Themistocles 241, 16. 242, 29. 258, 2. 303, 27. 321, 3. 334, 2. 409, 13. 419, 23 Theodectes Aristotelis discipulus 420, 18 Theodorus Cyrenaeus 286, 1 Theodorus Megarae princeps 172, 13 Theodotus ab Hieronymo tor- tus 136, 7 Theophanes Mitylenaeus 418, Theopompus Spartanorum rex 174, 14 Theopompus historicus 416, 21. 421, 28 Theramenes 120, 5 Thermopylae 74, 16. 128, 13 Theseus 205, 22. 240, 6. 242, 27 Thessalia 54, 4. 197, 16 Thraces 118, 16 Thracia 82, 6. 153, 19. 440, 16 Thrasippus Pisistrati amicus 324 5 Thrasybulus 172, 20. 257, 28 Thurii 305, 3 Thurina urbs 48, 12 Thyreates 129, 4 Tiberis flumen 18, 31. 46, 31. 71, 27. 72, 5. 113, 17. 114, 3. 204, 5. 338, 11. 374, 4. 436, 14. 487, 3 Tiberius praenomen 487, 2 Tiberius Caesar 1, 14. 58, 10. 102, 17. 179, 10. 251, 27. 413, 12. 468, 17 tibicinura colleg-ium 75, 14 Tibur 75, 19. 215, 25 Tiburtes 75, 21 Ticinum opp. 251, 28 Ticinus flumen 244, 25 Tigranes rex Armeniae 221, 16. 425, 9. 468, 3 Timaeus Pythagoreus 395, 22Timagoras Atheniensis 292, 21 {Timanthes pictor 410, 16) Timasitheus Liparitanorumprinceps 13,' 12 Timochares (Timocrates Par.) Ambraciensis 300 , 6 Titinius centurio 461, 17 C. Titinius Minturnensis 382. 25 C. Titius equitum praef. bello fugitiuorum in Sicilia 88, 28 L. Titius praetor 384, 6 Sex. Titius tr. pl. (99) 378, 18 Titus praenomen 487, 3 Lar Tolumnius rex Veientiura 462, 9 Tomyris Scytharum regina463, 15 C. Toranius patrem a Illuiris proscriptum prodit 466, 11Torquatus u. Manlius. f Totius miles Caesarianus158, 13 Trachali Ariminenses 365, 14Tralles urbs Lydiae 31, 14. 169, 26 Trasumennus lacus 27, 9. 153, 5. 213, 16. 468*, 22. 470, 2 552 INDEX NOMINVM ET RERVM Trebellius Calca 482, 19 tribuni pl. antiquis temporibus in curiam non admissi 66, 9; nouem tr. pl. cre- mati 288, 7 ; tribunus pl. in magistratu accusatus 273, 8 tribus urbanae 68, 2 tributum 182, 17 Tricipitina Mitridatis filia 501, 14 triumphandi ius 95 triumphus ob bellum ciuile non concessus 98, 21 ; in Albano monte 144, 1 Troia 49, 16 Tubero u. Aelius Tuccia Caesonis filia 192, 9 Tuccia uirg-o Vestalis 373, 25 Tuditanus u. Sempronius Tullia Ser. Tullii filia 464, 19 Tullianus Pompei M. familiaris 364, 17 M. Tullius Cicero 19, 16. 36, 16. 64, 5. 176, 21. 238, 10. 387, 21. 406, 7. 414, 22. 415, 7. 465, 18. 471, 18 Tullus praenomen 486, 10 Tullus u. Attius tunicae punicae Spartanorum 77, 23 Turia (Tyria Par.) uxor Q. Lucretii 309, 9 Turullius praefectus M, Antonii 10, 5 Tusci 48, 6. 71, 3. 348, 14. 484, 15 (cf. Etrusci) Tusculani 44, 20. 87, 9. 229, 7. 462, 20. 463, 4 Tusculanum 19, 1 Tusculum 139, 17 Tutor Cloelius 484, 10 Tyndaridae 200t 24 Tyrii 55, 16 uafritiae exempla 337 C. Valerius aedilis Q. Flauium reum agit 374, 20 Q. Valerius praetor (242) 96,2Valeriiis Antias, 486, 13 M. Valerius Coruinus sexiensconsul 115, 8. 413, 14. 423, 25Valerius Flaecus tr. mil. ter-tiae leg-ionis 123, 2 C. Valerius Flaccus famenDialis 315, 15 L. Valerius Flacci « censor(^184) 194, 5 L. Valerius Flaccus censor(97) 101, 19 L. Valerius Heptachordus370, 7 M. Valerius Laeuinus consul(210) 165, 24 Valerius Maximus scriptor 2,24 Valerius Maximus («?. M. Coloniusj procurator CaniniiGalli 177, 31 M. Valerius Maximus censor(307) 100, 12 M'. Valerius Maximus Messalla censor (252) 103, 3M. Valerius Messalla censor(154) 69, 21. 104, 4. 480, 4M. Valerius Messalla, filiussororis Hortensii oratoris(cons. 53) 266, 10 P. Valerius Publicola primusconsulRomae 47, 20. 73, 13,162, 23. 188, 10, et confusus cum Menenio Agrippa402, 24 Valerius Valentinus Q. Cosconii accusator 375, 6 Valesius uir rusticae uitae71, 21 Volesus Valesius (Valensius)^484, 14 Q. Varius Seuerus HybridaSucronensis tr. pl. (91) 149,11. 390, 6. 437, 25 Varro u. Terentius et Visellius P. Vatinius (Vatienus?) Reatinae praefecturae uir 45, 3 INDEX NOMINVM ET RERVM 55b P. Vatinius (cons. 47) 176, 24. 358, 9 Vecillus (?) leno 367, 8 Veiens ager 191 , 3 Veientana praeda 245, 12; urbs 21, 1 Veient^s 25, 17. 47, 21. 251, 17. 462, 9 Veii 20..io. 26, 12. 47, 4. le'^ .. 256, 25 Velia ijucaniae opp. 3, 2 "'eliterni 462, 21 uelitum usus institutus 69, 1 neneficii quaestio 75, 8 P. Ventidius (cons. 43) do Parthis triumphat 317, 19 \^enus 83, 9; Cnidia 409, 16; Verticordia 426, 10 uerecundiae exempla 193 Vergellus fluuius 439, 18 D. Verginius filiam interficit 271, 21 Opiter Verginius Tricostus (cons. 448) 486, 8 Verrugo u. Ferrugo Verticordia Venus 426, 10 Vescia u. Vestia Veseris flumen 293, 20 Vesta 4, 21. 19, 4. 177, 6. 193, 11. 246, 22. 271, 5. 374, 2 Vestales uirgines 277, 9; V. uirgo 4, 17. 6, 10. 246, 17. 373, 25 Vestia {al. Veseia) Oppia Campana 228, 17 Vesuuius mons 35, 7 C. Vettienus sinistrae manus digitos sibi abscidit nebello Italico militaret 288, 28 Vettius Salassus proscriptus ab uxore proditus 467, 3 Veturia Coriolani mater 228, 1. 244, 11 T. Veturius Caluinus consul (321) 273, 26 T. Veturius eius filius 273, 2 Vibienus Carbonem Attienum in adulterio deprensum castrauit 276, 1 Vibienus Vecillum lenonem heredem instituit 367, 9 Vibius simillimus Pompeio Magno 479, 3 Vibius Accaus Paelignae cohortis praef. 122, 18 C. Vibius Pansa consul (43) 232, 1 uictimarii 7, 21 Victor 488, 3 Victoria 13, 2. 31, 14. 213, 20 uicus longus Romae 76, 21 L. Villius Annalis proscriptus a filio proditus 466, 23 P. Villius Illuir. noct. 379, 9 uiolentiae exempla 456 M. Vipsanius Agrippa 207, 13 Viriathus 294, 20. 455, 11 Viriplaca dea 60, 12 C. Visellius Varro 382, 1 uittae matronarum 228, 8 Vlixes 410, 18 ultionis exempla 462 Vmbria 148, 3. 352, 21 Volcanus Alcamenis 409, 9 Volero praenomen 486, 4 Volesus u. Valesius Volsci 117, 3. 179, 24. 228, 1. 243, 23. 300, 9. 349, 3 Volsiniensium urbs 433, 24 Volumnia Coriolani uxor 228, 2. 244, 11 Volumnius ab Antonio interfectus 205, 2 C. {immo P.) Volumnius Amintinus consul (461) 26, 17 M. Volusius aed. pl. proscriptus 342, 19 Vopiscus praenomen 485, 30 Vrbinius Panapio a Illuiris proscriptus 312, 19 ^ Vtica 119, 13. 463, 11 Vulcanus u. Volcanus 554 INDEX NOMINVM ET RERVM Xanthippe Socratis uxor 331, 12 Xantliippus Lacedaemonins, Poenorum dux 8, 7. 455, 17 Xenocrates philosophus 109, 11. 171, 21. 186, 3. 320, 14. 333, 8 Xenophilus Chalcidensis Pythagoricus 416, 3 Xenophon Atheniensis 269, 25 XenophonLampsacenus 417,7 Xerxes 32, 14. 109, 3. 128,14. 242, 23. 304, 1. 396,5.400, 17. 434, 12. 453,4.476, 21 Zaleucus 16, 11. 304, 18 Zeno Citieus 135, 11 Zeno Eleates 134, 14 . Zeuxis pictor 151, 13 Zisemis (?) Thrax 440, 16 Zmyrna 118, 17. 602, 8 Zmyrnaea mulier 380, 15. E R R A T U M. P. 21, 6 corr. subito lapsu Praeterea monendum est me ^n schedis corrigendis abAlberto Kellerbauero, sodali quondam seminarii philologiciMonacensis, adiutumfesse, cui aliquot egregiae sermonisemendationes debentur.

{{GFDL}}

Retrieved from "http://artandpopularculture.com/Factorum_ac_dictorum_memorabilium_libri_IX"

Factorum ac dictorum memorabilium libri IX

From The Art and Popular Culture Encyclopedia

Overview

See also

Full Latin text

Views

Personal tools

Search

Metas

Navigation